Morgunblaðið - 28.03.1999, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 28. MAEZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Liðin eru 90 ár frá því að Safnahúsið gamla við Hverfísgötu var opnað almenningi
ÚR lestrarsal Safnahússins 1908. Myndin er tekin áður en salurinn var búinn húsgögnum og bókum komið fyrir. Verið er að setja innri gluggafög á sinn stað. Ekki er vitað hver
Ijósmyndarinn var og ekki hafa verið borin kennsl á verkafólkið á myndinni. Hún kom í leitirnar í Danmörku fyrir nokkrum vikum.
AMORGUN, mánudag 29.
mars, opnar Davíð Odds-
son forsætisráðherra vef-
síður á netinu þar sem
unnt verður að fræðast um fyrir-
hugaða starfsemi í Þjóðmenning-
arhúsinu svonefnda, Safnahúsinu
gamla við Hverfisgötu. Jafnframt
kemur út kynningarbæklingur um
húsið. Þennan dag eru nákvæm-
lega 90 ár liðin frá því að starfsemi
hófst í húsinu með því að Lands-
bókasafnið, Forngripasafhið og
Náttúrugripasafnið voru opnuð al-
menningi. Tveimur dögum síðar, 1.
apríl 1909, var Landsskjalasafnið
opnað. ÖU eru söfnin nú fiutt úr
húsinu. Hinn 20. apríl á næsta ári,
árið 2000, verður það opnað að
nýju sem sýningar- og fundarhús,
vettvangur ýmiss konar funda, op-
inberra athafna og listviðburða en
einkum þó kynningar á íslenskri
sögu og menningararfi.
Byggt fyrír tvö söfn
Safnahúsið var byggt fyrir
Landsbókasafn íslands og Lands-
skjalasafnið (Þjóðskjalasafn ís-
lands) á árunum 1906 til 1908. Sök-
um húsnæðisvandræða var tveim-
ur öðrum söfnum, Forngripasafn-
inu (Þjóðminjasafni íslands) og
Náttúrugripasafninu, einnig feng-
inn staður í húsinu en það átti að
vera tímabundið. I húsinu voru því
um árabil undir einu þaki allir
helstu dýrgripir íslensku þjóðar-
innar; þar voru prentuð rit frá
upphafi prentlistar á íslandi,
skinnhandrit frá miðöldum, opin-
ber skjöl sem varðveist höfðu inn-
anlands, forngripir og fágætir
náttúrugripir.
Vegna starfseminnar fékk húsið
fijótlega nafnið Safnahúsið, þótt
það héti það aldrei formlega. Fyrr
á árum gekk það líka undir nöfn-
um eins og Menntabúrið, Þjóð-
menntahúsið og Bókhlaðan og oft
hefur það verið nefnt Landsbóka-
safnshúsið.
Frumkvæði
Hannesar Hafstein
Helsti frumkvöðull að bygg-
ingu hússins var Hannes Hafstein
ráðherra íslands. Fyrir forgöngu
hans samþykkti Alþingi 1905 að
stofna opinberan byggingarsjóð í
því skyni aðallega að byggja yfir
söfn landsins. Var fjár aflað með
sölu verðmætrar ríkisjarðar,
Arnarhóls í Reykjavík. I bygg-
ingarnefnd sem Alþingi kaus sátu
Jón Jacobson landsbókavörður,
Guðmundur Björnsson landlækn-
ir og Tryggvi Gunnarsson banka-
stjóri.
Hannes Hafstein valdi danskan
arkitekt, Johannes Magdahl Niel-
sen, til að teikna húsið. Magdahl
Allir dýrgripir
þjóðarinnar voru
undir einu þaki
Á morgun eru 90 ár liðin frá sagnfræðingur, sem er for-
því að Safnahúsið gamla við stöðumaður hússins, stuttlega
Hverfísgötu var opnað almenn- frá sögu hússins og birtir
ingi. I tilefni af því segir tvær ljósmyndir
Guðmundur Magnússon sem ekki hafa sést áður.
SAFNAHÚSIÐ við Hverfisgötu 1908 eða 1909. Myndina tók Magnús Ólafsson rétt eftir að smíði húss-
ins lauk en áður en það var málað. Myndin hefur ekki varðveist í Ijósmyndasafni Magnúsar hér á landi,
en kom í leitirnar í Danmörku fyrir nokkrum vikum.
Nielsen hafði getið sér gott orð í
Danmörku og m.a. stjórnað ný-
byggingu Konungsbókhlöðu í
Kaupmannahöfn. Hann leysti
verkið af mikilli kostgæfni eins og
Safnahúsið ber vott um. Sjálfur
kom hann aldrei til íslands en um-
sjónarmaður byggingarinnar fyrir
hans hönd var starfsbróðir hans
Frederick Kiörboe sem hér dvaldi
í þrjú ár. Teiknaði hann húsgögnin
sem enn eru í Safnahúsinu. Enn-
fremur teiknaði Kiörboe meðan
hann dvaldi hér Kringluna svo-
nefndu, viðbygginguna við Alþing-
ishúsið.
Landsbókasafnið og Þjóðskjala-
safnið fengu upphaflega um það bil
þriðjung hússins hvort-til afnota.
Að auki fékk Landsbókasafnið
lestrarsalinn í miðrými hússins.
Þjóðminjasafnið fékk rishæðina og
var þar fram til ársloka 1950 er
flutt var í núverandi hús við Suður-
götu. Var bókum og skjölum þá
komið fyrir á hæðinni. Náttúru-
gripasafnið var á 1. hæð hússins.
Þegar safhið flutti út haustið 1960
var húsnæðið fengið handritadeild
Landsbókasafns og Handritastofn-
un íslands (fyrirrennara Stofnunar
Arna Magnússonar) til notkunar.
Landsbókasafnið flutti í Þjóðar-
bókhlöðuna í árslok 1994 en
geymdi bækur á Hverfisgötunni
fram til ársloka 1998. Um sama
leyti flutti Þjóðskjalasafnið endan-
lega í framtíðarhúsnæði sitt að
Laugavegi 162.
íslensk smíði
Safnahúsið hefur löngum verið
talið eitt af fegurstu húsum á ís-
landi. Fer ekki milli mála að mikil
alúð hefur verið lögð í hönnun
þess, innan dyra sem utan. Hið
sama má segja um smíði hússins.
Verkið önnuðust íslenskir iðnaðar-
menn að mestu og ber það þeim
lofsverðan vitnisburð. Húsið reisti
Trésmíðafélagið Völundur undir
forystu Guðmundar Jakobssonar.
Fyrir steinsmíðinni stóð Guðjón
Gamalíelsson, fyrir trésmíðinni
Helgi Tordersen og járnsmíðinni
Páll Magnússon. Innanstokksmuni
flesta smíðaði Jón Halldórsson, en
tréskurð annaðist Stefán Eiríks-
son.
Teikningar Magdahls Nielsens
voru tilbúnar sumarið 1906. Horn-
steinn hússins var lagður 23. sept-
ember sama ár, á ártíðardegi
Snorra Sturlusonar. Á hann er
letrað „Mennt er máttur". Smíði
hússins gekk hratt og vel fyrir
sig. Haustið 1907 var húsið orðið
fokhelt og ári síðar fluttu söfnin
inn. Veturinn 1908 til 1909 var
bókum, skjölum, forngripum og
náttúrugripum komið fyrir í
geymslum og sýningarsölum og
húsið, sem fyrr segir, opnað í lok
mars 1909.
Utan á gafla og hliðar hússins
eru letruð nöfn átta íslenskra bók-
menntaskörunga, ásamt fæðingar-
og dánarárum þeirra, þeir eru: Ari
Þorgilsson, Snorri Sturluson, Guð-
brandur Þorláksson, Hallgrímur
Pétursson, Jón Halldórsson, Egg-
ert Olafsson, Jón Espólín og
Sveinbjörn Egilsson. Það var
byggingarnefnd hússins sem valdi
nöfnin í samráði við Hannes Haf-
stein. Hann hafði frá upphafi séð
fyrir sér að helstu stórmenna ís-
lenskrar menningarsögu yrði með
einhverjum hætti minnst í húsinu.
Dyraumgjörð Safnahússins er úr
graníti og yfir dyrunum er höggv-
inn fálkaskjöldur með kórónu,
sem á byggingartíma hússins og
fram til 1918 var ríkismerki ís-
lands.