Morgunblaðið - 08.08.1999, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
þjóð sína í nafni fullveldis síns ríkis
og gengið út frá því að slíkar að-
gerðir fyrirmuni alþjóðasamfélag-
inu að grípa til aðgerða. Lögsaga
fullveldishugtaksins nær einfald-
lega ekki svo langt.“
Um sé að ræða þróun - hlutlægt
ferli - þar sem viss hugmyndafræði-
leg kynslóðaskipti virðast hafa orð-
ið. Frá sjónarhóli fræðimannsins sé
hægt að ræða um hinn hefðbundna
fulltrúa þjóðaríkisins sem ber hags-
muni „sinna“ fyrir brjósti, annars
vegar, en hins vegar sé um fulltrúa
hins hnattræna, talsmann mann-
gilda og frelsis að ræða - þótt önnur
skilgreiningin þurfi alls ekki að úti-
loka hina.
Ef slíkri einfóldun sé beitt væri
freistandi að halda því fram að al-
þjóðasamskipti við upphaf 21. aldar-
innar einkennist af millibilsástandi;
hin nýju gildi séu ráðandi en enn
sitji víða valdhafar og stefnu-
mótendur, þjálfaðir og skilyrtir í
heimssýn kalda stríðsins.
„Þegar gömlum venjum, þar sem
hefðbundin gildi og norm ríkja, er
ýtt burt og ný koma í þeirra stað,
fer í hönd flókið tímabil umskipta,
þar sem sumir gerendur eru fastir í
eldra mynstri. Það er mín skoðun
að átökin í Kosovo og eftirmálar
þeirra munu vera meðal mikilvæg-
ari homsteina veraldarsögunnar og
að í framtíðinni líti menn til baka og
segja að Kosovo hafi verið grund-
vallarprófsteinn á framrás nýrra
gilda og venja er ráði í alþjóðasam-
skiptum." Með einfoldun sé hægt að
líkja viðbrögðum Vesturlanda við
það er gömlum aðferðum sé beitt í
nýjum aðstæðum. Skammtímaár-
angur næst en til lengri tíma litið er
Ijóst að úr vandanum hefur ekki
verið leyst.
Þjóðarhagsmunir og
siðferði á alþjóðavettvangi
Stríðsrekstri fylgir ætíð umræða
um hagsmuni og þá sérstaklega
hverjir séu þjóðarhagsmunir þeirra
sem beiti mætti sínum fjarri heima-
högum. Átökin á Balkanskaga eru
ljóslifandi dæmi um hvemig sýn
stjómmálamanna á öryggi og
ábyrgð hefur breyst frá dögum
kalda stríðsins. Balkanskagi er ekki
gósenland olíu og Júgóslavíustjóm
hefur ekki yfir gereyðingarvopnum
að ráða. Efasemdarmenn hafa því
spurt hví skyldu Vesturlönd fórna
lífi sona sinna og dætra í púður-
tunnu sem líklega verði aldrei til
friðs. Eðlilegt er að horfa til Banda-
ríkjanna í þessu tilliti þar eð mestur
þungi aðgerða NATO á Balkan-
skaga mæddi á bandarískum her-
mönnum.
Á dögunum birtist í breska dag-
blaðinu Daily Telegraph viðtal við
Henry Kissinger, fyrrverandi utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna, þar
sem hann mótmælir harðlega
„ógeðfelldum og smitandi sjálfbirg-
ingshætti" í alþjóðastjómmálum og
dregur stórlega í efa að hægt sé að
greina á milli siðferðislegra stríða
og þeirra er háð séu í nafni þjóðar-
hagsmuna. „Ég gagnrýni stjóm-
málamenn sem halda að til sé nýtt
hugtak sem þeir hafi fundið upp og
að í fortíðinni hafi síður göfugir
menn stjórnað málum [...].
Ég var þeirrar skoðunar að
hagsmunir Bandaríkjanna
hafi hvergi nærri verið í
húfi. Að sjálfsögðu era til
þeir er segja að í því hafi
göfugleiki [aðgerðanna]
einmitt falist. En slíkt er
ekki hægt að segja þeim
mæðram er missa böm sín.“
James Goldgeier, sér-
fræðingur í alþjóðamálum
sem starfar á vegum Brook-
ings-stofnunarinnar í Wash-
ington sagðist, í viðtali við
Morgunblaðið, vera þeirrar
skoðunar að mönnum bæri
að forðast að draga of mikl-
ar ályktanir af stríðsátökum
líkt og þeim er nú hafi stað-
ið yfir á Balkanskaga. „Sú
staðhæfing að Bandaríkjun-
um beri að hlutast til um
mál hvar og hvenær sem ér
í því skyni að bjarga manns-
lífum er ekki raunhæf -
jafnvel þótt hugmyndin sé
göfug í alla staði - ef horft
er til hemaðarmáttar
Bandarílqanna. Eitt af því
sem okkur hefur lærst í
þeim átökum sem komið
hafa í kjölfar kalda stríðsins
er að Bandaríkin era tilbúin
að grípa til aðgerða svo
fremi sem mannfall er ekki
íyrirséð," sagði Goldgeier.
Nýverið ritaði hinn virti
bandaríski fræðimaður Jos-
eph S. Nye grein í tímaritið
Foreign Affairs þar sem
hann vék að hagsmunum
Bandarílqanna og hvemig
skilgreining stjómvalda á
þjóðarhagsmunum hefur
breyst. Hugtakið sjálft sé af-
ar torrætt og viðeigandi við-
brögð því oftar en ekki erfið
í framkvæmd. Þjóðarhags-
munir, Bandaríkjanna eða
annarra ríkja, geti spannað frá því
að vera hemaðarlegs eðlis til siðferð-
islegra spuminga. Skoðanakannanir
í Bandaríkjunum sýni t.d. fram á að
almenningur vilji hvorki einangra
sig frá umheiminum né gegna stöðu
alheimslögreglu. Erfitt hafi reynst
að feta meðalveginn og því sé hlut-
verk og sýn stjómmálaleiðtoga í
þessum málefnum afar mikilvæg
hverju sinni.
Goldgeier sagði það ótímabært
fyrir Bandaríkjastjóm að lýsa yfir að
hún væri tilbúin að hlutast til um
ástand sem væri í líkingu við
Kosovo. „Það er ekki ljóst hvort
bandaríska þjóðin myndi vera tilbúin
að fóma lífi sona sinna og dætra og í
framhaldi af því er vert að spyija:
Hve mörg stríð getum við háð án
þess að fóma mannslífum?“ Af öllum
pólitískum og siðferðislegum álita-
málum sem kvikna nú við lok stríðs-
ins telur Goldgeier að slíkar spum-
ingar rísi hæst. Enn standi þjóðar-
hagsmunir framar en hnattræn sið-
ferðisvitund á alþjóðavettvangi.
Að vinna stríð úr
„15.000 feta hæð“
Hvað hemaðarþáttinn varðar tel-
ur Goldgeier ennfremur hættulegt
að álykta - þrátt fyrir lyktir stríðs-
ins - að stríð verði unnin með loft-
árásum einum saman. Hernaðar-
máttur NATO, og þá Bandaríkj-
anna sérstaklega, sé vissulega mik-
ill og hátæknivopn hafi náð langt á
skömmum tíma. En ef hugmyndin
um að unnt sé að vinna stríð „úr
15.000 feta hæð“ er tvinnuð saman
við hugmyndir manna um ábyrgð
og skyldu Bandaríkjanna til að
beita sér í átökum víðs vegar um
heim, gæti um hættulega þróun ver-
ið að ræða. „Ég er ekki viss um að
bandaríska þjóðin sé tilbúin að
ræða þessar spumingar í neinum
grandvallaratriðum og ég tel að
málið muni ekki verða ofarlega á
baugi þeirra fulltrúa er bjóða sig nú
fram til embættis forseta Banda-
ríkjanna í næstu kosningum."
En Goldgeier taldi þó jafnframt
líkur á því að er næsta deila muni
ryðja sér fram á sjónarsviðið þá
muni almenningur víðs vegar spyrja
sig hvers vegna stjómvöld beiti sér
ekki með beinum hætti. Auðséð sé
því að í næsta sinn er átök á borð
við Kosovo brjótist út muni slíkar
spumingar vakna.
Goldgeier vildi ekki hafna þeim
rökum sem Frost og aðrir hafa beitt
um afleiðingar stríðsins á
Balkanskaga en dró hins vegar þýð-
ingu átakanna til framtíðar í
efa og hafnaði því að skýrt
fordæmi hefði verið gefið í
alþjóðasamskiptum.
„Ljóst er að mannréttindi
hafa færst mun ofar á dag-
skrá alþjóðasamskipta en
áður var. Hins vegar tel ég
að um grandvallarbreyt-
ingu væri að ræða ef ríkis-
stjómir segðust tilbúnar að
fóma mannslífum í þá,gu al-
þjóðasamfélagsins.“ Onnur
hindran við slíkar aðgerðir
væri jafnframt að er ríki
beiti sér með beinum hætti í
átökum þá séu þau í raun að
skuldbinda sig til lengri
tíma. Sú hafi raunin orðið í
Bosníu og nú í Kosovo.
„Þetta er einfaldlega spurn-
ing um bolmagn til aðgerða:
Hversu víða geta ríki upp-
fyllt þvílíkar skyldur.“
Samfélag þjóðanna
á hliðarlínunni
Goldgeier sagði það vera
ljóst að ef ríki beitti sér í
málum er varðaði alþjóðleg-
ar grandvallarforsendur, á
borð við þjóðemishreinsan-
ir, þá væri vissulega ákjós-
anlegt að þau gerðu það
með umboði alþjóðasamfé-
lagsins. Hins vegar hafi
Bandaríkin gert lýðum það
ljóst að ef umboð öryggis-
ráðsins liggi fyrir þá sé það
í sjálfu sér stórfínt, en ef
ekki þá munu þau grípa til
aðgerða hvað sem öðra líð-
ur. Á meðan Bandaríkin fari
sínu fram taldi hann að það
vekti ekki mikla athygli en á
sömu stundu og önnur vold-
ug ríki færa að fordæmi
Bandaríkjanna þá muni
Bandaríkjastjórn sjá eftir
að hafa haldið SÞ á hliðar-
línunni. Lagði Goldgeier áherslu á
hve mikilvægt það væri að ná sam-
stöðu og einingu á alþjóðavettvangi
í málum líkt og Kosovo-deilunni.
Það sé rík þörf á því að fastsetja
hvemig og undir hvaða kringum-
stæðum hemaðaríhlutun sé rétt-
mæt og vettvangur SÞ sé hinn rétti
til slíks. Þá þyki sér sýnt að innan
bandaríska stjómkerfisins ríki
tregða í þá vera að Bandaríkin setji
einhliða nýja „staðla" í hemaði og
hernaðaríhlutun. Slíkt ætti ekki
vera á færi einstakra ríkja.
Ef horft er til átakanna á
Balkanskaga og þess hvaða meðferð
málið hlaut innan öryggisráðs SÞ
virðist röksemdafærsla Goldgeiers
afar sterk. Þar flæktust mál og fyrir-
sjáanlegur klofningur kom upp. Af-
staða Rússa og Kmverja var langt
frá því að einkennast af einingu um
það hvenær og undir hvaða kringum-
stæðum hemaðaríhlutun er réttmæt.
Ekki er um nýjan vanda að ræða.
íhlutun og réttlæti
Michael J. Glennon, prófessor við
lagadeild Kalifomíuháskóla, er einn
þeirra er beint hafa sjónum sínum
að vettvangi SÞ og reifar hann í
grein í nýlegu hefti Foreign Affairs,
hugmyndir sínar um hlutverk og
skyldur samfélags þjóðanna í stríðs-
átökum. Telur hann litla eftirsjá að
hömlum þeim er fyrirmuni ríkjum
að grípa til aðgerða er þeirra sé
brýn þörf. „Blóðugar styrjaldir geta
ekki verið skilgreindar sem innan-
ríkismál." Telur hann að deilur þær
er upp komi á alþjóðavettvangi
vegna beinnar hemaðaríhlutunar
geti verið raktar til klafa þeirra er
stofnsáttmáli SÞ setur ríkjum er
vilja grípa til aðgerða. Það hafi
glögglega komið í ljós í Júgóslavíu í
vor og sumar þar eð Kosovo sé, eðli
málsins samkvæmt, hluti af hinni
frjálsu og fullvalda Júgóslavíu.
Því hafi hugmyndin um réttlæti
rekist harðlega á við stofnsáttmála
SÞ. „En það er ekki aðeins að
stofnsáttmálinn mæli gegn íhlutun í
þeim tilfeUum þar sem réttsýn ríki
nútímans telji slíkar aðgerðir rétt-
lætanlegar - vandinn liggur dýpra.
Sáttmálinn hvílir á forsendum sem
eru ekki réttmætar lengur - þ.e. að
alþjóðlegu öryggi sé aðeins ógnað
vegna [átaka] tveggja eða fleiri
ríkja. Slíkar forsendur era ekki rétt-
ar,“ sagði Glennon og færir rök fyrir
því að litlu sé að tapa. Alþjóðasamfé-
lagið geti aðeins hagnast á því að
endurrita reglur og venjur þær er
skilyrði samskipti ríkja. NATO hafi
með framgöngu sinni á Balkanskaga
tekið eitt skref í þessa átt.
Grein Glennons vakti, sem von-
legt var, upp gagnrýnisraddir og
hafa efasemdarmenn spurt m.a.: Ef
það er svo að lagabókstafurinn fylg-
ir í humátt á eftir valdbeitingu,
hvert er þá förinni heitið? Er íhlut-
un aðeins réttlætanleg og á færi
þeirra er valdið hafa? Hverju bætt-
ara er alþjóðasamfélagið þá? Hafa
sumir talið að stórhættulegt sé að
hrófla við þeim undirstöðuatriðum
er gilda í samskiptum ríkja; friði og
stöðugleika verði stefnt í hættu með
vilja ríkja í verki til að viðhalda
sama friði og stöðugleika. Og þá er-
um við komin í hring.
Aðgæsluorð gagnrýnendanna eru
afar þörf þar eð skjót umskipti skila
sjaldnast miklum árangri. En þótt
sýn Glennons muni seint skila sér
inn á borð öryggisráðsins í formi
endurskoðaðra laga og reglna um al-
þjóðasamskipti, þá era fleiri en eitt
sannleikskom í skrifum hans. Vert
er að minna á að lög og reglur era,
líkt og önnur mannanna verk, ritað-
ar í og mótaðar af samfélagslegum
raunveraleika sem í nútíð, og á nýrri
öld, mun taka öram breytingum.
Éinnig er vert að huga að því
hversu erfitt það er að hlutast til
um málefni ríkja þar sem mannrétt-
indi era brotin með grófum hætti,
án þess að skaða þá sem mestrar
aðstoðar þurfa við. Hlúa ber fyrst
og fremst að borgaralegum og lýð-
ræðislegum stofnunum sem fyrir
era og styrlqa innviði samfélaga í
stað þess að beita hemaðarmættin-
um einum. Brjóta ber harðstjóra á
bak aftur með eins litlum fómum og
auðið verður.
Hemaðarátökin á Balkanskaga
era nú að baki og við tekur síst létt-
ara starf uppbyggingar. Hjól sög-
unnar snúast áfram og framtíðin ein
sker úr um hvort fordæmi hafa ver-
ið gefin.
Fyrsta mútaröðin
/ Ea-Kart á ísiandi
í Kapeiiuhrauni við Hafnarfjörð
Sunnudaginn B. ágúst M. 14:00.
Ai&gnngumi&i lcr. 500.
SÍMINN-GSM