Morgunblaðið - 26.03.2000, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. MARS 2000 27
rýmingu þeirra og margir þeirra
voru sendir í gasklefa eða settir í
dauðagöngusveitir - þær áttu að fara
fótgangandi til Austurríkis. Mamma
og stjúpfaðir minn voru þeirra á
meðal. Flestir þeirra sem fóru í þess-
ar göngur dóu en mamma og stjúp-
faðir minn sluppu á ævintýralegan
hátt - en það er önnur saga. Ég var
settur í þrælavinnu, vakinn klukkan
fimm á morgnana og látinn vinna við
moldargröft allan daginn þar til
komið var langt fram á kvöld. Við
sváfum í skepnuhúsum og fengum
lítinn sem engan mat. En mér tókst
að flýja.
Hinn fjórða nóvember 1944 var
mér og fjölmörgum öðrum smalað í
hóp og farið með okkur niður að
Dóná. Ég hafði ákveðið að reyna ekki
að flýja nema að ég yrði fluttur niður
að fljótinu og til stæði að setja mig í
lest. Allt var myrkvað vegna hættu á
loftárásum. Ég þóttist viss um að
fara ætti með okkur í dauðabúðir og
drepa okkiu- í gasklefum. Ég var
með bakpoka og í hlýrri peysu. Ég
stóð utarlega í hópnum, rétt við
brautarstöðvarbygginguna. Ég
reyndi laumulega dymar, hvort þær
væru opnar. Fólk spurði hvað ég
væri að gera, ég sagðist þurfa að fara
á salerni. Ein hurðin reyndist opin
og ég fór inn í bygginguna. Þar var
kolamyrkur og ég reyndi að opna all-
ar dyr sem þar voru. Einar þeirra
opnuðust og allt í einu stóð ég hinum
megin við bygginguna. Aðgerðir
þessar höfðu verið ákveðnar í fljót-
heitum og enginn hafi greinielga
gert ráð fyrir þeim möguleika að ein-
hver úr hópnum kynni að komast til
að opna dyr þama. Ég stóð þama í
myrkrinu og kastaði af mér öllu sem
ég gat losað mig við, gyðingastjörn-
unni og bakpokanum og hljóp af
stað. Hundarnir geltu hinum megin
og ég hljóp og hljóp.
Fékk fölsuð skilrfld
Ég mundi að ekki mjög langt frá
bjó gamall kennari minn. Ég hafði
einu sinni komið heim til hans. Þang-
að reyndi ég að komast. Ég skil ekki
enn í dag hvemig ég fór að því að
finna hús hans í myrkrinu - ég
þekkti nánast ekkert til þama og sex
kílómetrar vom heim til hans. Ég
hljóp og hljóp og allt í einu sá ég hús-
ið hans, sá númerið á því. Ég skreið
inn í ranna í garðinum og sofnaði ör-
þreyttur.
Ég var bæði rifinn, skítugur og
órakaður. Eiginkona fyrram kenn-
ara míns kom út íyrir snemma um
morguninn til þess að sækja mjólk-
ina út á tröppurnar. Þegar hún sá
mig varð hún hrædd. Ég sagðist vera
gamall nemandi manns hennar og
hún leyfði mér að koma inn. Kenna-
rinn minn gamli varð greinilega
mjög skelfdur þegar hann sá mig og
útganginn á mér. „Hvað hefur þú
gert og hvaðan kemur þú? Af hverju
flúðir þú - hefur þú drepið ein-
hvern?“ spurði hann. Hann vildi ekki
trúa því sem ég sagði honum frá -
„þetta er allt saman lygi, heimskuleg
lygi,“ sagði hann reiður. Þetta vora
sömu viðbrögðin og ég fékk hjá
frændum mínum þegar ég reyndi að
segja þeim frá innihaldi Auschwitz-
skýrslunnar. „Þið Gyðingar ættuð að
gera eitthvað,“ sagði kennarinn,
„Ungverjar era deyjandi á vígvöllun-
um - þið ættuð að leggja eitthvað af
mörkum,“ sagði hann reiðilega. Þeg-
ar hann róaðist spurði hann hvað ég
vildi. „Ég vil fá að nota baðherberg-
ið, þvo mér og raka mig. Svo vil ég fá
lánaðan frakka og hatt svo ég geti
farið niður í bæ.“ Hann kvaðst verða
að ræða við konu sína, hann ætti fjöl-
skyldu sem hann yrði að taka tillit til.
Eftir nokkrar viðræður við konuna
kom hann og sagði mér að morgun-
matur væri kominn á borðið. Þá vissi
ég að úr myndi rætast.
Ég var innilega hamingjusamur
yfir að hafa endurheimt frelsi mitt en
ég hafði hins vegar ekki neina papp-
íra og án þeirra var ekki hægt að
vera til á þessum tímum. Ég fékk
hattinn og frakkann og fór til hjóna
sem mér var bent á. Þar fékk ég mat
og leiðbeiningar til þess að hitta ung-
an mann sem útvegaði pappírslaus-
um Gyðingum falsaða pappíra. Aður
en ég fór bað kennarinn mig að
senda sér kort ef allt gengi vel.
Agrip helstu
rannsókna
George Klein
Georg Klein á langan feril
að baki í rannsóknarstörf-
um í krabbameinsfræð-
um. Hann kom til Stokk-
hólms 22 ára gamail og
sviði. Arið 1957 varð hann
prófessor við Karólínsku
stofnunina í Stokkhóimi
og sljómandi rannsóknar-
stofnunar þar. Að sögn dr.
Sigurðar Ingvarssonar líf-
fræðings, sem var nem-
andi Georg Klein, hafa
rannsóknir Klein fyrst og
fremst beinst að krabba-
meinslíffræði. Klein hefur
fylgt ferlinu frá því að
skoða ónæmisfræði-
tengda æxlismyndun yfir í
áhrif veira á æxlisvöxt.
Einnig hefur hann verið
við litningarannsóknir
sem hafa þróast yfir í
sameindalíffræði í dag. I
upphafi gerði hann rann-
sóknir á músum og æxlum
í kviðarholi þeirra, fljót-
andi í kviðarholsvökva og
í föstu formi. Hann hefur
einnig rannsakað mikið
veiru sem heitir Epstein-
Barrveira (EBV) og lýst
m.a. þætti þeirra í eitil-
frumuæxlum (Burkittl-
ymphoma). Klein kom
fram með tilgátu í sam-
bandi við litningayfir-
færslur sem virkjar æxlis-
gen (Onco Genes).
Rannsóknir hafa sýnt
fram á að tilgáta hans var
Morgunblaðið/Arni Sæberg
rétt. Hann var einnig
fi-umkvöðull ásamt Henry
Harris að vinnu með sam-
runafrumur - samruna
milli æxlisfrumna og eðli-
legra frumna. Fram kom f
þessum rannsóknum að
æxlisfrumumar töpuðu
útlitseinkennum sínum.
Þetta lagði til grunnhug-
myndina að því sem kallað
er í dag; æxlisbæligen
(Tumor Suppressor Gen-
es). Georg Klein er einn
örfárra manna í heimin-
um í' dag sem hefúr yfir-
sýn yfir allar helstu rann-
sóknir sem gerðar hafa
verið í krabbameinslíf-
fræði.
Ég fór í bæinn og alls staðar vora
hermenn. Ég var á þeim aldri að
mjög gransamlegt var að ég skyldi
ekki vera í hemum. Það myndi krefj-
ast útskýringa. Ég fór til þessa unga
manns, hann var sonur skósmiðs og
hafði hjálpað mörgum um falsaða
pappíra. Ég fékk leyninafn hans -
hann sagði mér að fara til helvítis
þegar ég ávarpaði hann, spurði hvort
ég væri vitlaus að ganga svona inn og
tala við hann, spurði hvort ég vildi
láta skjóta okkur báða? Hann sendi
mig síðan í íbúð sem kona ein hafði
eftirlátið til þessarar starfsemi. Hún
var auð og þar beið fjöldi fólks þegar
mig bar að garði. Ég beið innan um
hina Gyðingana þar til ungi maður-
inn kom. Hann geymdi alls konar
pappíra í skorsteininum og náði í þá
og ég varð að ákveða hvaða nafni ég
vildi ganga undir, hvaðan ég kæmi
og svo framvegis. Ég ákvað að heita
Georg Kordos og vera 16 ára gamall,
eldri hefði ég átt að vera í hemum.
Það var raunar mjög ólíklegt að ég
gæti verið 16 ára enda að verða tví-
tugur - en svona varð þetta að vera.
Ég fékk skilríkin og gat notað þau en
þau voru ekki mjög vönduð, dugðu
ekki til nánari skoðunar. Hinn ungi
maður varð seinna prófessor og
gegndi einnig m.a. þýðingarmikilli
og erfiðri stöðu fyrir Israel í sex
daga stríðinu, ég hitti hann síðar í
Svíþjóð 1967. Ég vissi ekki þegar
hann lét mig hafa skilríkin að á bak
við hann stæði ungliðahreyfing Zion-
ista.
Ákvað að flytja sem
fyrst frá Ungverjalandi
Þegar stríðinu lauk var ég mjög
vonsvikinn yfir þvi hvemig landar
mínir höfðu komið fram við Gyðinga í
landinu. Við áttum hlut að sömu
menningu, töluðum sama tungumál,
voram landar og aldir upp sem bræð-
ur - en eigi að síður létu þeir sér fátt
um finnast þótt við sættum hroðaleg-
um ofsóknum. Ég kærði mig ekki um
að vera í Ungverjalandi framar. Ég
hugsaði um það eitt að fá menntun
og komast burt. Ég velti fyrir mér í
hverju ég ætti að mennta mig. Ég
hafði mikinn áhuga á bókmenntum
og tónlist, hafði verið áhugasamur og
ástríðufullur píanónemandi um tíma
og varð það líka síðar. Eigi að síður
vildi ég ekki leggja þessar greinar
fyrir mig, ég vildi fá menntun sem ég
gæti byggt á annars staðar og valdi
rannsóknarstörf á sviði líffræði.
Ég var afskaplega hamingjusam-
ur að hafa sloppið lifandi frá þessum
hildarleik. Sjáðu til - á hverjum
morgni þegar ég gekk út hugsaði ég
um hvort ég yrði lifandi um kvöldið.
Nú var þetta yfirstaðið og ég var
glaður að fá að vera til og hreyfa mig.
Eg gekk um og leitaði ástvina minna
og kærastu sem ég átti. Ég hafði orð-
ið ástfanginn mitt í öllu þessu öng-
þveiti stríðshörmunga.
Dag einn stóð undurfogur stúlka í
hópi fólksins sem beið aðstoðar hjá
stofnuninni þar sem ég vann. Allt
þetta fólk beið eftir afgreiðslu ým-
issa mála og hún bað yfirmann minn
aðstoðar. Ég hafði séð hana úr
glugga skrifstofuherbergisins sem
ég vann í. Ég fór fram og spurði hana
hvort ég mætti ganga með henni
áleiðis að heimili hennar. Mér til
undranar samþykkti hún það. Löng
leið var heim til hennar og við leiðar-
lok dirfðist ég að spyrja hvort ég
mætti hringja til hennar. Hún sagði
já - ég var mjög hamingjusamur. Ég
hitti hana nokkrum sinnum. Eftir að
ég missti sjónar á henni í öngþveiti
stríðsins var ég alltaf að reyna að
finna hana hvar sem ég fór. Þegar ég
sá sænsku kvikmyndina God aften
hr. Wallenberg þá endurlifði ég
þessa daga í Búdapest. Samt var
þetta öðravísi í raunveraleikanum.
Myndin er um ungt og ástfangið par,
það fólk lifði samkvæmt myndinni í
stöðugri hræðslu - en þannig var það
ekki hjá okkur. Við lifðum okkar lífi
rétt eins og fólk gerir í dag þrátt fyr-
ir umhverfið og aðstæðumar, við
vorum ekki alltaf að hugsa um hörm-
ungar og dauða. Við lifðum nánast
venjulegu lífi og persónuleg tengsl
vora eins mikilvæg þá og þau eru
fyrir fólk í nútímanum. Að loknu
stríði leitaði ég þessarar stúlku alls
staðar, loks fann ég hana og þá upp-
götvaði ég að hún hafði ekki verið að
leita að mér. Hún var einstaklega fal-
leg stúlka og hafði notið aðstoðar
ýmissa manna, einkum valdamikilla
eldri manna, ekki er ástæða til að
ásaka hana fyrir það - aðstæður köll-
uðu á slíkt. Þegar við höfðum hist þá
vildi hún koma með mér til Szeged
þar sem ég ætlaði að stunda háskóla-
nám. En ég vildi það ekki, hún hafði
ekki leitað mín þegar ég leitaði henn-
ar, það var staðreynd sem ekki varð
komist framhjá. Það var erfitt fyrir
mig að taka þessa ákvörðun en ég
gat ekki annað.
Ég hélt síðan einn til Szeged og
hóf námið. Ég vann beinlínis myrkr-
anna á milli og hugsaði ekki um ann-
að en ljúka náminu eins fljótt og unnt
væri til þess að komast burtu úr
Ungverjalandi. Ég las og gerði rann-
sóknir tengdar sjúkdómafræði. Ég
var sannarlega mjög önnum kafinn
nemandi. Þannig gekk þetta til árs-
ins 1947.
Ástarævintýri - flutningur
til Svíþjóðar
Smám saman vora tökin hert á
öllu innanlands, kommúnistar náðu
undirtökunum í landinu og endur-
skipulögðu stjórnarfarið og efna-
hagslífið að sovéskri fyrirmynd.
Harðstjóm þeirra leiddi svo sem
kunnugt er til uppreisnar árið 1956
sem bæld var niður af sovéskum her-
sveitum. Þá þegar árið 1947 var orðið
erfitt að komast til útlanda, það var
ekki hægt að fara úr landi nema með
sérstöku leyfi. Ég hafði ekki áhuga á
stjórnmálum, eina sem ég vildi var
að ljúka námi og sinna mínum rann-
sóknum. Ég sá hins vegar mæta vel
að tækifærin í þeim efnum vora ekki
í Ungverjalandi. Dag einn í apríl-
mánuði 1947 vora mótmælaaðgerðir
meðal stúdenta. Eftir aðgerðirnar
kom einn þeirra til mín og spurði
hvort ég vildi fara til Svíþjóðar.
„Hver mundi ekki vilja fara til Sví-
þjóðar?" svaraði ég. „Þá skaltu láta
mig hafa pappírana þína,“ sagði
hann. Ég gerði það. Meðan þessu
vatt fram var verið að mála skólahús-
næðið. Þegar kom að herberginu
sem ég var að vinna í sagði ég ein-
faldlega við málarana að þeir fengju
ekki að mála það vegna þess að ég
væri að vinna í því. Þeir fóra til pró-
fessorsins og klöguðu mig. Hann
kom til mín og sagði mér að ég ætti
að fara burt um tíma. Ég þekkti fólk
sem var að skipuleggja stúdentadvöl
við Leke Balaton. Það er fagurt vatn
og miklar ferðamannaslóðir þar um
kring. Leigt hafði m.a. verið hús sem
ekki státaði lengur af neinum milli-
veggjum, aðeins þakið og útveggim-
ir voru uppistandandi eftir sprengju-
árás. Settar voru dýnur þar inn og í
þessu húsnæði átti ég að vera ásamt
þremur öðram stúdentum. Tveir
vora komnir og einn var væntanleg-
ur, ég vissi ekki hvort það var karl
eða kona, í ungversku er sama orðið
notað yfir hann og hún. Þegar til kom
reyndist stúdentinn sem búist var
við vera bráðfalleg stúlka sem ég
hafði oft séð en ekki gert neitt í að
kynnast þótt mér litist mæta vel á
hana. Ég hafði einfaldlega ekki verið
á þeim buxunum. Nú var hún komin
þarna. Milli mín og hinnar nýkomnu
stúlku kviknaði gagnkvæmur áhugi
og við fóram að vera saman. Þetta
var Eva konan mín.
Mitt í hinu nýhafna ástarævintýri
okkar kom skeyti þar sem mér var
tilkynnt að ég ætti að koma snarlega,
lagt yrði af stað til Svíþjóðar næsta
mánudag. Sautján stúdentar fóra í
þessa ferð sem farin var til að heim-
sækja klúbb gyðingastúdenta í
Stokkhólmi. Sextán stúdentanna
sem fóra í þessa ferð voru námshest-
ar en einn þeirra ekki - hann var son-
ur manns sem hafði aðstöðu til að fá
leyfi til fararinnar.
Ég fór síðan til Svíþjóðar og leist
vel á mig þar - gat vel hugsað mér að
setjast þar að. En ég vildi endilega fá
Evu með mér. Ég fór þvi aftur til
Ungverjalands og við giftumst þar
leynilega. Ég fór tvær ferðir milli
Ungverjalands og Svíþjóðar áður en
mér heppnaðist að koma henni úr
landi með mér - þetta gerðist þó allt
á tiltölulega skömmum tíma, árið
1948 voram við Eva sest að í Sviþjóð.
Mamma og stjúpfaðir minn komu
svo tíl Svíþjóðar árið 1950 og bjuggu
þar meðan þau lifðu.
Líf okkar allra í Svíþjóð var frið-
sælt og þægilegt. Ég fór að vinna við
Karólínsku stofnunina í Stokkhólmi
og starfaði þar eftir það. Ég hef
aldrei saknað Ungverjalands, auðvit-
að þótti mér vænt um tungumálið,
bólomenntirnar og tónlistina - en
þeir hlutir þöfðu eins og fyrr sagði
gerst sem leiddu til þess að ég vildi
ekki eiga heima þar og ég lít ekki á
mig sem Ungverja. Þegar fyrsta
bam okkar hjóna af þremur fæddist
ákváðum við að tala ekki lengur ung-
versku á heimilinu heldur sænsku og
höfum talað saman á sænsku síðan.
Sonur okkar býr nú í Bandaríkjun-
um en dætur okkar tvær búa í Sví-
þjóð, þau era öll gift og eiga böm.
Bamabörnin mín sum líta sennilega
á sig sem Svía en ég er ekki viss um
að þannig sé því háttað með börnin
okkar.“
Fyrstu árin í Svíþjóð lifðu þau
Georg og Eva Klein þar og störfuðu
en er tímar liðu fram breyttíst líf
þeirra þann veg að þau fóra að ferð-
ast æ meira og halda fyrirlestra -
enn era þau sífellt á ferðalögum með
viðkomustað í Svíþjóð. Bæði sinna
þau enn ritstörfum. Fyrstu bók sína
ritaði Georg Klein 1984, sjálfsævis;
öguna; ... i stallet för Hemland, (í
föðurlands stað) sem hann býðst til
að senda mér síðar. Ég tek því fagn-
andi - það tekur að líða að lokum
þessa viðtals og það er sannarlega
tilhlökkunarefni að geta lesið meira
um ævi og störf þessa fjölhæfa
manns en hægt er að spyijast fyrir
um á stuttum samfundi milli fyrir-
lestra.
Áður en ég kveð ræðum við Georg
Klein lítillega um trúmál - frá mín-
um bæjardyrum séð virðist ekkert
hafa haft meiri áhrif á líf Georg Klein
en einmitt það að hann er Gyðingur -
margt af því erfiðasta sem hent hef-
ur hann og breytt lífsferli hans á rót-
tækan hátt á rætur í gyðingdómnum.
En Georg Klein er löngu hættur að
trúa á Guð eins og fyrr kom fram.
„Þegar ég var fjórtán ára fór ég með
móður minni og stjúpföður í sumar-
frí og þar var einnig drengur á mín-
um aldri sem ég fór í langar göngur
með. Hann var trúleysingi. Ég ákvað
að snúa honum og bar á borð fyrir
hann allar þær röksemdir sem mér
komu til hugar. Niðurstaðan varð
hins vegar sú að ég gekk af trúnni,
rök mín dugðu ekki. Ég hef síðan átt
í mörgum og löngum samtölum við
guðfræðinga en niðurstaða mín er æ
sú sama; Guð er svo illur að hans eina
afsökun er að vera ekki til. Ekkert
gerir mig reiðari en þegar annað fólk
ætlar að fara að segja mér hvað ég
eigi að gera eða ekki gera.“