Morgunblaðið - 07.07.1999, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 7. JÚLÍ 1999 23
LISTIR
John Stuart Mill
og nytjastefnan
BÆKUR
H e i m s p e k i
NYTJASTEFNAN
eftir John Stuart Mill í þýðingu
Gunnars Ragnarssonar. 1998. Hið ís-
lenzka bókmenntafélag, Reykjavík.
209 bls.
JOHN Stuart Mill var merkur
fyrir margt á sinni tíð en hann lifði
frá 1806 til 1873. Hann var mjög
bráðger og var ungur kominn í hóp
lærðustu manna, hann átti farsælan
starfsferil hjá Austur-Indíafélaginu
sem sá um stjórn Indlands fyrir
hönd brezka ríkisins, hann sat í
neðri deild brezka þingsins, og síð-
ast en ekki sízt var hann í hópi
merkustu rithöfunda Breta um
fræðileg efni á síðustu öld. Hann
ritaði merkilegar bækur um hag-
fræði, enn merkilegri bækur um
rökfræði og aðferðafræði vísinda og
svo ritaði hann um siðfræði og
þjóðfélagsmál bækur sem halda
gildi sínu enn þann dag í dag.
Aður en Nytjastefnan kom út í
flokki Lærdómsrita Hins íslenzka
bókmenntafélags á sl. ári höfðu
komið út tvær bækur eftir Mill í
þeim flokki. Frelsið kom út árið
1970 og var meðal fyrstu lærdóms-
rita og nýlega kom út eldri þýðing á
Kúgun kvenna. Nú hefur bætzt við
sú þriðja sem er Nytjastefnan. Það
er hægt nú að mynda sér sæmilega
heillega skoðun á fræðikenningu
Mills um þjóðfélagsmál og siðferði
með því að lesa þær bækur sem til
eru á íslenzku.
Mill er ekki upphafsmaður nytja-
stefnunnar en samnefnd bók hans
hlýtur að teljast merkilegasta rit
sem skrifað hefur verið um þá siða-
kenningu. Jeremy Bentham sem
uppi var frá 1748 til 1832 telst vera
upphafsmaður hennar en rit hans
hafa ekki enzt eins vel og rit Mills.
Bentham var mikill vinur James
Mill, föður Johns Stuarts Mill, og
átti mikinn þátt í að skipuleggja
uppeldi sonarins. John Stuart var
haldið að lærdómi frá blautu barns-
beini, var látinn byrja að læra
grísku þriggja ára og annað eftir
því. En þegar hann stóð á tvítugu
brustu innviðir hugans og hann leit-
aði sér andlegrar upplyftingar í
ljóðum. John Stuart Mill náði and-
legri heilsu aftur en var ekki samur
maður, hafði áttað sig á að mann-
legt eðli er margslungið og fleira
þarf til að það dafni eðlilega en lær-
dóminn einan. Þetta varð ekki til
þess að hann kastaði öllum þeim
skoðunum og kenningum sem hald-
ið hafði verið að honum í æsku
heldur fágaði hann þær og felldi að
þeim nýju sannindum sem hann
taldi sig hafa komizt að. Þessa má
sjá stað í Nytjastefnunni.
Nytjastefnan kom fyrst út árið
1861 og vakti þegar í stað athygli.
Það var ekki að ástæðulausu því að
bókin er óvenjulega vel skrifuð og
hugsuð, skýr og skipuleg. Hún
skipar Mill í flokk með fremstu sið-
fræðingum heimspekisögunnar.
Þetta getum við staðhæft nú þótt
það hefði sjálfsagt verið útilokað að
átta sig á því á þeim tíma sem bók-
in kom út. En lykillinn að því að
bókin er enn lesin og rannsökuð er
að Mill fágar nytjastefnuna umtals-
vert frá því sem Bentham hafði
mótað hana. Hann tekur tillit til
ýmissa veikleika sem hann hafði
áttað sig á og leitast við að styrkja
kenninguna. Það verður að segjast
eins og er að það tókst óvenjulega
vel og nytjastefnan er enn í dag
einhver öflugasta siðferðiskenning
sem siðfræðingar rökræða um.
Bók Mills er ekki löng en honum
tekst að setja kenninguna skýrt
fram og rökræða flest þau andmæli
sem rökrædd voru á hans tíma og
það sem merkilegra er hafa verið
rökrædd fram á þennan dag.
Grunnhugmynd nytjastefnunnar er
einföld. Hún byggist á því að huga
að því hvað við höfum venjulega tO
marks um rétt og rangt í hvers-
dagslegum veruleika. Eg held að
það sé ómótmælanlega rétt að eitt
af því sem gefur okkur tUefni tU að
telja verknað rangan eða réttan eru
afleiðingar hans. Síðan bætir MUl
við að verknaður sé réttur að því
leyti sem hann stuðlar að hamingju
en rangur að þvi leyti sem hann
stuðlar að óhamingju. Hann skil-
greinir síðan hamingju sem ánægju
og óhamingju sem sársauka eða
vansæld. Síðasta atriðið sem hann
bætir við er að ánægja sé hin æðstu
gæði og allir aðrir hlutir séu eftir-
sóknarverðir vegna hennar eða
vegna þess að þeir leiða tU ham-
ingju. Þetta er fullbúin kenning en
hún krefst nánari útlistunar og
skýringa og auk þess þarf að svara
augljósum andmælum. Þetta gerir
Mill samvizkusamlega og af mikilli
hind í bókinni.
Mill eyðir misjafnlega miklu
rúmi til að svara augljósum and-
mælum. Síðasti kafli bókarinnar
-/eline^
Fegurðin kemur innan frá
Laugavegi 4, sími 551 4473
fjallar til dæmis um réttlæti og nyt-
semi og eyðir Mill miklu rými og
hugviti til að svara þeirri athuga-
semd að nytsemi og réttlæti hljóti
að stangast á amk. stundum og nyt-
semin krefjist þá verknaða sem
beinlínis séu ranglátir. Svar Mills
gengur út á að þessi skilningur á
sambandi réttlætis og nytsemi sé
rangur. í þriðja kafla veltir Mill
fyrir sér hvernig hægt sé að sýna
fram á nytjaregluna. Þar heldur
Mill því fram að sama eigi við um
að hlutur sé sýnUegur og að hlutur
sé eftirsóknarverður. Eina sönnun-
in sem hægt er að færa á sýnileik-
ann er að athuga hvort fólk sjái
hlutinn, eina sönnunin sem hægt er
að færa á hvort hlutur er eftirsókn-
arverður er að athuga hvort fólk
sækist eftir honum. Þetta hefur
ekki þótt góð latína í siðfræði
lengst af þessari öld. En það er
margt sem MUl á sér til málsbóta.
Það er mögulegt að leiða það sem
er eftirsóknarvert af því sem menn
gera, það er engin óbrúanleg gjá á
milli þess sem er og þess sem á að
vera. Sömuleiðis er sjálfsagt að
gleyma því ekki að MUl var ein-
dreginn raunhyggjumaður og þess
vegna eðlilegt að hyggja að reynsl-
unni. Þessi atriði vUja stundum
gleymast í umfjöllun um MUl.
I bókinni er langur formáli eftir
brezkan heimspeking, Roger Crisp,
sem er prýðUegur, útlistar hugsun
Mills vel og ætti að gera hverjum
lesanda auðveldai'a um vik að átta
sig á aðalatriðum og aukaatriðum.
Þorsteinn HUmarsson þýðir for-
málann á gott mál. Gunnar Ragn-
arsson þýðir þessa bók Mills af
mikilli námkvæmni og umtalsverðri
smekkvísi og listfengi. Það kemur
fram í eftirmála að nokkuð er um
liðið síðan Gunnar skilaði þýðing-
unni og löngu orðið tímabært að
koma henni á prent. Bókin er öll
ágæta vel úr garði gerð og prýði að
henni í lærdómsritunum.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
r
20 ára góð reynsla af Norm-X setlaugum á Islandi
Hafið samband og fálð nánari upplýsingar.
Sími 565 8822. www.islandla.ls/norml
Skeiðarásl vlð Arnarvog,
210Garðabæ.
Mikilvæg atriði sem hafa ber i
NORM-X
AÐRAR TEG.
® Já Nei Já Nei
Full dýpt a.m.k. 90 cm ✓
Litekta ✓
Nær liturinn í gegn ✓
Brothættur ✓
Hætta á sprungum ✓
Hætta á flögnun /
Frostþolinn -40° ✓
Hitaþolinn +90° ✓
Auövelt aö bora fyrir nuddstútum o.s.frv. ✓
Mjúkur viðkomu ✓
Helst yfirborðsáferð óbreytt ✓
Þolir hitaveituvatn ✓
Viðgerðir auðveldar ✓
Öryggislok ✓
Löng reynsla á Islandi ✓
Verð ásetlaug 1200 I. kr. 59.500
Verð ásetlaug 1900 I. kr. 87.500
KitchenAid
mest selda heimilisvélin í 50 dr!
5 gerðir hrærivéla í hvítu, svörtu, bláu,
rauðu eða gráu
Fjöldi aukahluta
íslensk handbók með uppskriftum fylgir
Lágvær og þrælsterk - endist kynslóðir
Sérstök brúðkaupsgjöf: Öll brúðhjón
fá glæsilega svuntu með ísaumuðum
nöfnum sínum og brúðkaupsdegi.
Þú gefur ekki gagnlegri gjöf!
///'
KitchenAid einkaumboð á ísiandi
Einar Farestveit &Co.hf.
BORGARTÚN 28 - S: 562 2900 & 562 2901
frá kr.
23.940