Morgunblaðið - 07.01.2000, Blaðsíða 26

26 FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Islendingar voru
ekki einangraðir
UMSVIF Englendinga
við Island og á Islands-
miðuni túnabilið 1580-
1630 er viðfangsefni
bókar Helga Þorláks-
sonar, Sjórán ogsigl-
ingar, sem út kom hjá
Máli og menningu í
nóvember og hefur
verið tilnefnd til Is-
iensku bókmennta-
verðlaunanna.
„Bjöm Þorsteinsson
sagnfræðingur nefndi
tfmabilið 1412-1490
Ensku öldina og á sext-
ándu öld komu Þjóð-
verjar og veittu Eng-
lendingunum keppni í viðskiptum
við Islendinga og vom yfirleitt leik-
seigari í þeim átökum. Það var haft
fyrir satt að Engiendingar hefðu
meira og minna verið úr sögunni um
1550 sem viðskiptavinir íslendinga.
Ég er að komast að því að það er
ekki alveg rétt. Þeir em hér enn að
stunda verslun af krafti um 1580 og
þeir stunda veiðar við iandið með
þeim hætti að þeir gera út opna báta
frá landi og hafa náin samskipti við
íslendinga. Þeir skilja bátana eftir
þann tíma ársins sem þeir em ekki
hér við veiðar en vertíð þeirra stóð
frá mars og fram í ágúst. Þeir fara
heim í ágúst til að þurrka fiskinn en
þetta var saltfískur sem þeir stöfl-
uðu í lestirnar og þurrkuðu við
heimkomuna. Ég hef einnig fúndið
heimildir um að Englendingar hafí
keypt saltfisk af íslendingum sem
staðfestir að hér hafi verið verkaður
saltfiskur mun fyrr en áður var tal-
ið. Englendingarnir sóttust mikið
eftir löngu, en hún var mjög eftirsótt
á Englandi á þeim túna en er horfin
af borðuin þeirra fyrir löngu.“
Helgi segir þó að þetta sé ekki að-
alviðfangsefni bókarinnar heldur
enskir sjóræningjar og tengsl þeirra
við ísland. „Þetta byijaði með því að
ég var forvitinn um atburði sem áttu
sér stað í Vestmannaeyjum árið
1614 þar sem segir í fslenskum
heimildum að ræninginn Jón Gentil-
mann hafi verið á ferð og hann á að
hafa tekið kirkjuklukkuna úr
Landakirkju en Eng-
landskonungur hafi
látið skila henni þrem-
ur árum síðar. Ég fór
að kanna þetta í bresk-
um skjalasöfnum og
fann ekkert um þessa
kirkjuklukku en heil-
mikið annað um þenn-
an atburð. Þar kom nú
reyndar frarn að for-
ingi ræningjanna hét
Clark en Jón Gentil-
mann var með honum
en hann átti harma að
hefha gagnvart Vest-
mannaey ingum frá því
á árinu áður. “
Helgi segir að í tíð Elísabetar I.
Englandsdrottningar hafi breskir
sjómenn verið hvattir til sjórána.
„Þeir fengu sérstök leyfisbréf til að
stunda sjórán og heijuðu helst á
spænsk kaupför enda áttu Englend-
ingar í stríði við Spánveija á þeim
túna. Þegar Jakob I. kom til valda
eftir lát Élísabetar 1603 samdi hann
frið við Spánveija og afturkallaði
sjóræningjaleyfin. En mörgum
reyndist erfitt að láta af sjóránum
og margir þeirra dvöldu í Norður-
Afríku á vetrum og stunduðu sjórán
hér norður frá á sumrin. Það bendir
einmitt ýmislegt til þess að Englend-
irigar hafi verið með Tyrkjum hér í
Vestmannaeyjum 1627, jafnvel ein-
hveijir sem þekktu til. Presturinn í
Vestmannaeyjum lét þess getið að
einhveijir ræningjanna hefðu talað
ensku.“
Þrátt fyrir þetta segir Helgi að
samskipti Englendinga og íslend-
inga hafi annars verið mjög góð. „Is-
lendingar áttu mikil samskipti við
Englendinga og sendu börn súi með
enskum skipstjórum til Englands til
náms og dvalar. Það bendir til þess
að traust hafi ríkt á milli þeirra.
Englendingar keyptu fisk og vað-
mál af íslendingunum en vaðmáli
sóttust þeir mjög eftir og keyptu
mikið af tilbúnum vaðmálsflikum.
Héðan voru líka fluttir út fálkar sem
þóttu konungsgersemi og íslending-
ar höfðu talsverðar tekjur af fálka-
tekju útlendinga. Jakob I. var mikill
Helgi
Þorláksson
Grafíknemar sýna
NEMENDUR á þriðja ári í grafík-
deild Listaháskóla íslands opna
sýningu í íslenskri grafík, Tryggva-
götu 17 (hafnarmegin) á morgun,
laugardag, kl. 16. Sýningin ber yfír-
skriftina Hraun og nálgast nem-
endumir það viðfangsefni með
hjálp ýmissa miðla.
Sýnendur era Bjarai Björgvins-
son, Díana M. Hrafnsdóttir, Elva
J.Th. Hreiðarsdóttir, Lilja Karls-
dóttir, Sigurður Hrafn Þorkelsson,
Símir H. Einarsson, Stella Sigur-
geirsdóttir og Þuríður Una Péturs-
dóttir.
Sýningin er opin fimmtudaga til
sunnudaga kl. 14-18 og lýkur henni
30. janúar.
LISTIR
Alexía Björg Jóhannesdóttir, Halldór Magnússon og Daníel
Viggósson í hlutverkum sínum.
Leikfélag Hafnar-
fjarðar sýnir
spennutrylli
áhugamaður um veiðar með fálkum
og greiddi vel fyrir slíka. Mestur
fengur þótti í hvítum kvenfálkum."
Helgi segir að sú almenna álykt-
un sem draga megi af rannsóknum
súium á þessu tímabili og miklum
samskiptum Englendinga og Is-
lendinga geri að engu þá hugmynd
að Island hafi verið einangrað land
á þessum túna, „Þessi samskipti
stóðu langt fram eftir 17. öld og
benda heimildir til að umsvifum
Englendinga hafi ekki að fullu lokið
fyrr en komið var fram undir 1670.“
Besti sjómannaskóli Englend-
inga var ekki á Enjglandi
heldur á miðunum við Island.
í rúm 150 ár höfðu Englendingar
safnað þar siglingareynslu sem var
þeún ómetanleg þegar þeir tóku að
gæla við hugmyndir um að stofna
heimsveldi. Arið 1528 voru til dæmis
149 ensk fískiskip við ísland og
kannski kaupför að auki. Enskir
ráðamenn höfðu af því áhyggjur um
miðbik aldarinnar að dregið hefði úr
Islandssiglingum en þær voru famar
að glæðast að nýju um 1580 og var
þvífagnað.
Árið 1588 voru margir þraut-
reyndir íslandssjómenn í enska flot-
anum sigursæla. Þegar þessir menn
voru ekki að veiðum við ísland,
stunduðu þeir jafnan kaupsiglingar
til meginlandsins og inn á Miðjarðar-
haf og höfðu átt í margri rimmu við
Spánverja. Sumir af íslandsskip-
stjórunum voru vel þekktir kappar
og ófælnir þegar beita þurfti byssu
og púðri og áttu auðvelt með að
bregða sér í hlutverk foringja í sjó-
hemum hvenær sem var. Sjálfur
herflotinn var ekki stór því Englend-
ingar treystu mjög á vopnuð kaupför
og fiskisldp af stærstu gerð og yfir-
völd styrktu smíði þeirra. Röskir Is-
landsfarar gátu fengið skilaboð um
það með skömmum fyrirvara að þeir
yrðu að breyta skipum sínum í
herskip og þannig varð árið örlaga-
ríka, 1588.
Enskir sjómenn við ísland voru
því öðrum þræði hermenn og löggilt-
ir sjóræningjar. Þeir áttu viðskipti
við landsmenn og fengu hjá þeim
vatn og vistir en þessu reyndu dönsk
yfirvöld að afstýra og krepptu að
Englendingum. Mátti þá kannski
búast við að þeir tækju þetta óstinnt
upp og gripu til yfirgangs og ofbeld-
is, marghertir úr svaðilförum á suð-
lægum slóðum.
Ur Sjórán og siglingar.
LEIKFÉLAG Hafnarfyarðar
frumsýnir Ieikritið Hvenær kem-
urðu aftur rauðhærði riddari? í
húsnæði Hafnarfjarðarleikhússins,
Vesturgötu 11, Hafnarfirði, amiað
kvöld, laugardagskvöld, kl. 20.
Leikritið er eftir Mark Medoff í
þýðingu Stefáns Baldurssonar.
I fréttatilkynningu segir að leik-
ritið sé magnþrunginn spennutryll-
ir með gamansömu ívafi og gerist á
amerískum veitingastað sem kom-
inn er úr alfaraleið og spannar einn
óvenjulegan morgun í lífi starfs-
fólks og gesta staðarins.
Leikstjóri er Viðar Eggertsson
en í helstu hlutverkum eru Olafur
Steinn Ingunnarson, Tania Iris Mel-
ero, Halldór Magnússon, Alexía
Björg Jóhannesdóttir, Daníel Vigg-
ósson, Huld Óskarsdóttir, Lárus
Vilhjálmsson og Gunnar B. Guð-
mundsson. Leikfélag Hafnarfjarð-
ar, sem heldur upp á 74 ára afmæli
sitt í ár, hefur undanfarin ár verið í
húsnæðishraki en fékk nú í haust
inni í endurnýjuðu húsnæði Hafnar-
fjarðarleikhússins, Hermóðs og
Háðvarar og deilir þar húsum með
því. Það er von forráðamanna fé-
lagsins að þessi nýja aðstaða verði
til eflingar starfsemi þess og er full-
ur hugur á að halda áfram öflugu
leiklistar- og ungmennastarfi í
framtíðinni.
Á döfinni er að koma ungl-
ingastarfi félagsins í fastar skorður
og eru unglingar í Hafnarfirði og
nágrenni hvattir til að hafa sam-
band ef þeir hafa áhuga á leiklistar-
starfi.
Fyrirhugað er að sýna „Hvenær
kemur þú aftur rauðhærði riddari?
einu sinni í viku.
Metaðsokn að Englunum
KVIKMYNDIN Englar alheims-
ins virðist ætla að slá fyrri aðsókn-
armet íslenskra kvikmynda en eft-
ir fyrstu fjóra sýningardagana
höfðu 10.282 áhorfendur séð
myndina. Til samanburðar má
geta þess að aðsókn að Djöflaeyj-
unni fyrstu fjóra sýningardaga
þeirrar myndar var 7.600 áhorf-
endur en alls sáu um 85 þúsund
manns þá kvikmynd Friðriks Þórs
Friðrikssonar.
„Við erum auðvitað himinglöð
með þessar góðu viðtökur,“ sagði
Lísa Kristjánsdóttir, starfsmaður
íslensku kvikmyndasamsteypunn-
ar. „Myndin nýtur meiri aðsóknar
en nokkur önnur mynd sem nú er
sýnd í íslenskum kvikmyndahús-
um. Við vonum að framhaldið
verði svipað og myndin slái fyrri
aðsóknarmet mynda íslensku
kvikmyndasamsteypunnar. Það
bendir allt til þess,“ segir Lísa.
Þrumur og eldingar
Tónlist
II á s k ó I a b í«
VÍNARTÓNLEIKAR
Forleikir, aríur og danslög eftir
Strauss-feðga, Josef Strauss og
Lehár. Margarita Halasa sópran;
Wolfram Igor Demtl tenór;
Sinfóníuhljómsveit íslands u. stj.
Gerts Meditz. Miðvikudaginn
5. janúar kl. 20:30.
segir hálft orðtakið. Það ætlar að ræt-
ast um vinsælustu verk Jóhanns
Strauss yngra (1825-99), sem enn lifa
góðu lífi með á aðra öld að baki. Jafn-
vel eftir gegndarlausa ofspilun, sem
hefði gert út af við mörg merkari tón-
verk, rísa þau upp aftur sem zombíur
vúdútrúar. Heil Laugardalshöll dugði
varla til að anna eftirspum í fyrra,
enda hyggjast ráðamenn hvorki
meira né minna en sextaka Vínar-
uppákomu sína árvissu að þessu sinni,
þ.e. hinn 6., 7., 8., 9., 13. og 14. janúar.
Hvað sem mönnum kann annars að
finnast um einstök atriði, þá ætti
kunnasta tónlist valsakonungsins því
fyrir löngu að vera búin að sanna sig
sem einhveija endingarbeztu léttu
tónlist sögunnar, og eflaust langt um-
fram væntingar fyrstu aðdáenda
hans. Þeirra á meðal voru reyndar
ekki amalegri tónskáld en Brahms og
hinn öldungis' óskyldi Richard
Strauss. Sá á að hafa kallað Jóhann
yngri síðastan þeirra er ynnu fyrir
beinum innblæstri; óheftan náttúru-
snilling, er semdi beint út frá heildar-
sýn, meðan tónsköpun annarra yrði æ
innhverfari og flóknari.
Af kynningum austurríska hljóm-
sveitarstjórans Gets Meditz, sem að
ósekju hefði mátt (já hljóðnema, því
hann heyrðist ekki allt of vel aftarlega
í sal, kom fram, að hann hefði valið
efni kvöldsins og sumpart haft hlið-
sjón af ýmsum fáheyrðari verkum Jó-
hanns.Var það vissulega vel til fúndið,
og kom á köflum þægilega á óvart
hvað Vínartónskáldið átti sér fjöl-
breytilegar hliðar, miðað við þau 20-
30 stykki eftir hann sem sífellt er
hamazt á. Einna mesta athygli vakti
kannski ,Aschenbrödel“-forleikurinn
að samnefndri óperettu um Ösku-
busku frá síðasta æviárinu; litríkt og
furðu vel gegnfært verk, þótt í hefð-
bundnu syrpuformi væri, sem hafði til
að bera allt að því prókofíevskan æv-
intýraljóma. En einnig gat að heyra
fleiri dæmi um lítt þekkt verk (a.m.k.
utan hins þýzkumælandi heims) sem
stóðu töluvert upp úr fyrir hug-
myndagnótt og litríka orkestrun,
t.a.m. hinn austurlenzkt valhoppandi
Rússneski mars, ídyllíski „Moulinet“
- eða Myllupolkinn eða hin suðræna
og seiðandi Feneyja-tarantella. Voru
slík frávik kærkomin tilbreyting frá
gamalkunnugu og stundum svolítið
þreyttu viðfangsefni, þó að verk eins
og Keisaravalsinn - í góðum flutningi
með viðeigandi hljóðdvölum, flýting-
um og seinkunum á réttum stöðum -
hljóti alltaf að rísa hærra en flest ann-
að í sama stfl. Herr Meditz var sem
vænta mátti á algjörum heimavelli í
þeim efnum og kallaði í Keisaravals-
inum fram eftirminnilegan höfga úr
fisléttu ytra byrði í tignarlegum leik
hljómsveitarinnar, sem annars var
svolítið sundurlaus á köflum í fremsta
hluta dagskrár. Góða formið var hins
vegar komið eftir hlé og allt á sínum
stað í lokanúmerinu, Unter Donner
und Blitz, er buldi og gneistaði þrum-
um og eldingum, nema hvað hefði
mátt gefa aðeins betur í á áherzlu-
stöðum. Þar vantaði heldur meira
„trukk“, þótt ekki skorti fágun - og
raunar eitthvað líka í Bófa-Galoppin-
um og Kampavíns-polkanum síðast
fyrir hlé.
Einsöngvaramir stóðu sig að
mörgu leyti mjög vel, þótt hvorugt
kæmi fyrir sem sólistar í allra
fremstu röð. Hlutfallslega mest kvað
að tenómum, Wolfram Igor Demtl,
er hafði nokkuð hljómmikla rödd, en
virtist ekki enn alveg fullmótaður og
átti til að verka heldur einsleitur með
hröðu en fljótt tilbreytingarlitlu
víbratói og fulldaufum textafram-
burði fyrir jafnerfitt hús og Háskóla-
bíó óneitanlega er. Viðtökur áheyr-
enda voru samt með ágætum, einnig
til handa pólska sópraninum Marga-
ritu Halasa, þó að hljóðfærið hennar
skorti áþreifanlega fyllingu á neðra
sviði, meiri hlýju á því efra, stundum
betri fókus í raddbeitingu og á stöku
stað jafnvel öruggari tónstöðu.
Mætti því í heild segja, að sjaldan
hafi sólistamir náð að skyggja veru-
lega á fágaða spilamennsku Sinfón-
íuhljómsveitarinnar, þar sem víða brá
fyrir laglegum einleiksstrófum (t.d.
úr knéfiðlu Ingu Rósu Ingólfsdóttur í
Keisaravalsinum), þrátt fyrir ákveðið
kraftleysi þegar mest lá við. Engu að
síður fengu Vínarfíklamir sitt undir
gefandi handleiðslu stjómandans,
sem tókst að vísu ekki alveg að jafna
tónsprotafæmina með sambærilegri
fiðlubogfimi að hætti Willis Boskof-
skys og fyrirrennara í dúettinum úr
Kátu ekkju Lehárs.
En hvað sem því líður var and-
rúmsloftið alltjent notalegt.
Vínamostalgían blómstraði í sínu
æðsta veldi, og ekkert annað að sjá en
að tónleikagestir skemmtu sér hið
bezta.
Ríkarður Ö. Pálsson