Morgunblaðið - 26.03.2000, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 26. MARS 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Golli
IFOÐUR-
LANDS STAÐ!
Hér hefur verið á fyrirlestraferðalagi vís-
indamaðurinn Georg Klein. Hann er
Ungverji að ætt en búsettur í Svíþjóð. Hann
sagði Guðrúnu Guðlaugsdóttur undan og
ofan af ævintýralegum lífsferli sínum.
STUNDUM er tekið svo til
orða að líf einhvers tiltekins
einstaklings sé á fleiri en
einni hæð og þá átt við að
ferill hans hafl verið óvenjulegur og
tekið snarpar beygjur. Sé þessi lík-
ing notuð er hægt með góðri sam-
visku að halda því fram að líf Georgs
Klein sé eins og heljarstór lyftublokk
með fágætu útsýni af efstu hæðinni.
Víst hefur hann lifað mörg líf og
sjóndeildarhringurinn er orðinn víð-
ur í krafti óvenjulegrar reynslu og
þekkingar. Ég heimsótti Georg
Klein í íbúð Háskóla íslands við Víði-
mel eina dagstund fyrir skömmu, en
hann er hér í fyrirlestrarferð ásamt
konu sirini Evu Klein. Þau hjón hafa
haldið marga fyrirlestra hér, bæði nú
og í fyrri ferðum sínum hingað til
lands, en þau eru bæði áhugafólk um
íslenskt samfélag og menningu.
Fyrirlestrar þeirra hafa flestir
fjallað um krabbameinsrannsóknir
og frumulíffræði, enda eru þau bæði
vísindamenn og voru prófessorar við
hina þekktu Karólínsku stofnun í
Stokkhólmi. Þau hafa látið af þeim
störfum fyrir aldurs sakir en stunda
ennþá rannsóknastörf í fræðum sín-
um. Auk þess hafa þau stundað rit-
störf og hefur Georg m.a. ritað ævi-
sögu sína auk ýmissa bóka um
rannsóknir og heimspeki.
Mér gekk heldur illa að komast
inn í húsið á Víðimelnum, eitthvað
var í ólagi með dyrasímann. Loks
kom Klein sjálfur niður til þess að
opna fyrir mér og var ekki laust við
brosleiftur í brúnum og athugulum
augum hans þegar hann hélt dyrun-
um opnum fyrir mig svo ég gæti
gengið á undan honum upp stigann,
enda var ég þá búin að skaka hurðina
hraustlega til og frá í tilraunum mín-
um til inngöngu. Uppi í íbúðinni ríkir
andi „einskis manns landsins", og ég
er ekki búin að tala lengi við Georg
Klein þegar ég uppgötva að einmitt
þetta andrúm hentar honum mæta
vel. „Ég lít ekki svo á að ég eigi neitt
föðurland og fínnst það skapa mér
mikið frjálsræði - vísindin hafa kom-
ið mér í föðurlands stað,“ segir hann.
Upprunaland á hann þó auðvitað og
einnig búsetuland. Jafnóbundinn er
andi hans þegar umræðan fer að
snúast um það sem ýmsir telja til
grundvallaratriða. Hann á að baki
mikla lífsreynslu í stríðshrjáðu landi,
þar sem hann bjargaðist frá bráðum
háska hvað eftir annað - skyldi hann
vera trúaður? „Nei, ég var enn ungl-
ingur þegar ég gekk af allri trú á
Guð,“ segir Klein. „í mínum augum
hefur Guð gert svo margt slæmt að
hann á sér aðeins þá afsökun að vera
ekki til.“ En úr hvernig umhverfi
kemur þessi maður sem svo rækilega
hefur hrist af sér þá hlekki tilfinn-
inga og trúar sem allflestir eru á ein-
hvern hátt fastir í og hvað hefur
hann reynt í lífinu - þessar spuming-
ar brenna mér á tungu?
Missti föður sinn kornungur
í upphafi samtalsins geri ég Georg
Klein grein fyrir því að ég sé ekki
sterk á svellinu hvað snertir krabba-
meinsrannsóknir og ekki sérstök
áhugamanneskja um heimspekilegar
rökræður. „En ég er manneskja eins
og þú,“ bæti ég við - og á sviði hinnar
mannlegu reynslu mætumst við.
Georg Klein er af gyðingaættum
og fæddist árið 1925 í Búdapest í
Ungverjalandi. Hann missti föður
sinn úr bráðasýkingu þegar hann var
ársgamall - sjúkdómi sem var alger-
lega ólæknandi áður en pensillín kom
til sögunnar. Hann var einkabam og
ólst upp einn með móður sinni þar til
hún giftist aftur þegar hann var tíu
ára. „Ég var ekki ánægður með það,
ég var vanur að hafa móður mína fyr-
ir mig,“ segir hann og brosir. Fram
til þess höfðu þau mæðgin lifað af
þeim eignum sem heimiiisfaðirinn lét
eftir sig, hann kom frá þorpinu Kazs-
onys sem er nálægt landamærum og
hefur ýmist tilheyrt Ungverjalandi,
Slóvakíu, Sovétríkjunum og Ukraínu
í tímans rás. „Þetta er fjallahérað og
þar bjuggu afi minn og amma, svo og
föðurbræður mínir. Ég held ég megi
segja að við tilheyrðum millistétt,"
segir Klein. „Faðir minn var elstur
fimm bræðra, hann var greindur vel
og vildi fara í langskólanám en faðir
hans vildi að hann tæki við fjöl-
skyldufyrirtækinu svo hann fór ekki
í skóla, aftur á móti varð bróðir hans,
næstur í aldri, doktor. Móðir mín var
heldur ekki langskólagengin en þó
heldur betur menntuð en faðir
minn,“ segir Klein.
Georg Klein er fríður maður og ég
spyr - rétt eins og rómantískum kon-
um hættir til - hvort móðir hans hafi
verið falleg kona? „Já, hún var falleg
sem ung kona, hún varð raunar lang-
líf kona, dó árið 1996,“ svarar hann
og brosir. Georg litli ólst upp í þorp-
inu þar sem faðir hans fæddist þar til
hann var kominn á skólaaldur, þá
flutti móðir hans með hann til Bú-
dapest til þess að hann ætti meiri
möguleika á menntun. Þau bjuggu
þar í eigin íbúð, einnig eftir að stjúp-
faðirinn kom til sögunnar, og smám
saman urðu þeir Georg og stjúpfaðir
hans betri vinir - þótt aldrei yrði
samband þeirra náið. „Móðurbræður
mínir gegndu hlutverki hinnar karl-
mannlegu fyrirmyndar í mínum upp-
vexti,“ segir Klein. Móður Georgs og
stjúpföður varð ekki barna auðið svo
hann eignaðist engin systkini.
Stríðið kemur til
Ungveijalands
Tíminn leið við störf og leiki þar til
árið 1944 að verulega dró til tíðinda í
þjóðlífi Ungverja. Landið fylgdi öx-
ulveldunum í seinni heimsstyrjöld-
inni og Hitler hernam landið 19.
mars 1944. Þá hófst helför Gyðinga í
Ungverjalandi, hún stóð stutt en var
með eindæmum harðneskjuleg. Á
sex vikum drápu Þjóðverjar 80%
ungverskra Gyðinga, eða rösklega
hálfa milljón manns, þetta var ein-
hver harðsnúnasta framkvæmd
Þjóðverja í þessum efnum í seinni
heimsstyrjöldinni. „Amma mín sem
bjó í Kazsony og föðurbræður mínir
voru í hópi þeirra sem einna fyrst
voru drepin fljótlega eftir að þessari
helfararáætlun Þjóðverja vai' hrint í
framkvæmd," segir Klein. ,Á þess-
um tíma höfðu allir ungir menn verið
teknir i herinn nema ungir Gyðinga-
piltar - þeir þóttu ekki tækir til her-
þjónustu vegna ættemis síns. Þeir
þurftu að bera gyðingastjömuna í
barminum og gegna erfiðum störfum
sem leiddu marga þeirra til dauða
vegna þrældóms og hungurs. Þetta
voru þó ekki skipulögð dráp í þeim
skilningi. Stjúpfaðir minn átti vin
sem þekkti einhvern hjá stofnun
þeirri sem Þjóðverjar komu á fót og
fór með málefni Gyðinga. Ég fékk
vinnu þar í mars 1944 og vann þar
þar til í október. Á þessum tíma vom
mamma og stúpfaðir minn enn í íbúð
sinni. En allar íbúðir Gyðinga vom
merktar með gulri stjörnu og þar var
hlaðið inn Gyðingum. Stundum voru
allt að fimm fjölskyldur í einni slíkri
íbúð. í okkar íbúð vom auk okkar
hjón og tannlæknir svo við vomm
ekki svo illa stödd. Ég hafði nýlega
lokið því sem svarar menntaskóla-
námi og hugsaði ekki einu sinni til
þess að komast í háskóla, löngu íyrir
þennan tíma var það orðið illmögu-
legt fyrir Gyðinga að komast í há-
skólanám í Ungverjalandi, aðrir
íbúar gengu þar fyrir. Gyðingar
þurftu að vera í mjög góðum tengsl-
um við einhvern ráðamann til að
komast í háskóla þá.
Stríðið var mér ekki ofarlega í
huga lyrr en það náði til míns um-
hverfis í mars 1944. Ég vissi auðvitað
að Gyðingar vora ofsóttir víða en ein-
hverra hluta vegna töldu Gyðingar í
Ungverjalandi að það gegndi öðm
máli með þá, okkur fannst við vera
svo mikilvægir í menningu og samfé-
lagi að okkar gæti ekki beðið slíkt
hlutskipti. Þetta er auðvitað furðuleg
óskhyggja.
Þegar farið var að fjarlægja Gyð-
inga úr sveitum töldum við í borginni
að þetta gæti auðvitað gerst með
Gyðinga í sveitum en væri óhugsandi
hvað snerti Gyðinganna sem byggju í
borgum. En dag einn gerðist mikil-
vægur atburður í mínu lífi. Þetta var
í apríl og ég var ekki í starfi mínu
sem ritari hjá yfirmanni stofnunar-
innar sem sá um málefni Gyðinga. Sá
maður hafði mig í hávegum og þenn-
an umrædda dag kallaði hann mig á
sinn fund og leyfði mér að lesa leynd-
arskjöl sem hann hafði undir hönd-
um og sýndi aðeins sínum vildustu
vinum. Þetta var var skýrslan um
Auschwitz-fangabúðirnar sem rituð
var af tveimur Gyðingum frá Sióva-
kíu, þeir vom þeir íyrstu sem sluppu
lifandi frá þessum fangabúðum. Þeir
gáfu í skýrslu þessari nákvæma lýs-
ingu á öllu því sem fram fór í fanga-
búðunum, hve margir komu þangað
og margt fleira. Ég las þetta og
gleymi aldrei tilfinningunni sem
greip mig. Allt sem mig hafði granað
en ekki viljað trúa og raunar miklu
meira en það var þarna staðfest. Alls
kyns sögusagnir höfðu verið á kreiki
um hroðalega meðferð á Gyðingum
en þær höfðu verið afgreiddar af
flestum sem helber lygi. Fólk vildi
einfaldlega að þetta væri lygi. Nú
stóð þetta þarna svart á hvítu.
Skýrsla þessi var send víða um
heim, m.a. til Ungveijalands til
Horthy aðmíráls sem reyndi að gera
lítið úr sannleiksgildi hennar, ella
var erfitt að standa með Þjóðverjum
í styrjöldinni. Kona Horthy var
sanntrúaður kaþólikki og henni var
send skýrslan. Hún óttaðist um sálu-
hjálp bónda síns, ef upplýsingarnar í
skýrslunni væm réttar. Ýmsir sem
lásu skýrsluna sendu Horthy skeyti
um efni hennar, m.a. sænski kóngur-
inn og Roosevelt hélt ræðu um hana.
Menn ræddu um að yfirvöld Ung-
verjalands væra samábyrg. Þetta
var mikil bomba. Skömmu síðar
sendu Þjóðverjar liðsafla til Ung-
verjalands, leystu upp hina borgara-
legu lögreglu landsins og komu upp
sérsveitum. Adolf Eichmann hafði
heimsótt Búdapest og lagt á ráðin
um útrýmingu Gyðinga. Horthy átti
ekki þátt í þessu vegna þess m.a. var
hann aldrei dæmdur sem stríðs-
glæpamaður. Ástandið var orðið
þannig að við vissum að Rússar
myndu senn koma og vonuðum að
það yrði sem fyrst. Horthy hélt
nokkm síðar ræðu og tilkynnti að
stríðið væri tapað, Rússar væm á
leiðinni, enginn meining væri í að
beijast áfram og lagði til að Ung-
verjar gæfust og upp og Þjóðverjar
yfirgæfu landið. Hann var handtek-
inn af Þjóðverjum og harðlínumenn
nasista tóku við, þetta var lið hreinna
glæpamanna sem nú komst að þar
sem öðmm var ekki til að dreifa.
Skipulögð útrýming Gyðinga
Þjóðverjar smöluðu saman Gyð-
ingum samkvæmt áætluninni um út-