Morgunblaðið - 01.04.1999, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 1. APRÍL 1999 47
UMRÆÐAN^
Orð í belg um lífeyrismálin
SAMTOK aldraðra
og öryrkja hafa sótt
hart að ríkisstjórn-
, inni og sér í lagi for-
| sætisráðherra um
stóraukinn lífeyri af
1 opinberri hálfu. Vaki
þessarar hreyfingar
er skírskotun til góð-
æris, yfírvofandi
kosningar með færi á
að knýja fram loforð
og ekki síst nýleg
færsla ýmissa mann-
vina yfír aldursmörk-
Iin, og þá einkum úr
hópi lækna. Þessir
menn mega ekki
1 aumt sjá, og því mið-
ur verður það þeim tilefni til að
sjóða saman heldur ókræsilegan
hugmyndafræðilegan graut. Þeim
hefur verið ljúflega tekið af lands-
föðurnum, svo að ástæða kann að
vera til að óttast, að of mikið verði
gefíð eftir og í röngu formi. Af
þessu tilefni fínn ég mig knúinn til
(að rifja upp nokkur grundvallar-
atriði.
1 1. Meint innstæða skattborgara
og lífeyrissjóðirnir
Haldið er fram rétti hvers
skattborgara til fullra lífeyrisbóta
almannati’ygginga án skerðingar
vegna annarra tekna, jafnvel upp
í hámark tekjutryggingar eða frí-
tekjumark. Vergur reikningur
Iþessara fríðinda mundi hlaupa á
bilinu 25-30 milljarðar til að byrja
með og ört vaxandi með tímanum.
Þetta mundi nægja til að ríða fjár-
hag ríkisins á slig, einmitt þegar
langþráðu marki hallalauss ríkis-
búskapar er loksins náð. Rökin
fyrir þessu eru þau, að
skattborgarar hafí
myndað sér innstæðu
hjá ríkinu með al-
mennum skattgreiðsl-
um sínum, sem meðal
annars hafi verið varið
til félagslegra trygg-
inga. Þetta eru tví-
mælalaust falsrök af
þrennum ástæðum.
Formlega sökum þess
að vinstristjórnin á
fyrri hluta áttunda
áratugarins eyddi
slíku tilkalli með af-
námi almannatrygg-
ingagjaldsins. Raun-
verulegu ástæðurnar
eru þó annars vegar, að þá þegar
hafði verið grundvölluð sú stefna,
að stéttbundnir lífeyrissjóðir
skyldu sjá fyrir greiðslu eftir-
launa, og hefur verið hert á þeirri
stefnu með ýmsum skrefum síðan.
Hins vegar sker það úr, að ríkis-
sjóður hefur ekki haft fjárráð til
að safna neinum sjóðum í þessu
skyni, og hefur ekki einu sinni
lagt fyrir til að mæta lögskyldum
lífeyrisgreiðslum til starfsmanna
sinna fyrir löngu notaða vinnu.
Hins vegar á ríkið gnótt skulda,
en á móti þeim að mestum hluta
eignir til gjafnota fyrir borgar-
ana.
Samhengi þessara mála er aug-
ljóst. Til þess að fullkomna lífeyr-
issjóðakerfíð og fylla í eyður þess
er úrslitakrafa, að stéttum og ein-
staklingum verði haldið til vax-
andi ábyrgðar á því að leggja fyr-
ir fullnægjandi iðgjöld. Lífeyrir
frá ríkissjóði er í þessu samhengi
aðeins tímabundin eyðufylling og
félagsleg neyðarráðstöfun, sem
vitaskuld verður að stjórnast af
jafnvægi þarfa og aðhalds. Rausn-
arleg úthlutun af hendi góðhjart-
aðra stjórnvalda á alla línuna
mundi grafa undan þessu kerfi, og
varla þarf að minna á, að lífeyris-
kerfið er grunnstoð sparnaðarins,
sem metinn er ófullnægjandi.
Vert að minna krefjendur á, að
þeim hefði reiknast til hygginda
og jafnvel borið félagsleg skylda
til að sjá á starfsævinni betur fyr-
ir lífeyi’i sínum á kostnað sam-
tímaneyslu og í stað ofuráherslu
margra á að hafna sköttum og
skyldum.
2. Yfír línuna eða eftir þörfum
Alitamálið, hvort gefíð skuli
jafnt á garðann allan eða aðstoð
sniðin að þörfum, er allajafna
heldur ekki langt undan. Það er
mikil tíska kröfugerðarmanna um
þessar mundir að hafa horn í síðu
allra tekjutenginga. Torskilið er
hins vegar, hvernig málsvarar fé-
lagslegs stuðnings geta haft á
móti tilliti til skorts á tekjum.
Ekki felst í sjálfu sér nein neyð í
því að tengjast hárri aldurstölu,
heldur getur brostið á nægar
tekjur til sómasamlegs framfæris,
þegar starfsaldri lýkur eða starfs-
geta bregst. Þess er að minnast,
að nokkuð fram á sjöunda áratug-
inn var lífeyrir almannatrygginga
einn og hinn sami fyrir alla, hvort
sem fengu full eftirlaun embættis-
manna eða miklum mun minna.
Um leið blasti við, að hann var
gjörsamlega ófullnægjandi lifí-
brauð þeim, sem engu öðru höfðu
til að tjalda. Við, sem þá gegndum
efnahagsráðgjöf við stjórnvöld,
Lífeyrismál
Niðurstöður mínar eru
þær, segir Bjarni Bragi
Jónsson, að vara við
því að raska þeirri
meginskipan lífeyris-
kerfís og félagslegrar
aðstoðar, sem b.yggð
hefur verið upp.
mátum þetta sem slæma félags-
lega veilu, sem fyrirbyggði að-
stoð, þar sem þörfin var brýnust.
Um sama leyti var meginregla
miðunar við þarfir að komast á
um Vesturlönd, jafnvel í því
formi, sem kallað var neikvæður
tekjuskattur. Af þessu spratt og
þróaðist það kerfi tekju- og að-
stöðutenginga, sem við búum nú
við. Það kann að virka nokkuð
flókið, en fáir væru að ráði bætt-
ari með afnámi þess.
Þegar krafíst er fylgni lífeyris
við góðærið og almennar launa-
tekjur ber að hafa í huga, að hag-
stæð ytri skilyrði leggja aðeins
mjög almennan grunn að auknum
tekjum. Til þess að gera þær að
veruleika þarf framtak, fram-
kvæmdir og aukið vinnuálag, sem
ekki er sjálfgefið að heimfæra upp
á verklausa lífeyrisþega. Jafn-
framt ber að varast að hringla
með lífeyri á víxl upp og niður eft-
ir hagsveiflunni, sem hlýtur að
kalla á sársaukafulla aðlögun í
lægðunum. Mun æskilegra er áð
stýra lífeyri til jafnrar raunhækk-
unar í samræmi við langtímaþró-
un.
3. Niðurstöður
og framtíðarviðhorf
Niðurstöður mínar eru óhikað
þær að vara við því að raska
þeirri meginskipan' lífeyriskerfís
og félagslegrar aðstoðar, sem
byggð hefur verið upp. Hinum
góðviljuðu sálum, sem mest hafa
sig í frammi, vil ég ráðleggja að ^
leggjast á sveif með einkahags- '
legri og stéttlegri ábyrgð á lífeyr-
iskerfínu, minnugir þeirra sann-
inda, að ríkisvaldið, fulltrúi sam-
félagsins í heild, getur ekkert gef-
ið öllum, heldur aðeins tekið frá
einum og gefíð öðrum. Tekjuskil-
yrði opinberra kerfa eru mikið
vandamál á mörkum félagslegs
réttlætis og einkahagslegra
hvatninga. Breytingar á þeim
verða þó því aðeins til bóta, að
reistar verði á glöggri þekkingu
þess samhengis, sem að sjálf-
sögðu snertir einnig jaðarskatta.
Þvert á móti má minna á þörf
þess að losa heilbrigðiskerfið úr
viðjum sífellds vandræðagangs t -
niðurskurðar og lokana með því
að fella það undir svipaðar megin-
reglur og gilda um lífeyriskerfíð.
Þetta yrði gert með því að endur-
reisa raunverulegar sjúkratrygg-
ingar eftir fyrirmynd lífeyrissjóð-
anna, svo og með skýi’um aðskiln-
aði rekstrar, kostunar og opin-
berrar stjórnsýslu, í stað þess að
vanburðugir stjórnmálamenn
baslist í því ölllu.
Höfundur er Imgfræðingur
á eftirlaunum.
Bjarni Bragi
Jónsson
Getur þetta verið
skynsamlegt?
ÞAÐ HEFUR varla
farið framhjá blaðales-
endum undanfarin ár
að menntamálaráðu-
neytið hefur verið að
undirbúa nýja aðal-
námskrá fyrir grunn-
skóla. Hvað sem hefur
mátt segja um einstaka
þætti þeirrar vinnu -
og þess er alls ekki að
vænta að allir geti alltaf
verið sammála um
vinnulag - hefur verið
starfað af miklum
krafti og um þessar
mundir er lokagerð
námskráa í einstökum
greinum að fæðast á
netinu eins og sjá má á
heimasíðu ráðuneytisins og senn
fara að birtast prentaðar gerðir.
Þetta er metnaðarfullt verkefni
og eftir því sem best verður séð
hafa einstakar nefndir unnið af
þrótti. Hér verður aðeins minnst á
eina grein, móðurmál.
Námsgreinin móðurmál
í lýsingu á markmiðum móður-
málskennslunnar er greininni sjálfri
lýst m.a. með þessum orðum (skv.
netútgáfu á heimasíðu menntamála-
ráðuneytis 15. mars 1999):
Móðurmál er í eðli sínu mjög flók-
in og margbrotin námsgrein.
Astæðurnar eru m.a. þessar:
í móðurmáli er fjallað um mann-
legt mál, en mál er það sem öðru
fremur greinir menn frá dýrum.
Þess vegna er í móðurmálstímum
verið að miðla almennum skilningi á
mannskepnunni.
I móðurmáli er (oftast) verið að
fjalla um þjóðtungu, tungumál sem
gegnir mikilvægu hlutverki í því að
efla þjóðernislega sam-
kennd, ekki síst þegar
um er að ræða smá-
þjóð eins og Islend-
inga. í móðurmáli er
fjallað um þau menn-
ingarlegu verðmæti
sem felast í móðurmál-
inu og þéim bókmennt-
um sem hafa verið
skrifaðar á því. í móð-
urmáli er fjallað um
málið sem félagslegt
fyrirbæri þar sem m.a.
er nauðsynlegt að átta
sig á breytileika í máli,
til dæmis eftir lands-
hlutum eða kynslóðum,
og temja sér ákveðið
umburðarlyndi í þess-
um efnum.
I móðurmáli er verið að fjalla um
samskiptatæki eða -miðil sem er
notaður bæði í hagnýtu og listrænu
skyni, til að tjá tilfinningar eða
vekja þær, tjá skoðanir eða leita eft-
ir þeim, miðla upplýsingum eða afla
þeirra, o.s.frv. I móðurmáli er verið
að fjalla um eitt megineinkenni
hvers einstaklings, mál hans, sem
er hluti af honum og hann er tengd-
ur tilfínningalegum böndum.
Ekki fer á milli mála að hér er
verið að lýsa mjög flókinni náms-
grein og gífurlega víðfeðmri. Hún
tekur til sérkenna mannsins meðal
dýra, þjóðmenningar, samfélags-
mála, sjálfsmyndar einstaklingsins
og möguleika hans eða hennar til
þess að eiga samsldpti við annað
fólk. Þó er þarna vitanlega ekki allt
talið sem tengja mætti móðurmál
okkar.
Þróunin á öldinni
Ef litið er yfir þróun móður-
Móðurmálskennsla
Hvernig í ósköpunum,
spyr Heimir Pálsson,
eiga kennarar að vera
færir um að kenna
námsgreinina móður-
mál með 5-7 eininga
nám í íslensku í 90 ein-
inga kennaranámi?
málskennslu á líðandi öld verður
fljótt ljóst að þar hefur orðið mikil
breyting. Á fyrstu áratugum aldar-
innar er verkefni móðurmálskenn-
arans skilgreint út frá kunnáttu-
markmiðum, augljóst talið að móð-
urmálskennslan, eða „íslensku-
kennslan" eins og hún hét einatt
þá, sé einkanlega í því fólgin að
miðla þekkingu á málfræði og
menningarsögu (bókmenntum).
Smám saman hefur athyglin beinst
meir og meir að færni- og atferlis-
markmiðum, ekki síst í Ijósi þeirr-
ar þjóðfélagsþróunar sem orðið
hefur á öldinni, þegar máluppeldi
barna og unglinga hefur að um-
talsverðu leyti flust frá foreldrum,
ömmum og öfum til fjölmiðla og
skóla. Þó hefur í engu verið slakað
á þekkingarkröfunum. Það yrði
langt mál að rekja hvort og þá
hvernig skólunum hefur verið gert
kleift að takast á við breytt verk-
efni, en hér skal aðeins minnt á
það sem fram hefur komið í grein-
um bæði í fagritum og blöðum að í
íslenskri kennaramenntun er
miklu færri stundum varið til
Heimir
Pálsson
kennslu í móðurmálinu en tíðkast
með grönnum okkar, t.d. Svíum
(sjá Gunnar Þ. Halldórsson 1998).
Þar er þó ekki ætlast til að kenn-
araefnin geti fengist við nema tvö-
til þrjúhundruð ára bókmennta-
sögu, samanborið við okkar 1100
ár og varla getur málfræðiþáttur-
inn talist miklu einfaldari hér en
þar.
Fækkun kennslustunda
Nú, þegar námskrárnar eru að
fæðast, fáum við svo líka að vita
ýmislegt um viðmiðunarstunda-
skrá. Og hvað blasir þá við? - Jú,
til þess að kenna allt það sem
námskrárnefndin er búin að skil-
greina í hundruðum liða verður
varið færri stundum en hingað til.
Ef borinn er saman stundafjöldinn
frá 4. bekk til hins 10. í viðmiðunar-
stundaskrá 1992 og 1999 kemur í
ljós að samalögðum vikustundum
fækkar úr 40 í 36 eða um 9% og
sem hlutfall af heildarstundafjölda
fær móðurmálið aðeins 17,2% á
móti 20,3% árið 1992. Og þetta ger-
ist þrátt fyrir það að samanlagt
fjölgar stundum í þessum bekkjum
úr 215 í 246 vegna lengingar skóla-
dags og annarra aðgerða.
Er nokkur furða þótt spurt sé:
Hvemig í ósköpunum getur það
staðist þegar barið er á bumbur og
blásið í lúðra til eflingar íslenskri
tungu við allar hátíðir þjóðarinnar,
þegar mikill og góður metnaður er
lagður í að íslenska stýrikerfí í
tölvunum, þegar halda á upp á þús-
und ára afmæli landafunda og
kristnitöku, atburða sem við vitum
það eitt um sem lesið verður á bók,
hvernig í ósköpunum getur það þá
staðist að fækka stundum til móð-
urmálskennslu í grunnskólum? Er
hægt að sjá einhverja glóru í því?
Svarið er ekki tæknimennt
Ég veit vel að einhverjir munu^k
svara sem svo að í fyrsta lagi komi
íslenska mjög mikið við sögu í
hinni nýju grein tæknimennt og í
öðru lagi verði lögð á það áhersla
að allir kennarar eru móðurmáls-
kennarar. Að sjálfsögðu verður ís-
lenska það tungumál sem notað
verður í tæknimenntinni, en tölvu-
læsi kemur ekki í stað almenns
læsis, tækniþekking ekki í stað
málfræði. Og að því er varðar hinn
almenna kennara: Hvernig í ósköp-
unum eiga kennarar að vera færir
um að kenna námsgreinina móður-
mál með 5-7 eininga nám í íslensku
í 90 eininga kennaranámi? Spyr sá
sem ekki skilur.
Höfundur cr lekter við
Kennaraháskóla fslands.