Morgunblaðið - 19.09.1999, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. SEPTEMBER 1999 11
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Gylfi Magnússon, dósent í hagfræði við Háskóla íslands: „Það versta sem hægt er að gera
er að taka gömul ríkisfyrirtæki og gera þau að einkareknum einokunarfyrirtækjum."
Svolítið
ringlaður
markaður
Einokunaraðstaða getur reynst fyrirtækjum
dýrkeypt, þau sofna á verðinum og vita ekki hvort
reksturinn er í lagi. Séu fáir keppinautar lengi
um sama markaðinn er hætta á að milli þeirra
myndist samkennd og enginn vilji rugga bátnum
með harðri samkeppni.
og galli. Þetta sé einkum slæmt þegar reynt
sé að efla frjálsa samkeppni. Þá reynist oft
ekki grundvöllur fyrir starfsemi margra á
sama markaði en einnig valdi það vandkvæð-
um að hér þekki allir alla. „Forstjórar fyrh--
tækja á sama markaði geta verið gamlir
skólafélagar, þeir geta verið félagar í sama
■' Kiwanis-klúbbnum eða hist reglulega í heita
pottinum.
Fyrst verður manni auðvitað hugsað til
þeirra sviða sem helst hafa einkennst af fá-
keppni og mest hefur verið rætt um, olíu,
tryggingar, banka, samgöngur og matvæla-
dreifingu. Sagan sýnir að séu fá fyrirtæki um
hituna ár eftir ár, áratug eftir áratug, ákveða
menn fyrr eða síðar, þótt ekki sé samið um
það opinberlega, að best sé fyrir alla að eng-
inn sé að rugga bátnum um of.
Menn fara því helst ekki út í verðsam-
keppni, þeir eru ekkert að stríða hver öðrum
of mikið. Komi nýr aðili inn á þennan markað
getur hann valdið álíka írafári og minkur sem
kemst inn í hænsnakofa en jafnframt getur
hann orðið vítamínsprauta fyrir þá sem fyrir
eru.“
KostnaðartSlur og réttlætlng
- Aðeins tvö skipafélög sem eitthvað kveður
að starfa hér og þau eiga með sér samstarf.
Er það heppilegt fyrir atvinnulífið?
„Maður verður að minnsta kosti mjög tor-
trygginn þegar tvö fyrirtæki sem eiga að vera
í samkeppni eiga með sér mikið samstarf eins
og hér er um að ræða. Auðvitað er hægt að
réttlæta samstarfið með því að þannig sé
hægt að lækka kostnaðartölur. En um leið og
fulltrúar fyrirtælqa á markaðnum fara að
hittast á samráðsfundum til að ræða eitthvert
afmarkað svið er hætt við að innbyrðis keppni
minnki á öðrum sviðum. Það myndast ein-
hvers konar samkennd. Þetta þarf ekki að
vera meðvitað og með þessu er ég ekki að
saka þau um einhverja vafasama leynisamn-
inga. En andinn í samkeppninni breytist.
Annað dæmi af sama toga var þegar Nóa-
tún keypti verslanir af Baugi. Út af fyrir sig
kann þetta að hafa verið fullkomlega eðlilegt
en um leið og ég heyri að ráðamenn þeirra séu
að stinga saman nefjum um eitt, afmarkað
mál óttast ég að grimmdin í samkeppninni
milli þeirra sé almennt farin að minnka."
- Koma menn saman á leynilegum fundum
til að skipta með sér markaðnum og ákveða
verðhækkanir?
„Eg geri ekki ráð fyrir því þó að slíkt geti
vafalaust gerst í einhverjum tilfellum. Al-
mennt þarf ekki neina formlega samninga.
Þegar sömu fyrh-tækin keppa ár eftir ár geta
komist á óformlegar samskiptareglur og þegj-
andi samkomulag um hitt og þetta.
Lykilatriðið í þessum málum öllum er
hversu upplýstur neytandinn er. Fólk þarf að
vita hvar hægt er að gera bestu kaupin.
Neytendur hér verða pirraðir þegar þeir
gera sér grein fyrir því að þeir borga þrefalt
meira fyrir gallabuxumar eða hamborgarann
en gert er í New York. Kannski skilar óá-
nægjan þó ekki svo miklu þegar menn geta
ekki gert neitt í málinu, hafa ekki aðra kosti.
Enginn fer að fiytja inn hamborgara frá New
York. Mjög mismunandi er hvemig alþjóða-
markaðurinn hefur áhrif á verðlag vöm og
þjónustu og það verður líklega seint alþjóð-
legur markaður fyrir t.d. hárgreiðslu! Á hinn
bóginn er auðvelt að selja fjármálaþjónustu
milli landa.“
-Minkar sleppa stundum inn í kofann.
Tryggingafélögin fengu samkeppni þegar
FIB-trygging hóf að bjóða bflatryggingar.
Hvaða lærdóma er hægt að draga af þeim
málum?
„Þetta skilar einhverju og ég ætla að nefna
annað dæmi sem er jafnvel enn skýrara. Til
greina kom að erlent olíufyrirtæki, Irving Oil,
hæfi hér starfsemi. Þá bmgðust menn hratt
við og settu upp OB og Orkuna. Erlenda fyrir-
tækið kom reyndar aldrei hingað en neytend-
ur njóta góðs af hugmyndinni því að þeir geta
enn skipt við ódým stöðvamar. Það var von á
minki og þá tóku sumir heldur betur við sér.
Hér á landi era nú tvær til þrjár stórar
blokkir á matvörumarkaðnum. En það getur
verið að þessi samruni sem hefur orðið hér sé
allur réttlætanlegur að því leyti að einingam-
ar þurfi að vera svona stórar til að ná kostnaði
eins langt niður og hægt er.
Og auðvitað njóta neytendur þess að ein-
hverju leyti að fyrirtækin ná niður kostnaði. Á
móti kemur að eftir því sem samþjöppunin
verður meiri vex tilhneiging til að hækka
álagningu og einhvem tíma kemur að því að
neytendur verða verr settir eftir samrana og
samþjöppun. Mjög erfitt er hins vegar að
meta stöðuna í þessum málum núna, sérstak-
lega þegar maður hefur ekki sömu yfirsýn og
stjórnendur fyrirtækjanna.
Ráðamenn Baugs, Kaupáss og Nóatúns vita
örugglega hvemig staðan er en það
er útilokað fyrir neytanda úti í bæ
að öðlast slíka yfirsýn og sennilega
mjög erfitt jafnvel fyrir Samkeppn-
isstofnun. Hún er ekki öfundsverð af
því verkefni.
Þetta er snúið í öllum löndum en
þar sem komin er lengri hefð á að
beita lögum sem eiga að koma í veg
fyrir fákeppni em komnar einhverj-
ar þumalputtareglur sem menn geta
farið eftir við að túlka lögin.
Þær geta verið þannig að sé
markaðshlutdeild orðin ákveðið
hlutfall við samruna og hafi áður
verið eitthvert ákveðið hlutfall hjá
viðkomandi fyrirtækjum skuli sam-
rani bannaður nema einhverjar sér-
stakar aðstæður komi til. Sem dæmi
um slíka undantekningu mætti
hugsa sér að fyrirtæki væri að deyja vegna
rekstrarerfiðleika, gæti ekki starfað áfram við
óbreyttar aðstæður. Þá mætti leyfa að stór
aðili keypti það vegna þess að fyrirsjáanlegt
væri að ella legði veika fyrirtækið einfaldlega
upp laupana. Stærra fyrirtækið myndi þá
hirða markaðshlutdeild keppinautarins með
auðveldum hætti.
Þetta væri undantekningin. Almenna regl-
an í þessum löndum er að komin er einhvers
konar hefð fyrir því hvað megi og hvað ekki.
Þessi hefð kemst á gegnum tíðina með vinnu
samkeppnisyfirvalda og dómstóla.
Þetta er svolítið ringlaður markaður hjá
okkur enn þá, hvort sem við tölum um neyt-
endur eða stjómendur fyrirtækja. Við vitum
ekki enn hvernig reglunum gegn fákeppni og
einokun verður framfylgt. Stjómmálamenn
eru kannski ekki alveg búnir að átta sig á því
heldur, Samkeppnisstofnun veit ekki fyllilega
hvernig dómstólar munu taka á þessum mál-
um og hvort þeir muni leyfa henni að gera það
sem henni finnst eðlilegt. Þessi þróun tekur
nokkur ár og mörg mál þurfa að fara í gegn-
um kerfið til að fastar reglur komist á.“
Elnn rlsabankl slæmur kostur
Gylfí er spurður um einkavæðingu stórra
opinbema fyrirtækja eins og Landssímans og
bankanna. „Landssíminn er auðvitað athyglis-
vert fyrirtæki þegar hugað er að samkeppnis-
málum, þar er verið að opna markaðinn, búið
að setja lögin og þegar kominn keppinautur á
sviði farsímanna. En það versta sem hægt er
að gera er að taka gömul ríkisfyrirtæki og
gera þau að einkareknum einokunarfyrirtækj-
um nema í einhverjum undantekningartilvik-
um.
Það væri t.d. mjög slæmt ef sameining
bankanna hér yrði til þess að einn banki yrði
með t.d. 80-90% af allri lánastarfseminni. Úti-
lokað er að það sem sparaðist í kostnaði vegna
stórrekstrarins yrði svo mikilvægt að niður-
staðan yrði hagkvæm fyrir viðskiptavinina. Á
móti sparnaðinum kæmi nefnilega hneigðin til
þess að hækka álagninguna.
Og fyrirtæki sem verður ráðandi á sínu
sviði hefur slæma tilfinningu fyrir því hvað
það er að gera vel og hvað illa. Merkjagjöfina
frá markaðnum vantar. Það veit ekki hvort
það er með of marga starfsmenn, of mörg úti-
bú, það er enginn á markaðnum hér sem það
getur borið sig saman við. Enginn er að narta
í hælana á því og þótt fyrirtækið sýndi hagnað
yrði það hálflamað í þessum skilningi.
Það eina sem gæti afsakað slíkan samruna
væri að hér væri komin hörkusamkeppni frá
erlendum banka. Það er erfitt að spá um þau
mál en reyndar má segja að þegar sé fyrir
hendi ákveðin samkeppni erlendis frá hvað
varðar lántökur stóru, íslensku fyrirtækjanna
úti og á verðbréfamarkaði en það snýr samt
meira að stofnanafjárfestum. Smásalan,
tékkareikningar einstaklinga, eftirlit með
krítarkortum og smálán eru ekki í samkeppni
við útlenda aðila og ólíklegt að það gerist
nema erlendur banki kaupi íslenskan banka.
Mér finnst erfitt að ímynda mér að erlend-
ur banki komi hingað og byrji frá grunni en
það gæti þó gerst, t.d. banki sem stundar við-
skipti á Netinu. Þau viðskipti eru sáralítil enn
þá, gætu orðið mikil en munu ekki á allra
næstu áram leysa af hólmi hefðbundna
banka.“
Lögin
ekki nógu
skýr
SAMKEPPNISSTOFNUN og Sam-
keppnisráð mynda eitt stjórnvald og
voru sett á laggimar í kjölfar nýrra laga
árið 1993. Áður var stuðst við lög „um
verðlag, samkeppni og óréttmæta við-
skiptahætti“. Með nýju lögun-
um var endanlega hætt að
reyna að stýra verðlagi í land-
inu með því að fyrirsldpa há-
marksverð eða hámarksálagn-
ingu á vöru og þjónustu.
Samkvæmt lögunum skipar
viðskiptai-áðherra fimm
manns án tilnefningar en með
sérþekkingu á samkeppnis- og
viðskiptamálum í Samkeppn-
isráð og skal þess gætt að þeir
hafi ekki beinna og verulegra
hagsmuna að gæta í atvinnu-
starfsemi sem lögin taka til.
Ak\'arðanir ráðsins byggjast á
þeim gögnum sem stofnunin
hefur unnið fyrir ráðið.
Stofnuninni er þó heimilt að
taka ákvarðanir tfl bráða-
birgða í einstökum málum og
ráðið getur falið henni ákvörðunarvald á
afmörkuðum sviðum samkvæmt reglum
sem það setur.
Uni aðilar ekki niðurstöðu Samkeppn-
isráðs geta þeir skotið málinu til Afrýj-
unamefndar samkeppnismála. Áfrýjun-
arnefnd, ráðið og stofnunin kallast einu
nafni samkeppnisyfirvöld en Áfrýjunar-
nefndin er sérstakt stjómvald. Séu
menn enn ósáttir geta þeir leitað til
dómskei-fisins.
Forstöðumaður samkeppnissviðs
Samkeppnisstofnunar, Guðmundur Sig-
urðsson, segir að kannski megi segja að
nokkur ringulreið sé enn í þessum mál-
um hjá mörgum í viðskiptalífinu sem
þekki ekki lögin vegna þess hve skamm-
an tíma þau hafi verið í gfldi.
„En samkeppnisyfirvöld hafa ekki
reynt að finna aftur upp hjólið, við höf-
um leitað í smiðju erlendis hjá þeim sem
lengi hafa notað slík lög. Við fylgjumst
náið með því sem er að gerast í þessum
efnum bæði í Evrópu og Ameríku og séu
málin þess eðlis leitum við að fordæm-
um annars staðar. Þótt búið sé að notast
við samkeppnislög í Bandaríkjunum í
meira en hundrað ár eru lög af þessu
tagi alltaf í mótun. Þau taka mið af
breytingum í umhverfinu sem sam-
keppnisyfirvöld starfa í, breytingum í
viðskiptalífinu.11
Guðmundur er spurður álits á þeim
ummælum ráðherra að huga þurfi að
breytingum á samkeppnislögum vegna
samruna fyrirtækja í matvæladreifingu
og hækkandi vöruverðs. „Ég er sam-
mála því. Við höfum alltaf haldið þeirri
skoðun á lofti þegar tflefni hefur gefist
að samkeppnislögin íslensku séu ekki
nógu skýr.“ En hefur verið óskað eftir
frumkvæði stofnunarinnar að því að
gera tiflögur um lagabreytingar?
„Ekki með beinum hætti nema að því
leyti að viðskiptaráðherra skipaði í fyrra
nefnd sem hefur það hlutverk að meta
hvort ástæða sé til að breyta samkeppn-
islögum vegna breyttra markaðsað-
stæðna frá því að lögin voru sett, einnig
vegna breytinga sem hafa orðið á sam-
keppnislöggjöf í öðrum löndum. Ég sit í
nefndinni og get því látið okkar sjónar-
mið í ljós.“
Melri Ifltur á fákeppnl hér
En er óhjákvæmilegt að vegna smæð-
ar markaðarins hér hljóti markaðshlut-
deild stærstu fyrirtækjanna að verða
mun hærri á sumum sviðum en leyft er í
öðrum löndum? „Það er ekkert ólíklegt
að frá hagfræðilegu sjónarmiði sé það
eðlilegt, að líkurnar á fákeppni séu meiri
hér en annars staðar. Ef eitthvað er
veldur það því að hér þurfi skarpari og
strangari samkeppnisreglur en annars
staðar og mjög virk samkeppnisyfirvöld.
Ella geta óhjákvæmilegar aðstæður hér-
lendis leitt til skaðlegra samkeppnis-
hindrana á markaðnum og þá hærra
verðlags. Skortur á samkeppni leiðir
fyrr eða síðar til tjóns fyrir neytandann,
hann þarf þá að greiða hærra verð eða
sætta sig við lélegri þjónustu en ella þeg-
ar samkeppni nýtur ekki lengm- við.“
Guðmundur
Sigurðsson