Morgunblaðið - 17.03.2000, Side 58

Morgunblaðið - 17.03.2000, Side 58
Jl68 FÖSTUDAGUR 17. MARS 2000 SKOÐUN MORGUNBLAÐIÐ UMRÆÐAN Alþjóðaveður- fræðistofn- unin 50 ára HINN árlegi veður- fræðidagur er að þessu sinni tileinkaður 50 ára a&næli Alþjóða veður- fræðistofnunarinnar i^WMO. Hinn 23. mars árið 1950 tók gildi stofnsáttmáli þessarar stofnunar, þegar um 30 ríki höfðu staðfest hann. Svo vill til að ís- land var fyrsta ríkið til að undirrita sáttmálann og var fullgildingar- skjalið afhent í Was- hington 16. janúar 1948. WMO varð til á grund- velli IMO (Intemation- al Meteorological Org- anization), en það voru vísindasamtök, stofnuð 1873, sem störfuðu á ábyrgð veðurstofa og for- Tímamót Veðurstofa íslands fagnar farsælu starfí WMO í 50 ár, segir Magnús Jónsson, á sama tíma og stofnunin sjálf heldur upp á 80 ára afmæli sitt. stöðumanna þeirra. Hin nýju samtök störfuðu hins vegar á ábyrgð ríkis- stjóma aðildarríkjanna og em for- stjórar ríkisveðurstofanna fastafull- trúar landa sinna hjá stofnuninni. Þegar IMO var lögð niður 15. mars 1951 varð WMO formlega ein af und: irstofnunum Sameinuðu þjóðanna. I dag em í samtökunum 185 ríki og hefur núverandi aðalritari SÞ, Kofí Annan, látið þau orð falla, að hin al- þjóðlega samvinna innan WMO ætti að vera öðmm stofnunum Sameinuðu þjóðanna sérstök fyrirmynd. Umfangsmikil gaguasöfnun ^ Stærsta verkefnið á vegum WMO er alþjóðlega veðurvöktunin WWW (World Weather Watch) þar sem öll aðildarríkin standa að veðurathugun- um bæði ein og sér og í margskonar samstarfí sín á milli. Meira en 70.000 athuganir em gerðar daglega á um 10.000 veðurstöðvum á landi, 1000 há- loftastöðvum, 7.300 skipum, 900 veð- urduflum á hafi og um 3.000 flugvél- um. Með gríðarlega öflugu fjarskiptakerfi, sem nær um allan hnöttinn, er þessum upplýsingum dreift og á grandvelli þeirra gagna, ásamt gögnum frá veðurgervitungl- um em síðan á stærstu veðurstofum heimsins reiknaðar veðurspár allt að 10 dögum fram í tímann. Til þess era 0 ^notuð flókin forrit sem em keyrð í öfl- 'ugustu tölvum sem era á markaðnum hverju sinni. Þá em öll þessi veður- gögn grandvöllur vaxandi veður- farsrannsókna þar sem aðaláherslan er á að skilja og sjá fyrir hugsanlegar breytingar á veðurfari jarðarinnar. Víðtæk umhverfísvöktun Alþjóðaveðurfræðistofnunin gegn- ir orðið lykilhlutverki innan Samein- uðu þjóðanna í vöktun á umhverfi jarðarinnar. Fjöldi annarra verkefna er skipulagður á vegum stofnunar- innar oft í samstarfi við aðrar alþjóð- J^egar eða fjölþjóðlegar stofnanir. Hér er um að ræða rannsóknarverkefni, sem miða að því að auka þekkingu okkar og skilning á umhverfinu og hugsanlegum áhrifum þess á lífsskil- yrði þjóða, en nú í seinni tíð hefur áherslan ekki síst verið á að rann- saka, hvaða áhrif maðurinn hefur á jjmhverfíð. Sjálfbær þróun er sett á •^ÍBdinn svo og aðstoð við að auka þekkingu og tæknilegar framfarir meðal þróunarríkjanna. Onnur verkefni sem nefna má er uppbygg- ing alþjóðlegs ósonat- hugakerfis (GOOS) svo og kerfi loftmengunar- mælinga (GAW) sem nær um allan hnöttinn. Hafa þessi verkefni ver- ið mikilvægt framlag WMO til alþjóðlegrar vemdar á umhverfinu síðastliðinn aldarfjórð- ung eða svo. Loks má nefna, að WMO, sem einnig er vatnafræði- stofnun SÞ, hefur sett á laggirnar sérstakt vatnafræði- og vatns- forðarannsóknarverkefni (HWRP). Þar er mörgum veður- og vatnafræði- stofnunum hinna fátækari aðildar- ríkja veitt aðstoð og leiðsögn í ein- hverju stærsta umhverfisvandamáli heimsins, sem er skortur á ómenguðu vatni. Mikill ávinningur Varlegt mat á ávinningi af veður- þjónustu almennt er að hann sé a.m.k. tífaldur og finna megi dæmi um allt að þrjátíufaldan fjárhagsleg- an ávinning af fjárfestingu á þessu sviði. Áætlað er að allt að 200 þúsund manns farist að jafnaði árlega í nátt- úrahamföram af völdum veðurs eða í ýmsum slysum sem tengja má veðri eða veðurfari. Fjárhagslegt tjón í slíkum hamföram er talið vera að jafnaði nálægt 5000 milljörðum króna á ári. Til mikils er því að vinna ef hægt er að draga úr þessum áföllum. Mér vitandi hefur ekki verið lagt mat á íslenskar tölur í þessu sambandi en leiða má líkur að því að hér sé fjár- hagslegur ávinningur hlutfallslega mikill og flestum eru Ijós tengsl veð- urs og slysfara hér á landi. Framtíðarsýn Helstu áhersluatriði WMO á næstu áratugum era að auka og styrkja enn frekar samstarf þjóða heims á þeim sviðum sem samtökin starfa nú þegar á. Einna mikilvægast er að efla vökt- un á veðri og skyldum þáttum náttúr- unnar meðal hinna fátækari þjóða. Upplýsingamiðlun er sumsstaðar enn á því stigi að ekki er hægt að koma viðvöranum til almennings þótt ham- farir séu fyrirsjáanlegar. Þá mun WMO leggja ríka áherslu á, að aukin samkeppni og alþjóðavæðing við- skipta verði ekki til þess, að minnka flæði upplýsinga þjóða á milli. Nokk- urrar tilhneigingar hefur gætt á síð- ustu áram til þess að einstakar veð- urstofur vilji draga úr miðlun eigin veðurgagna til alþjóðasamfélagsins vegna samkeppni við einkafyrirtæki í veðurþjónustu og stefnu ríkisstjóma um aukna tekjuöflun fyrir þá þjón- ustu sem veðurstofur veita. Einkum hafa sjónarmið V-Evrópu, þar sem ríkisstofnanir hafa í vaxandi mæli átt að starfa á markaði, tekist á við sjón- armið N-Ameríku, þar sem ríkis- stofnunum er bannað með lögum að selja þjónustu sína. Lokaorð Veðurstofa Islands fagnar farsælu starfi WMO í 50 ár, á sama tíma og stofnunin sjálf heldur upp á 80 ára af- mæli sitt, m.a. með útgáfu Sögu Veð- urstofu Islands, sem nýlega kom út. Um leið era stjómvöld hvött til að standa vörð um og efla þá starfsemi sem stofnunin á að sinna, hvort sem það er á sviði veðurþjónustu, snjó- flóðavöktunar eða vöktunar og rann- sókna á jarðskjálftum, eldgosum, haf- ís, loftmengun eða veðurfars- breytingum. Slíkt væri vel við hæfi á þessu sameiginlega afmælisári Veð- urstofu íslands og Alþjóða veður- fræðistofnunarinnar. Höfundur er veðurs tofustjóri. Magnús Jónsson HVERJIR EIGA NYTJASTOFNANA? VIRTIR lögfræðing- ar hafa dregið í efa að fyrsta grein gildandi laga um stjórn fiskveiða standist, en henni má efnislega skipta í þrennt: 1. „Nytjastofnar á Islandsmiðum era sam- eign íslensku þjóðar- innar. 2. Markmið laga þessara er að stuðla að vemdun og hagkvæmri nýtingu þeirra og treysta með því trausta atvinnu og byggð í landinu. 3. Úthlutun veiði- heimilda samkvæmt lögum þessum myndar ekki eignarrétt eða óaftur- kallanlegt forræði einstakra aðila yf- ir veiðiheimildum". Enginn velktist í vafa um vilja þings og þjóðar í þessu efni, þegar lögin vora sett, en lögfestingin þarf af augljósum ástæðum að vera hafin yf- ir allan vafa. Athyglin beinist í þessu sambandi einkum að 1. og 3. efnislið umræddrar lagagreinar. Spumingin snýst í raun og vera um það, hvort hægt sé að ætlast til þess, að aflaheimildir séu varanlegar við síbreytilegar aðstæður fiskiskipa- útgerðar sem annarra atvinnuvega í landinu. I þessu sambandi er nauðsynlegt að hafa í huga, að eigendur íslenzkra fiskiskipa vora í flestum tilvikum þol- endur en ekki þiggjendur, þegar kvótakerfinu var komið á og þannig komið í veg fyrir hran mikilvægustu nytjastofna innan íslenzkrar fisk- veiðilögsögu. Fiskiskipaútgerðin í heild varð að sjálfsögðu fyrir miklu áfalli til skamms tíma litið, þegar skömmtun aflaheimilda var tekin upp 1984 og mikil eignatilfærsla innan greinarinnar fylgdi í kjölfarið. Út- hlutun aflaheimildanna var sem kunnugt er byggð á aflareynslu og hlaut að hafa mikil áhrif á verðmæti einstakra skipa. Enginn hefði á þeim tíma getað séð fyrir núverandi stöðu, þótt mönnum hafi gengið misvel að laga sig að áorðnum breytingum eins og dæmin sanna. Sameign þjóðarinnar Hugtakið „sameign þjóðarinnar" virðist fara fyrir bijóstið á mörgum lögfræðingnum. í lögum nr. 73/1990 um eignarrétt íslenska ríkisins að auðlindum hafbotnsins segir svo í upphafi fyrstu greinar: „íslenska ríkið er eigandi allra auðlinda á, í eða undir hafsbotninum utan netlaga og svo langt til hafs sem fullveldisréttur Islands nær sam- kvæmt lögum, alþjóða-samningum eða samningum við einstaka ríki“. Nærtækt er að spyrja, hvort hafa megi þessa málsgrein til hliðsjónar, ef talin er þörf á að breyta orðalagi á 1. efnislið 1. gr. fiskveiðistjómarlag- anna. Getur Alþingi t.d. gert ríkinu kleift að slá eign sinni á Islandsmið og/eða allar auðlindir í sjónum þar og þá e.t.v. á grandvelli svipaðrar að- ferðafræði og kveðið er á um í nýleg- um lögum um þjóðlendur? Úthlutun veiðiheimilda Deilt er um það hvort úthlutun veiðiheimilda samkvæmt fiskveiði- stjómarlögunum myndi eignarrétt og/eða óafturkallanlegt forræði ein- stakra aðila yfir veiðiheimildum, þrátt fyrir ákvæði 1. gr. laganna um hið gagnstæða. Ríkið, sameign þjóð- arinnar, er sjálfstæður lögaðili, þótt þjóðin sé það ekki, og lögfest eignar- hald þess á öllum auðlindum á ís- landsmiðum myndi eyða ágreiningn- um um eignarréttinn og hið óaftur- kallanlega forræði, hvemig svo sem ber að skilja það hugtak. Eignarhald rfkisins útilokar engan veginn svo- nefnt fijálst framsal veiðiheimilda. Handhafar löggjafar- og ríkisvalds á hverjum tíma sækja umboð sitt til þjóðarinnar til að fara með sameiginlegt mál- efni hennar, þ.m.t. með- ferð eigna. Geti hvorki þjóðin né ríkið í umboði hennar átt nytjastofna á ís- landsmiðum verðm- nið- urstaðan sú, að enginn eigi þá. Það leiðir hug- ann að því, hvort meta megi umráðarétt og/ eða afnotarétt til eignar og það er vissulega haegt í báðum tilfellum. I 4. gr. laga nr. 41/ Eggert 1979 um landhelgi, Jónsson efnahagslögsögu og landgrann er m.a. skýrt kveðið á um íúllveldisrétt Islands hvað varðar hagnýtingu, verndun og stjómun auðlinda á hafsbotni og haf- inu yfir honum innan efnahagslög- sögunnar. Umráðarétturinn er því að líkind- um ótvíræður og á grandvelli hans getur ríkið með lagaheimildum Al- þingis framselt afnotaréttinn með þeim skilyrðum, sem kunna að verða sett hverju sinni. Umráðarétturinn er þjóðinni í sjálfu sér ómetanlegur til lengri tíma litið, en til skamms tíma litið má ætla, að verðmæti hans, að frádregnum yfirfærslukostnaði, Þrepaskipt gjald á hverja aflaeiningu hent- ar hugsanlega betur en uppboð eða útboð á skil- yrtum aflaheimildum, segir Eggert Jönsson, á meðan verðlagning sambærilegs sjávar- fangs er svo breytileg sem raun ber vitni. yrði aldrei lægra en samanlagt verð- mæti veiðiheimilda, þ.e.a.s. verðmæti tímabundins afnotaréttar, reiknað út frá hagnaði af nýtingu heimildanna á hveijum tíma. Munurinn á virði umráðaréttar og afnotaréttar réðist m.a. af settum skilyrðum, kostnaði af úthlutun veiði- heimilda og umsjón og eftirliti með því að skilyrðin væra uppfyllt af rétt- höfum. Eignarréttarákvæði 72.gr. stjórn- arskrárinnar virðast frá sjónarhóli leikmanns einvörðungu geta átt við verðmæti afnotaréttarins, þ.e.a.s. veiðiheimildanna, en verðmæti þeirra hefði átt að ráðast af rekstrar- horfum á hveijum tíma, skilyrðum fyrir úthlutun eins og t.d. takmörk- unum á gildistíma, afskriftum og skil- yrðum fyrir framsali og endumýjun heimilda, að ekki sé minnst á for- sendur skattlagningar eða einhvers- konar endurgjalds fyrir tímabundinn afnotarétt með viðeigandi skilyrðum varðandi framsal og endumýjun. í fiskveiðistjórnarlögunum er skýrt kveðið á um ákvarðanir um heildarafla, en ákvæði laganna um úthlutun aflaheimilda á grundvelli hlutdeildarskiptingar, án takmark- ana á gildistíma o.s.frv., era að margra dómi ekki í fullu samræmi við 1. gr. laganna og hafa vakið spum- ingar um hugsanlega bótaskyldu að gefnum tilteknum breytingum á lög- unum, og þá sér í lagi 7. greininni þar sem segir að aflahlutdeild skips hald- ist óbreytt á milli ára. Nærri má geta hvort ekki þurfi að vega og meta þessi atriði frá ýmsum hliðum. Því hefúr t.d. verið haldið fram, að 1. grein laganna firri ríkið (þjóðina) bótaábyrgð af afnámi laganna með frjálsum veiðum í kjölfarið, en geta menn þá verið vissir um, að það gerð- ist ekki í hugsanlegum aðdraganda að inngöngu í Evrópubandalagið? Á meðan skilyrðin og útfærsluna skortir verður fátt sagt með vissu um verðmæti afnotaréttarins eða þann eignarrétt, sem honum fylgir, en áhættuna í viðskiptum með hann hljóta handhafar og kaupendur afla- heimildanna að bera og hafa borið frá upphafi. Erfitt er að verjast þeirri hugsun, að á stundum hafi þessi við- skipti fremur lotið lögmálum pókers en venjulegum markaðslögmálum og það megi rekja til óvissunnar um af- stöðu handhafa umráðaréttarins, þ.e.a.s. ríkisins, í framtíðinni. Hvort eitthvað er hæft í því, að að- gerðarleysi í þessum efnum kunni að renna stoðum undir bótaskyldu, þeg- ar hlutaðeigendum verður Ijóst, að aflaheimildir era ekki varanlegar, skal ósagt látið, en sé sú hætta fyrir hendi ber Alþingi og ríkisstjórn skylda til að taka af skarið fyrr en seinna, og þjóðin á að njóta vafans í þessum efnum. Koma þarf því markmiði tfi skila innan ramma laga, að fyrirkomulag úthlutunar aflaheimilda skuli vera sveigjanlegt svo unnt sé að bregðast við nýjum aðstæðum í tíma, hvort sem það kunni að fela í sér skerðingu eða ívilnun hjá tilteknum aðilum í greininni. Lokaorð Kannski skiptir það ekki máli, hvort þjóðin eða ríkið fyrir hennar hönd getur slegið eign sinni á nytja- stofna á íslandsmiðum. Umráðarétt- urinn er vonandi óumdeildur og hugsanlega ígildi eignarréttar í þessu tilviki. Þjóðin og ríkið verða kyrr í landinu hvað sem tautar og raular. Islenska ríkið getur raunar ekki í fyrirsjáan- legri framtíð þrifist annars staðar. Öðra máli gegnir um handhafa veiði- heimildanna til lengri eða skemmri tíma. Þeir geta farið og flutt fjár- magn hvert á land sem er. Takmarkanir á gildistíma afnota- réttarins virðist brýnasta úrlausnar- efnið og þá með sanngjörnum lág- marksskuldbindingum um endur- nýjun og hliðsjón af stærð skipa, sóknarmætti og útgerðarháttum. Af gildandi reglum um veðhæfni og skattalega meðferð aflaheimilda má ráða, að umræddum takmörkunum verði aðeins komið á í áföngum á löngum tíma, en því fyrr því betra. Óllum má vera Ijóst, að skömmtun, hverju nafni sem nefnist, getur eðli málsins samkvæmt ekki verið heppi- legur grandvöllur atvinnufrelsis, jafnræðis og heilbrigðrar samkeppni. Undir slíkum kringumstæðum verð- ur atvinnufrelsi og jafnræði bezt lýst með þeim orðum, að allir megi en fáir geti, og samkeppnin tekur á sig hinar undarlegustu myndir, sem hafa m.a- .birst í furðulegum útgerðarháttum á stundum og slíkri mismunun í verð- lagningu sjávarfangs, að jafnræðis- reglan virðist sem bögglað roð fyrir bijósti æði margra hlutaðeigandi að- ila. Hjá þessu verður aldrei komist fyrir fullt og allt í hvaða skömmtun- arkerfi sem er, en hér verða minni hagsmunir að víkja fyrir meiri. Þessi augljósa staðreynd má hinsvegar ekki verða til þess, að stjómvöld víki sér undan því að reyna að lagfæra það, sem miður hefur farið og hægt eraðráðabótá. Að síðustu skal á það bent, að þrepaskipt gjald á hverja aflaeiningu hentar hugsanlega betur en uppboð eða útboð á skilyrtum aflaheimildum á meðan verðlagning sambærilegs sjávarfangs er svo breytileg sem raun ber vitni. í báðum tilvikum þyrftu að liggja fyrir sundurliðaðar upplýsingar um tekjur af seldum afla þeirra aðila, sem sæktust eftir afla- heimildunum. Þær yrðu að líkindum seint til sölu allar samtímis og m.a. af þeim sökum bæri ennfremur nauð- syn til að hafa hliðsjón af meðalkostn- aði hvers og eins umsækjanda af hverri einingu afnotaréttar fyrir og eftir úthlutun. Höfundur er hagfræðingur.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.