Morgunblaðið - 08.08.1999, Blaðsíða 12
12 SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
StTRÍÐ eru því marki brennd
að þau eru ætíð háð í nafni
binhvers sem talið er æðra en
einstaklinganna er fóma lífi
sínu eða þeirra saklausu er falla.
Barist er í nafni ríkja, þjóða, þjóð-
ernishópa eða sameiginlegra hags-
muna - auðkenna sem fólk samein-
ast um. Oft viil þó brenna við að það
gleymist að stríð, hvert svo sem til-
efnið eða málstaðurinn er, bera
glögg merki þeirra gilda, er hinir
stríðandi aðilar standa fyrir. Hjól
sögunnar snúast ekki í hugmynda-
fræðilegu tómarúmi. Vélbúnaðurinn
er knúinn áfram af lífsgildum þeirra
er búa við nægan pólitískan vilja og
getu til að halda þeim á loft. Og á
grunni slíkra lífsgilda er afstaða
tekin, stefna mótuð og aðgerðum
hrint í framkvæmd. Þetta á einnig
við um stríðsátökin á Balkanskaga -
réttnefndri púðurtunnu Evrópu -
a.m.k. hvað vesturveldin varðar.
Leiðtogar aðildarríkja Atlantshafs-
bandalagsins (NATO) fordæmdu
framferði Serba í Kosovo-héraði og
gripu til beinnar hemaðaríhlutunar
sem réttlætt var í Ijósi kúgunar á
Kosovo-Albönum og síðar þjóðera-
ishreinsunum. í ræðu og riti hvöttu
vesturveldin til samstöðu með hem-
aðaraðgerðunum sem framkvæmd-
ar vom í nafni lýðræðis, frelsis og
stöðugleika. Hatur og ofbeldisverk
á náunganum í nafni þjóðemis-
stefnu yrðu ekki liðin og harðstjóra
og stríðsæsingamanni vom því sett-
ir afarkostir sem hann hunsaði.
Margir þreytast seint á því að
skýra hvert eðli alþjóðakerfisins er.
Hið alþjóðlega samfélag einkennist
af stjómleysi í þeim skilningi að
ekkert yfirvald sé fyrir hendi. Hinir
sterku ríkja. Aðrir benda réttilega á
hina miklu framrás alþjóðasamn-
inga og sáttmála sem bindi hendur
og athafnafrelsi ríkja, meginger-
endanna í alþjóðakerfinu, sem í ljósi
sameiginlegra hagsmuna felist í
stöðugleika og friðsamlegri sambúð.
Veröldin sé samfélag frjálsra og
fullvalda ríkja sem að forminu til
séu jafn rétthá. Enn aðrir líta á al-
þjóðakerfið sem samfélag þar sem
hugmyndir um réttlæti og siðferði
hafi náð fram að ganga þrátt fyrir
stjómleysið. Hnattrænt samfélag.
Þá em þeir tii sem telja að stríðum
eigi að ljúka án afskipta umheims-
Að stríði loknu
Af átökum, ábyrgð og alþjóðasamskiptum við aldarlok
Hernaðaraðgerðum NATO í
Júgóslavíu er nú lokið og upp-
byggingarstarf hefur hafist.
Aðdragandi og lyktir stríðsins
hafa hrint af stað frjórri um-
ræðu þar sem ýmissa grasa
kennir. Telja sumir að með að-
gerðum bandalagsins sé blað
brotið í alþjóðamálum á meðan
aðrir telja lítið hafa breyst.
Andri Lúthersson kynnti sér
álit sérfræðinga í alþjóðamálum
og hugaði að því hvað framtíðin
kann að bera í skauti sér
ins. íhlutun flæki málin og breyti
„eðlilegum" framgangi sögunnar.
Menn skipa sér í raðir fylgjenda
einhverra þeirra oft ósamrýman-
legu heimsmynda sem hópar fólks
deila með sér. Og taka afstöðu á
grundvelli þeirra.
Hvenær leyfist að lina
þjáningar meðbræðra?
Að stríði loknu fer óhjákvæmi-
lega af stað umræða um völd, rétt-
læti og framtíðarhorfur. Átökin á
Balkanskaga era þar í engu undan-
skilin. Á síðum tímarita og dag-
blaða, á fundum fræðimanna og
stjómmálamanna og meðal almenn-
ings hefur að undanförnu skapast
frjó umræða um það hver ábyrgð
okkar sé gagnvart náunganum.
Hvenær okkur leyfist að grípa til
úrræða er linað geti þjáningar með-
bræðra okkar og komið í veg fyrir
enn meiri átök. Það er vel. Þó er
einnig vert að huga að framtíðinni -
aldrei betra en nú við aldarlok - og
sjá fyrir sér hvemig nútíðin, í þessu
tilfelli átökin á Balkanskaga, geti
haft áhrif á þróun alþjóðakerfisins.
Hinn 15. apríl sl. hélt Bill Clinton
Bandaríkjaforseti ræðu í San
Francisco að viðstaddri samkomu
ritstjóra bandarískra dagblaða.
Ræðan var um margt sérstök og
eftirtektarverð og drap Clinton þar
á spumingar er í langan tíma hafa
faliið í skugga valdapólitíkur kalda
stríðsins og óvissutímabilsins sem á
eftir fylgdi. Hann ræddi um að saga
Bandaríkjanna hefði framan af ver-
ið mörkuð af grandvallarforsend-
unni um að ríkjum bæri ekki að
hlutast til um málefni annarra ríkja
jafnvel þótt réttlætinu væri stefnt í
voða. Tuttugasta öldin hefði hins
vegar breytt þessu og nú væri svo
komið að Bandaríkin beittu sér í
málum er vörðuðu frið, frelsi og ör-
yggi víðs vegar um heim. Kalda
stríðið hefði kennt mönnum að með
einstrengingshætti í hugsun yrðu
mönnum oftar en ekki á mistök. í
aldarlok væri svo komið að við
mönnum blöstu umfangsmikil átök
milli afla er vildu sameina og þeirra
er vildu sundra; hnattvæðingar og
ættbálkasamfélags, kúgunar og
valdveitingar. Sameiningaröflum og
öryggi fólks væri nú ógnað af fomri
ófreskju sem væri varnarleysi okk-
ar gagnvart hatri á náunganum,
þeirra sem ekki væra eins og „Við“.
Víst er að öryggishugtakið hefur
breyst í seinni tíð. Athyglinni hefur
í auknum mæli verið beint að hinu
„mjúka öryggi“, þ.á m. ógninni við
náungann í formi hugmyndafræði
þar sem ofstækisfull þjóðemis-
stefna og valdníðsla era mægð
sterkum böndum.
Aðgerða var þörf - fullveldi
varpað fyrir róða
í upphafi stríðs ályktuðu hinir
nítján leiðtogar NATO að siðferðis-
legar spumingar væra, í tilfelli
Kosovo, alþjóðalagabókstafnum
mikilvægari. Fullveldi Júgóslavíu
var virt að vettugi og hemaður haf-
inn - án umboðs Sameinuðu þjóð-
anna - þar eð þjóðemishreinsanir
Slobodans Milosevics í Kosovo, jafn-
gildi Helfararinnar á okkar tímum,
mættu ekki líðast. Trúverðugleiki
bandalagsins var ennfremur að veði.
NATO hafði beitt sér í málefnum
Kosovo og of seint var að snúa baki
við yfirlýsingum. Aðgerða var þörf.
Eins og Charles Dick, greinar-
höfundur Jane’s Intelligence Revi-
ew, sagði fyrir skömmu þá er ljóst
að ágæti hemaðaraðgerða NATO
er álitamál. Hitt er mikilvægara að
með hernaðaríhlutun sinni gæfi
NATO fordæmi til framtíðar. Hefð-
bundnum venjum um fullveldi var
ýtt til hliðar og „aðrir [gerendur]
geta og munu nota aðgerðir banda-
lagsins sem afsökun fyrir íhlutun
annars staðar". í annan stað hafi
NATO með aðgerðum sínum tekið
sér völd SÞ og annarra alþjóðasam-
taka og þar með tekið þá ábyrgð að
ákvarða hvenær, hvar og undir
hvaða kringumstæðum hemaðarað-
gerðir séu réttlætanlegar. Þetta
geti þjónað tilgangi gagnrýnisradda
þeirra er sakað hafa Vesturlönd um
árásargimi og að vera málsvarar
heimsvaldastefnu. Líkt og Dick
kemst að orði: „Slíkur [ótti] mun
flækja alþjóðasamskipti. Enn er
ekki ljóst á hvem hátt, en víst er að
hann mun ekki reynast gagnlegur."
Mervin Frost er prófessor í al-
þjóðasamskiptum við háskólann í
Kent í Bretlandi og hefur í ritverk-
um sínum velt fyrir sér spumingum
um siðferði og alþjóðamál. f samtali
við Morgunblaðið kvaðst hann vera
þeirrar skoðunar að aðgerðir
NATO hafi gefið mikið fordæmi fyr-
ir alþjóðasamskipti framtíðarinnar
þar eð í hemaðinum hafi endur-
speglast hin nýja áhersla á mann-
réttindi og „réttmæt stríð“.
Taldi Frost að í alþjóðasamskipt-
um væri nú unnt að greina nýjar
venjur sem alþjóðasamfélagið allt
hafi tekið upp á sína arma, í stað
þess að þær vora bundnar við Vest-
urlönd áður. Og ein meginforsendna
þessara nýju venja sé virðing fyrir
mannréttindum.
„Venjur sem njóta stuðnings
fjölmargra ríkja“
„Ég tel það ekki vera réttmætt að
segja, eins og sumir hafa viljað
halda fram, að Vesturlönd hafi - í
Kosovo og annars staðar -
þröngvað skoðunum sínum og gild-
um upp á aðra. Hitt er réttara, að
við höfum séð hnattrænar venjur í
mótun um langt skeið og þessar
venjur njóta stuðnings fjölmargra
ríkja.“ Telur Frost mikilvægt að
undirstrika að venjur þessar sé ekki
hægt að eigna neinum ákveðnum
aðila og þær fara út fyrir hefð-
bundnar skiptingar í austur, vestur,
norður og suður.
Frost taldi að hægt væri að líta á
aðgerðir NATO í Kosovo sem
ákveðinn prófstein. Bæði hvað varði
þau gildi sem muni ríkja í alþjóða-
samskiptum næstu aldar en ekki
síður hve langt alþjóðasamfélagið er
reiðubúið að ganga í þá átt að halda
þessum gildum á lofti. Mannréttindi
hafa nú öðlast fulla hlutgervingu á
alþjóðavettvangi og þaðan verði
ekki aftur snúið.
„Enginn valdhafi getur nú brotið
á réttindum þegna sinna og kúgað