Morgunblaðið - 19.09.1999, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 19. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
I keppni við
sj álfan sig
Islenskt atvlnnulíf einkenndist til skamms tíma
af miklum ríkisafskiptum. En á þessu ári hefur
annar vandi, fákeppni og hættan á einokun vegna
samruna stórfyrirtækja, verið ofarlega á baugi.
Kristján Jónsson kynnti sér málið.
„Fólk sem stundar sömu atvinnu-
grein fer sjaldan hvert á annars fund jafn-
vel sér til skemmtunar og afþreying-
ar, svo að samræður þess endi ekki í sam-
særi gegn almenningi eða einhverju ráða-
bruggi um að hækka verð. “
Úr Auðlegð þjóðanna eft-
ir Adam Smith í þýðingu
Þórbergs Þórssonar.
FRÆÐIMAÐURINN skoski sem
fyrir rúmum tveim öldum lagði
grunninn að kenningum markaðs-
hyggju og frjálsrar samkeppni
gerði sér vel grein fyrir þeim hættum sem
slíkt samfélag yrði að sjá við. Ein af þeim
væri sú að einkahagsmunir framleiðenda og
sölumanna færu ekki alltaf saman við hags-
muni almennings.
Það þekkist í mörgum löndum markaðs-
hyggjunnar að ríkið skipti sér af einka-
rekstri og stundum hefur það verið gert
með skelfilegum árangri. Hvers konar verð-
lagseftirlit og innflutningshöft hér áður
fyrr, sem allir eru nú orðnir sammála um að
hafi verið mjög vondar lausnir, eru að
mestu aflögð eða á undanhaldi. En þar með
er ekki sagt að ríkisvaldið og löggjafmn eigi
örugglega að halda að sér höndum.
A undanförnum mánuðum og árum hafa
stöðugt verið uppi bollaleggingar um að
steypa saman bönkunum í einn eða tvo
stóra, skipaflutningar milli íslands og ann-
arra landa era nú að miklu leyti í höndum
eins fyrirtækis, tryggingafélögin hika ekki
við að hækka bifreiðaiðgjöld í einu vetfangi
um tugi prósenta. Hagsmunirnir fléttast
síðan saman með margvíslegu móti þegar
eignarhaldsfélag Eimskips, Burðarás, á hlut
í Flugleiðum og öðrum fyi-irtækjum á sviði
samgangna og fjárfestir nú af kappi í sjáv-
arútveginum. Nokkur útgerðar- og fisk-
vinnslufyrirtæki ráða þegar meiripartinum
af kvótanum.
Spurt er hvort hætta sé á að aðstæður
hér útiloki að lögmál samkeppninnar virki.
Neytendur eru tortryggnir þegar þeir
heyra frammámenn stórfyrirtækjanna lýsa
því hve mikið muni sparast með samruna
fyrirtækja á sama sviði. Þótt sparnaðurinn
sé augljós vita menn af reynslu að séu að-
eins örfáir að berjast á markaðnum vofir
ávallt yfir hættan á því að keppinautarnir
skipti honum á milli sín í bróðerni.
Nýlega lýsti Davíð Oddsson forsætisráð-
herra áhyggjum sínum af því að samþjöpp-
un á sviði smásölu matvæla hér á landi ýtti
undir verðhækkanir og verðbólgu. Eitt fyr-
irtæki á þessu sviði, Baugur hf., er með um
helming allrar matvörusmásölu í landinu á
sinni könnu en Baugur var stofnaður fyrir
hálfu öðru ári. Fyrirtækið færði út kvíarnar
í maí er það keypti 10-11 verslanirnar en
það rekur auk þess Nýkaup, Hagkaup og
Bónus-verslanirnar. Samkvæmt nýrri verð-
könnun Neytendasamtakanna og ASI heíúr
verðlag í Bónusi hækkað um 3,7% síðan í
júlí.
Forstjóri Baugs, Jón Asgeir Jóhannes-
son, vísar því samt eindregið á bug að
hækkanir á matvöni eigi sök á vaxandi
verðbólgu. Hann segir að tekist hafi að hag-
ræða í rekstri þannig að hærra innflutn-
ingsverð hafi ekki komið fram í -verðlagi
hér. En Samkeppnisstofnun hyggst athuga
matvörumarkaðinn vel í ljósi samþjöppunar
síðustu misserin og vonast til að ljúka þeirri
könnun fyrir áramót.
Formaður Samtaka verslunarinnar gagn-
rýndi Baug harkalega í maí sl. og sagði
hann fyrirtækið þegar nota ofurafl sitt
gagnvart innflytjendum og birgjum og sýna
drottnunartilburði. Einkum hafa menn
áhyggjur af því að upplýsingar um verð og
kjör verði torfengnar.
Olíufélögin hafa lengi verið þrjú um hit-
una og í hvert skipti sem bensínverð hækk-
ar fyllast neytendur tortryggni. Þeir taka
eftir því að hækkunin er oft sú sama hjá öll-
um og velta því fyrir sér hvort skýringin
geti verið önnur en óformlegt samráð. En
Kristinn Björnsson, forstjóri Skeljungs,
fullyrti í sumar að fákeppni á þessum mark-
aði hefði minnkað enda keyptu félögin elds-
neyti frá mismunandi birgjum.
Enn hefur varla nokkur lagt beinlínis til
að fyrirtækjum með jafn mikla markaðs-
hlutdeild og Baugur verði gert að skipta sér
til að tryggja að samkeppni haldist, eins og
gert hefur verið í Bandaríkjunum í
nokkrum tilvikum. Bent er á að þá myndu
fleiri fyrirtæki, þ.á m. Eimskip, verða að
sæta sams konar meðferð vegna hárrar
markaðshlutdeldar. Þótt margir hafi
áhyggjur af hærra matvöruverði er auk
þess ljóst að þensla á fasteignamarkaði og
hækkandi bensínverð hafa enn meiri áhrif á
vísitöluhækkanirnar.
Aðrir benda á að ríkisvaldið sem slíkt sé
ekki með hreinan skjöld þótt samkeppnisyf-
ii’völd þess reyni að tryggja góða hegðun.
Fyrirtæki í ríkiseigu, Landssíminn hefur
margsinnis fengið áminningu af hálfu sam-
keppnisyfirvalda, það var á sínum tíma fyrir
tilstuðlan forsætisráðherra þvingað til að
draga til baka gjaldskrárhækkun. Flugleiðir
hafa um árabil notið óbeins stuðnings af
hálfu ríkisvaldsins eins og ríkisflugfélögin í
Evrópu. Og stjórnvöld sáu til þess að dótt-
urfélag Flugleiða nyti ríkisstyrks í flugi til
Raufarhafnar. Sem varla er í anda frjálsrar
samkeppni.
BESTA leiðin tU að tryggja að fá-
keppni standi ekki atvinnulífinu og
efnahagnum fyrir þrifum hér á landi
er að tengja hagkerfið sem mest við
alþjóðahagkerfið með samningum um fríversl-
un, að sögn Gylfa Magnússonar, hagfræðings
við Háskóla íslands. Hann segir erfitt að
heimfæra reglur í miklu fjölmennari löndum
um leyfilega markaðshlutdeild upp á íslenskar
aðstæður, hér verði menn að þreifa sig áfram í
þeim efnum, láta reynsluna ráða.
- Er hætta á að fákeppni sé að verða meiri-
háttar vandamál í íslensku efnahagslífi?
„Eg myndi nú ekki vUja vera með einhverj-
ar stórkarlalegar yfirlýsingar um þjóðarvá í
þessum efnum. Hins vegar er ábyggilga rétt
að halda vöku sinni og nýta vel stofnanir eins
og Samkeppnisráð og Samkeppnisstofnun,
beita lögunum frá 1993 og styrkja starf þess-
ara stofnana. Það getur verið að í einhverjum
tilfellum sé réttlætanlegt að grípa inn í og
banna samruna, brjóta upp fyrirtæki sem eru
orðin markaðsráðandi. Það er þó neyðarúr-
ræði og alltaf æskUegra að samkeppni nái að
blómstra af sjálfu sér.
Það er gott að ýta aðeins undir hana með
því að setja stífar leikreglur, einnig með því
að brjóta niður viðskiptamúra gagnvart út-
löndum með fríverslun. Vegna samninganna
um Evrópska efnahagssvæðið skiptir t.d.
einkaumboð, sem einu sinni var afskaplega
gróðavænlegt, nú miklu minna máli en áður.
Hvaða íslenskur smásali sem er getur skipt
við þann heildsala í Evrópu sem hann vill,
þetta á við um flestar vörui-.
Þetta er dæmi um það hvernig breytt lög
draga úr vemdinni sem innflytjendur nutu og
eru því umtalsverður ávinningur fyrir neyt-
endur. Þá er áreiðanlega svigrúm tU að ná
fram fleiri umbótum með því að leyfa hagkerf-
inu að sameinast enn frekar því evrópska.
Sjálfsagt eru líka möguleikar á opnun í vestur
og hægt að semja við Bandaríkin og Kanada
um fríverslun. Að sumu leyti er sá möguleiki
enn meira freistandi en opnun tU austurs
vegna þess að verðlag er almennt lægra í
Norður-Ameríku en í Evrópu.
Ég held því að neyðarúrræði eins og að
brjóta með valdi upp fákeppnisfyrirtæki geti
stundum verið réttlætanleg en vænlegra sé til
árangurs, þegar á heUdina er litið, að tengja
hagkerfið hér við stærri hagkerfi, bæði í
austri og vestri. Þannig fáum við nauðsynlegt
aðhald."
Fákeppnl stöku slnnum eðllleg
-Er fákeppni eðlUeg þróun þegar efna-
hagskerfið er opnað, frelsið aukið og menn fá
að nýta sér hagkvæmni stærðarinnar?
„Það er alls ekki gefið að fákeppni hljóti
alltaf að sigra. A ákveðnum mörkuðum má
samt segja að fákeppni og jafnvel einkasala sé
eðlUeg niðurstaða vegna þess að það reynist
allt of dýrt að margir séu að gera sama hlut-
inn. Það liggur í hlutarins eðli að þetta á sér-
staklega við í smáu hagkerfi eins og okkar.
Ef við tökum sementsverksmiðjuna sem
dæmi er enginn grundvöUur fyrir tveimur
slíkum verksmiðjum á íslandi, þessi eina hér
nýtur fjarlægðarvemdar en er sennUega í það
minnsta ef miðað er við hagkvæmustu stærð
þannig fyrirtækis. Þetta mætti kalla dæmi um
náttúrulega einkasölu af landfræðUegum or-
sökum. Það þarf ekki að vera neitt ok í þessari
tilhögun, hugtakið einokun stendur því varla
undir nafni í því sambandi.
Það er samt ekkert skrítið þótt við annars
tölum á neikvæðan hátt um einokun af því að
það getur verið mjög slæmt fyrir kaupanda að
geta aðeins samið við fáa eða jafnvel einn selj-
anda. Hætt er við að niðurstaðan verði léleg
fyrir kaupandann og mikil samkeppni er auð-
vitað alltaf betri fyrir hann. En stundum er of
dýrt að vera með marga framleiðendur."
-Við tölum um að láta hina „huldu hönd“
markaðarins ráða verðmyndun. En um leið
viljum við að ríkið grípi inn í til að tryggja að
fleiri en einn bjóði vöruna eða þjónustuna.
Gengur þetta upp?
„Þetta er vandmeðfarið. Ríflega aldarlöng
reynsla er af því í Bandaríkjunum að ríkið
reyni að koma í veg fyrir hringamyndun og fá-
keppni með því að brjóta jafnvel upp fyrirtæki
sem hafa náð að sölsa undir sig ákveðinn
markað. Þótt Bandaríkjamenn séu þekktir
fyrir að vera á móti ríkisafskiptum hafa þeú’
verið í fararbroddi við að beita ríkisvaldinu á
þennan hátt frá því á 19. öldinni. Þetta er ekki
óumdeilt í landinu en þeir hafa samt þróað
mikið þessar hugmyndir og framkvæmd
þeirra.
Það er því komin aldarlöng reynsla af því að
hægt er að auka skilvirkni markaðssamfélags-
ins með því að setja reglur um hvað megi þótt
þá sé strangt til tekið verið að skipta sér af
hinni huldu hönd Adams Smiths. En þetta er
erfitt og mjög auðvelt að gera mistök í þess-
um efnum. Svona tæki er hægt að misnota
eins og öll önnur tæki.“
Gylfi segir að smæð og landfræðileg ein-
angrun íslenska hagkerfisins sé bæði kostur