Morgunblaðið - 19.09.1999, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 19. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Umheimurinn hefur að undanförnu fylgst grannt með óeirðunum fyrir og í kjölfar þjóðaratkvæðagreiðslunnar
um framtíð stjórnskipulags á Austur-Tímor. Astandið í landinu gæti haft töluverð áhrif á stjórnarfarsbreyting-
arnar í sjálfri Indónesíu. Rósa Erlingsddttir kynnti sér glundroða indónesískra stjórnmála og ræddi við Jón
Orm Halldórsson stjórnmálafræðing um hættur sem þar kunna að leynast.
Sundrimg
í stærsta
ríki íslams
&»*) BAKSVIÐ
/
Reuters.
Mikil ólga hefur verið í indónesiskum stjórnmálum að undanförnu og mótmæli námsmanna og átök við her
og lögreglu verið nær daglegur viðburður.
BAKSVIÐ vargaldarinnar,
er nú geisar á Austur-
Tímor, eru mjög flókin átök
innan valdastéttarinnar í
Indónesíu. Ríkisstjóm Bacharuddin
Jusuf Habibie stendur óstyrkum fót-
um og pólitísk átök vegna komandi
forsetakosninga virðast í algleym-
ingi. Pólitískur armur hersins, sem
áður var jafnvel enn voldugri en í
dag, er hikandi, klofrnn og virðist
eiga í erfíðleikum með að skipa sér
sess innan stjómkerfísins eftir að
ferli meintra stjómarfarsbreytinga í
átt til lýðræðis hófst.
Jón Ormur Halldórsson segir átökin
á A-Tímor þó ekki stærsta málið
sem Indónesíustjóm glímir við um
þessar mundir. Annars vegar séu
stjómarfarsbreytingamar í átt til
lýðræðis og slæmt ástand í efna-
hagsmálum mun víðtækara mál og
hins vegar hugsanlegur klofningur
landsins vegna átaka í hémðum sem
tilheyrt hafa landinu með mun
traustari hætti frá stofnun indó-
nesíska lýðveldisins. Segir hann
aðskilnað A-Tímor í sjálfu sér ekki
vera áfall fyrir Indónesíu heldur séu
áhrifin með óbeinum hætti þau að
aðskilnaðurinn spomar gegn ára-
tuga langri áróðursherferð Indó-
nesíustjómar um að landið sé
óaðskiijanlegur hluti Indónesíu og að
íbúar eyjunnar séu og vilji vera
Indónesar. Auk þess hefur herinn
lagt í miklar mannfómir í átökum
við skæruliða, sem allt frá innrás
Indónesa, árið 1975, hafa barist fyrir
sjálfstæði A-Tímor. En voldugir liðs-
menn hersins em sagðir afar ósáttir
við að landið hljóti sjálfstæði frá
Indónesíu.
Valdatafl ólíkra afla
En hvað hafa uppreisnarmenn
andstæðinga sjálfstæðis í hyggju og
kannski ennfremur, hver er hlut-
deild stjómvalda í Jakarta í hörm-
ungunum sem nú dynja á íbúum A-
Tímor? Sérfræðingar £ málefnum
Suðaustur-Asíu velta nú helst fyrir
sér tveimur spurningum, þ.e. hver
stendur að baki blóðbaðinu á A-
Tímor og hvað olli því? Þegar
alþjóðlegir leiðtogar þrýsta á Indó-
nesíustjórn um að stilla til friðar í
landinu hafa þeir efalaust þessar
lykilspumingar í huga. Kenningum
þess efnis að voldug öfl innan hers-
ins reyni að snúa við gangi sögunn-
ar og hindra lýðræðisþróun í Indó-
nesíu og í kjölfarið að hrifsa til sín
öll völd úr höndum Habibies, for-
seta landsins, hefur ve'rið haldið á
lofti. Eins segja sumir herinn vilja
koma í veg fyrir að sjálfstæðis-
hreyfingar annars staðar í landinu
fái byr undir báða vængi í kjölfar
sigurs sjálfstæðissinna í þjóðarat-
kvæðagreiðslunni. Enn aðrir telja
heraaðaryfirvöld leita hefnda við
Habibie forseta fyrir að hafa látið
undan alþjóðlegum þrýstingi og
heimilað þjóðaratkvæðagreiðslu í
landinu. Allar þessar skýringar
gætu átt við, en enginn treystir sér
til að segja með vissu hvað vaki fyr-
ir þeim öflum sem efndu til
óeirðanna.
Eins er enn óljóst hvort Wiranto,
æðsti yfirmaður hersins, standi á
bak við átökin eða hvort hann hafi
endanlega misst stjóm á herdeild-
um á A-Tímor, sem taldar era bera
ábyrgð á vargöldinni sem þar hefur
geisað sleitulaust síðastliðin 24 ár
og kostað á þriðja hundrað þúsund
manns lífið. Að sögn Jóns Orms
eiga ýmis öfl innan hersins við-
skiptahagsmuna að gæta á A-Tímor
og dæmi era um að einstakir her-
foringjar hafi einokun á útflutningi
viss vamings frá eyjunni og hafi þar
af leiðandi mikil ítök í þarlendu
efnahagslífi.
Pólitísk staða Wirantos er um
þessar mundir mjög ótraust. Sam-
fara óstöðugleika í indónesískum
stjómmálum reynir hann að koma
lýðræðislegum umbótum innan
hersins sem skerða veralega hans
eigin völd og forréttindi, sem eykur
á hættuna á stjórnleysi innan hers-
ins. Osætti vegna málefna á A-
Tímor kyndir enn frekar undir þá
hættu. Ef Wiranto stendur á bak
við átökin á A-Tímor væri það þvert
á stefnu Habibies forseta um að
auka sjálfstjómarréttindi héraða
Indónesíu.
Habibie gerði fyrii- skömmu kunn
áform sín um að bjóða sig fram í
forsetakjörinu í nóvember næst-
komandi. Harðvítugar deilur við
hemaðaryfirvöld gætu orðið honum
dýrkeyptar og í raun kostað hann
embættið þar sem atkvæði þing-
manna hersins, sem sæti eiga í
kosninganefndinni, munu skipta
sköpum um úrslit kosninganna.
Indónesíustjóm er hins vegar
mjög tvístígandi í málinu og líklegt
að hún dragi á langinn að gefa
grænt ljós um hvenær friðargæslu-
lið geti hafið störf þar til ástandið í
innanríkismálum tekur á sig heil-
steyptari mynd eða jafnvel þangað
til þjóðþingið kemur saman til að
samþykkja stjórnarskrárbreytingu
um sjálfstæði A-Tímor um miðjan
október. Stjómarandstaðan er að
sögn Jón Orms einnig mjög klofin í
málinu. Öfl innan hennar sem reyna
að komast til valda vilja alls ekki að
A-Tímor hljóti sjálfstæði og þá
einkum vegna sterkrar þjóðernis-
hyggju, sem einnig á við um herinn.
Hins vegar gæti andstaða þeirra
verið liður í tilraunum til að koma
Habibie frá völdum þar sem hann
er bæði gerður tortryggilegur fyrir
að vilja sleppa A-Tímor og fyrir að
bera ábyrgð blóðbaði á eyjunni.
Lítið svigrúm til alþjóðlegra
afskipta
Hið viðkvæma ferli stjómarfars-
breytinga í Indónesíu í átt til lýðræð-
is samfara valdatafli innan æðstu
valdastéttarinnar setur erlendum af-
skiptum vissar skorður. Efnahags-
legar refsingar, t.d. í formi viðskipta-
banns eða frystingar lána Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins, myndu grafa
undan örvæntingarfullum tilraunum
vesturveldanna undanfama áratugi
til að koma á efnahagslegum stöðug-
leika í landinu.
Þótt ódæðisverkin á A-Tímor fari
út fyrir öll hugsanleg siðferðismörk
og bijóti í bága við skhgreiningu
vesturveldanna á mannréttindum
fellur eyjan ekki undir landsvæði
sem talist geta mikilvæg í augum
leiðtoga vesturveldanna. Áhrif af-
skipta verður því væntanlega veginn
og metinn í ljósi þeirra áhrifa er þau
gætu haft á samskiptin við Indó-
nesíu, fjórða fjölmennasta ríki
heims.
Vesturveldin höfðu og hafa enga
beina hagsmuni af sjálfstæði A-
Tímor. Hins vegar hafa þau mikla
hagsmuni af vinsamlegum samskipt-
um við Indónesíustjóm vegna stærð-
ar þjóðarinnar og efnahags- og
hemaðarlegs mikilvægis landsins í
Suðaustur-Asíu. Ástæða þess að
vesturveldin styðja nú kröfur
Öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna er
einna helst rakin til áratuga baráttu
mannréttindasamtaka sem fjallað
hafa sleitulaust um mannréttinda-
brot indónesíska hersins og þrýst á
alþjóða stofnanir um að láta málið til
sín taka. Meintar stjómarfarsbreyt-
ingar í átt til lýðræðis hljóta einnig
góðar viðtökur hjá leiðtogum vestur-
veldanna sem leggja kapp sitt á að
styrkja efnahagslegar umbætur sem
miða að uppbyggingu frjáls
markaðshagkerfis.
Lýðræðislegar sljórnarfars-
breytingar
Indónesar gengu í júní síðastliðn-
um til fyrstu frjálsu þingkosning-
anna sem haldnar hafa verið í land-
inu í fjörutíu og fjögur ár. Fyrir
rúmu ári sagði Suharto, fyrrverandi
forseti Indónesíu, af sér embætti
eftir þijátíu og þriggja ára valdatíð.
Afsögnin kom í kjölfar efnahag-
skreppunnar 1997, vaxandi
óánægju almennings og alþjóðlegra
krafna um efnahags- og lýðræðis-
legar umbætur í landinu.
Stjómmálaflokkar Indónesíu
virtust eftir þingkosningamar sýna
einhug um að verða við kröfum
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um efna-
hagslegar umbætur og þróun
lýðræðislegra stjómarhátta í land-
inu. Allra augu beindust að Indó-
nesíu og menn veltu fyrir sér hvort
nýjum stjómvöldum stærsta ríkis
íslams tækist að rétta úr kútnum
eftir efnahagskreppuna miklu og
nærri hálfrar aldar ógnarstjórn,
byggða á einræði og stórfelldum af-
skiptum hersins af stjómmálum.
Talið er að alls hafi um fimm hund-
rað þúsund manns misst lífið í of-
beldisaðgerðum hersins undir
stjóm Suhartos. Ef stjómarfars-
breytingamar boða kúvendingu frá
fyrri stjómarháttum væri það sönn-
un þess að ráðamenn ríkjasam-
bands 212 milljóna manna, sem
skiptast í rúmlega fjögur hundrað
ólíka þjóðemis- og trúarhópa, hefðu
getu til pólitískrar framtakssemi og
byltingakenndra breytinga.
Átök þjóðernis- og trúarhópa
Blóðug átök víðs vegar um hinar
ríflega 13.000 eyjar Indónesíu ein-
kenndu aðdraganda þingkosning-
anna. Á Mólúkka-eyjum börðust
kristnir gegn múslímum, í Aech-
héraði nyrst á eyjunni Súmötra
blossuðu upp óeirðir milli stjómar-
hersins og uppreisnarmanna sem
berjast fyiir sjálfstæðu ríki. Á Aust-
ur-Tímor héldu ódæðisverk and-
stæðinga sjálfstæðis áfram, eins og
frægt er orðið og enginn vafi leikur á
því að þeir njóta stuðnings voldugra
afla innan indónesíska hersins.
Slagorð indónesíska ríkjasam-
bandsins; eitt land, ein þjóð, eitt
tungumál virðist í augum margra
vera bæði úrelt og óviðunandi fyrh-
menningarlega arfleifð Indónesíu
sem byggist á sögu ólíkra þjóðernis-
og trúarhópa. Auk þess að eiga í
mjög djúpstæðum efnahags- og
stjórnmálalegum erfiðleikum á tím-
um stjórnarfarsbreytinga standa
stjómvöld andspænis kröfu um
þjóðareiningu sem hlýtur mjög ólík-
an hljómgrann meðal þein-a íbúa
sem ekki búa á Jövu og eiga sér
annað móðurmál en javönsku.
Átökin sem geisað hafa undanfar-
in misseri era margþætt og endur-
spegla spennu milli ólíkra þjóðem-
is- og trúarhópa. Þau era afleiðing
flókinna sögulegra atburða sem
rekja má langt aftur í tímann, en
umfram allt annað eru þau arfleifð
valdatíðar einræðisherrans
Suhartos. Almenningur í Indónesíu
hefur sem áður sagði búið við mjög
öflugan áróður stjómvalda síðast-
liðin tuttugu og fimm ár þar sem
hamrað hefur verið á mikilvægi ein-
ingu landsins.
Jón Ormur segir áróðurinn valda
því að íbúar Indónesíu trúi því að
t.d. A-Tímorar vilji vera Indónesai-
og að herinn hafi í raun bjargað
þeim frá meintu stjómleysi er land-
ið var portúgölsk nýlenda. Almenn-
ingur í Indónesíu er að sögn Jón
Orms engu að síður mjög
andsnúinn hemum og sakar hann
um stórfelld mannréttindabrot og
fjármálaspillingu og því að eiga sök
á því fjármálahrani sem reið yfir
landið. „Hins vegar kýs þorri Indó-
nesa einingu landsins og veit að
eina aflið sem hana getur tryggt er,
að svo stöddu, herinn. í huga al-
mennings er hann því hvort tveggja
í senn, hugsanlegur bjargvættur
landsins, ef það byijar að klofna, og
ábyrgur fyrir mannréttindabrotum
og öllum þeim hörmungum sem
dunið hafa yfir Indónesíu."
Er Habibie maður lýðræðislegra
umbóta?
Habibie hefur lofað Indónesum að
koma á umbótum á öllum sviðum
þjóðfélagsins. Við embættistökuna
lofaði hann þjóðinni að stjóm hans
myndi binda enda á spillingu æðstu
embættismanna og völd hersins
yrðu skorin niður samfara auknum
lýðræðislegum umbótum í landinu.
Habibie hefur hvað eftir annað gef-
ið yfirlýsingar þess efnis að hann
stefni að sambandslýðveldi að
þýskri fyrirmynd eða eins konar
endurreisn indónesíska ríkjasam-
bandsins. Habibie bjó meira en
helming ævi sinnar í vestrænu
lýðræðisskipulagi. „Þýskaland,"
segir hann, „er mitt annað heimili,
ég stefni að umbótum Indónesíu að
þýskri fyrirmynd." Segir hann
mannréttindi ekki vera afurð
vestrænnar menningar heldur séu
þau algild og eigi einnig við í Asíu,
en þau orð hafa leiðtogar nágrann-
aríkja Indónesíu forðast að taka sér
í munn. Habibie starfaði í tuttugu
ár sem ráðherra í ríkisstjóm
Suhartos og vann allan þann tíma
sem náinn ráðgjafi hans. Hann get-
ur því vart hvítþvegið sig af þeirri
spillingu sem réð ríkjum í stjórnar-
tíð Suhartos. Framtíð hans verður
að teljast með öllu óráðin. Enn sem
komið er nýtur hann alþjóðlegs
stuðnings og virðingu. Heimafyrir
er hann hylltur fyrir að bæta alþjóð-
lega ásýnd Indónesa, vegna meintra
stjómarfarsbreytinga, sem tryggja
landinu stórfellda aðstoð sem það
hefur mjög brýna þörf fyrir.
Málefni A-Tímor og átök annars
staðar í landinu veikja hins vegar
óneitanlega stuðning við stjórnar-
farsbreytingamar, innanlands sem
utan, og era þar af leiðandi ógn við
allar tilraunir til að koma á stöðug-
leika stjóm- og efnahagsmála í
Indónesíu.