Morgunblaðið - 01.08.2000, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 1. ÁGÚST 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Þjóðlagahátíð á Siglufírði
Þjóðlegur djass
Þjóðlagahátíð stóð á Siglufírði í liðinni viku
með tónleikum, fyrirlestrum og námskeið-
um. Hátíðin heppnaðist yfírleitt vonum
framar, að mati Ríkarðar Arnar Pálssonar.
ÞAÐ gildir um flestan menningararf,
en kannski sérstaklega um þjóðlög,
að „varðveizla" er ekki nóg. Það sem
liggur í spíra er dautt. Þjóðlög þarfn-
ast endursköpunar til að halda lífi og
þrótti, í þeim búningum sem tiltækir
eru á hverjum tíma og höfða til tón-
skálda, flytjenda og hlustenda. ís-
lendingar eignuðust vart fagmenntuð
tónskáld og sinfóníuhljómsveit fyrr
en rómantíska skeiðið, og m.a.s. hið
nýklassíska, voru liðin hjá og skegg-
öld módernismans tekin við. Því lifa
þjóðlögin í nóteruðum útsetningum
einna helzt í kórverkum.
Léttari tónlistin getur fáu flíkað.
Tímabil þjóðlagahópa hér á landi stóð
ekki nema örfá ár eða um 1965-75 og
Þursaflokkurinn (1978-85) var nánast
einn um hituna í rokkgeiranum. Enn
minna hefur kveðið að þjóðlögum í
hérlendum djassi sem löngum hefur
einblínt á foðurlandið mikla vestan
hafs í verkefnavali. Merkasta undan-
tekningin er ugglaust hinn þegar sí-
gildi diskur Guðmundar heitins Ing-
ólfssonar, Pjóðlegur fróðleikur. Á
djass-klassískri millimúsík í stíl við
snilldarútsetningar Ole Kock Han-
sens á fjórum íslenzkum þjóðlögum
(á „Nordiske Folketoner", ca. 1990)
hefur aftur á móti ekkert borið hing-
að til meðal sífjölgandi og æ betur
menntaðra djassista landsins.
En kannski er nýlegur diskur
Guitar Islancio tríósins eitthvað til
marks um vænkandi hag strympu.
Megnið af efni hans, auk nokkurra
viðbótalaga, gat að heyra „læf‘ á
seinni tónleikum fimmtudagskvölds-
ins 20. júlí sl. kl. 21:30 í Siglufjarðar-
kirkju þegar tríóið (Gunnar Þórðar-
son, Bjöm Thoroddsen, gítarar; Jón
Rafnsson, kontrabassi) veittu þjóð-
lagahátíðargestum af svignandi
sveifluborði sínu fyrir fullu húsi.
Það var eiginlega aðeins tvennt
sem stakk í stúf við annars velheppn-
aða tónleika tríósins og kom þó ekki í
veg fyrir góða stemmningu og glymj-
andi undirtektir. Munnlegar kynn-
ingar sem skiluðu sér misvel aftur í
kirkju og fullrífleg uppmögnun bass-
ans sem átti til að „búma“ og grugg-
ast í hraðari lögum. Hvað fyrra tilfell-
ið varðar hefði hljóðnemi undir
kynningar, sem hljómlistarmenn
skiptu bróðurlega á milli sín, munað
miklu fyrir öftustu bekki. Ekki skal
þó lasta munnlegar kynningar sem
slikar enda voru þær oft líflegar og
íéUu 4 góðan jarðveg þeirra sem
heyrðu bezttil.
Bins og iðulega í hrynbundinni
tónlist fór flutningur ekki að hitna
íyrr en að nokkrum númerum liðn-
ujn. Góða veizlu gjöra skal var meðal
fyrstu laga sem komu hlustendum í
ham, þó að undirrituðum þætti
bassaleikarinn þar fulliðinn við kol-
ann og saknaði krómatískrar mót-
hreyfingar við sams konar gítarlinur
sem virtist liggja beinast við. Tveim
lögum síðar kom kostuleg útfærsla af
Lysthúskvæði (Undir bláum sólar-
sali), þar sem Björn tjaldaði einu af
sínum vörumerkjum, lófaklappi á
strengi og gítarbelg í virtúósum
bongóstíl, svo að opnuðust næstu dyr
sjálfkrafa, líkt og af undrun - nema
þá andi siglfirzka þjóðlagajöfursins
hafi verið að verki, eins og einhver
heyrðist tauta.
Fyrsta eftii-tektarverða bassasóló-
ið heyrðist í Veröld fláa, þar sem
minna þekkta lagið við hina kunnu
svartagallsstöku hlaut töluvert sjálf-
stæða útfærslu. Gunnar var í for-
grunni í lagi sínu Borgarblús með
nettilegum gítarfléttum, þó að bass-
inn mætti þar sem stundum oftar
vera aðeins sparari á nótnafjöldann,
Ljósmynd/Brynja Svavarsdóttir
Það var fleira þjtíðlegt á boðsttílum á Siglufirði en íslenzkt. Hér er stiginn færeyskur dans.
Stíll gítaristanna tveggja var
skemmtilega ólíkur. Nótur voru oft-
ast færri og hægari hjá Gunnari en í
hinum örari boppmótaða stfl Björns
en varla ómelódískari né hugvits-
minni og þó að tónn Gunnars mætti
kannski vera ívið mýkri í undirleik-
shlutverki miðað við dúnmýkt Bjöms
á álíka stöðum var heildarsvipur
tríósins í senn sterkur og fjölbreytt-
ur.
Orgelið gaf, orgelið tók
Fyrirlesarar föstudagsmorguns
hins 21. júh' voru þrír. Árni Heimir
Ingólfsson, sem er að vinna að dokt-
orsritgerð um sama efni við Harvard-
háskóla, ræddi um tvísöng á Islandi
1450-1900 og reifaði helztu heimildir
um hann í trúarlegum handritum og
úr munnlegri geymd við veraldlega
texta. Hið síðara væri flest saman
komið í þjóðlagasafni Bjarna Þor-
steinssonar, sem Angul Hammerich
prófessor, höfundur Studier over is-
landsk musik (K.höfn 1900) mun hafa
verið hvatamaður að.
Eðlilega beindist leit fyririesarans
aðallega að rótum íslenzka tvísöngs-
ins og jafnframt að uppruna organ-
um-söngs og tvíröddunar yfirleitt.
Hermt er að franskur munkur, Rik-
ini, hafi kennt söng við Skálholtsstól
snemma á 12. öld og gæti því tvísöng-
ur í einhverri mynd hafa borizt hing-
að með honum en nánari gögn lægju
því miður ekki á lausu. Annars myndi
tvíröddun almennt talin hefjast í
kirkjusöng vestrænnar kristni um
líkt leyti og orgelið (organum) kom til
sögunnar í byrjun 9. aldar (hydraulis,
vatnsorgel fomaldar, féll í gleymsku
á 6. öld) og væri fyrsta ritaða heimild-
in um tvíröddun Musica enchiriadis,
norðurfrönsk ritgerð frá sama tíma
sem lýsir samstígri ferundar- og
fimmundarundiiTöddun. Lægi ann-
ars margt falið í fornum nótnahand-
ritum er væru stundum ekki öll þar
sem þau væru séð. Kálfskinn var dýrt
og ekki alltaf haft fyrir því að skrá
mótrödd við aðalrödd enda framan af
oft spunnin á staðnum. Tvírödduð lög
leyndust því víðar en sæist í fljótu
bragði.
Ami Heimir lék næst tvísöngstón-
dæmi frá Friuli-héraði á NA-Italíu,
þar sem tvær konur sungu forkunn-
arvel saman í vemlega „raffíneraðri"
raddfærslu - með samstígni, mis-
stígni, móthreyfingu og raddavíxlum
- og skildist manni að þar um slóðir
fyrirfyndist enn slík lifandi flutnings-
alla vega í fyrrgreindri ómvist. Lag
eftir Bjöm sem týndist í kynningu
hófst því næst með viðamiklu forspili
hans er stappaði nærri sjálfstæðri
gítaretýðu og glæsilega útfært að
vonum en færðist með innkomum fé-
laganna yfir í e.k. sígaunamars er
rifjaði upp andann frá gullaldarárum
Django Reinhardts í Le Hot Club du
Paris með funheitum dýnamískum
sviptingum og sópandi hljómatrem-
ólóum í sérlega vel tvinnuðum sam-
leik.
Þaðan var varla hægt að fara ann-
að en beint í klassíker Ellingtons
gi'eifa, „It Ain’t Mean A Thing If It
Ain’t Got That Svring“, enda ætlaði
þakið nánast að rifna af kirkjunni eft-
ir dúndrandi yfirreið piltanna sem
skartaði m.a. skemmtilegu tveggja
handa gripluðu bassasólói. Síðasta
lagið, Nuages eftir Django, náði rétt
að kyrra hlustendur niður aftur með
sefandi skuggsæld sinni, að
ógleymdu djúpristu sólói Gunnars og
þokkafullu bassainnskoti áður en yfir
lauk.
JþjölWaliáUif
^ s^OOO
Trio Islancio setti upp sterkan og fjölbreyttan svip á þjtíðlagahátíðinni.
hefð meðal alþýðu. Minnti sumt úr
söng kvennanna á raddferlið úr
munkaþveræsku handritssíðunni
AM 80 frá 1473 sem var meðal tón-
dæma á útbýttum ljósritum.
Af yngri þróun íslenzka tvísöngs-
ins hermdi fyrirlesarinn m.a., að
svokallaður „diskant" söngur tíðkað-
ist fyrrum meðal latínuskólapilta en
þætti ekki við alþýðu hæfi. 19. öldin
hefði verið hápunktur hins spunna
tvísöngs en jafnframt átti hann æ
örðugra uppdráttar undan gagnrýni
lærðra tónlistarmanna. Mætti segja
að tilkoma orgela (harmóníum) hefði
útrýmt almennri tvísöngsiðkun og
gat hlustandinn ekki varizt því að
þykja kaldhæðnislegt að tvíröddun
lyki þannig fyrir tilstilli sama hljóð-
færis og hún hófst 1000 árum áður.
Bót í máli væri að tvísöngurinn dæi
drottni sínum án þess að aflagast að
ráði, ólíkt því sem víða hefði gerzt er-
lendis - þó svo að séra Bjarni þjóð-
lagasafnari hefði iðulega breytt að-
sendum niðurskriftum í það sem
honum þótti sjálfum „rétt“ og voru
m.a. nefnd samskipti hans við Bene-
dikt frá Auðnum í því sambandi. Ann-
að eins höfðu hlustendur reyndar
heyrt áður enda var þar fráleitt kom-
in fyrsta vísbendingin um hversu að-
kallandi sé orðið að endurskoða þjóð-
lagasafnið vísindalega frá grunni.
Með trylltum undirtóni
Fyrirlestui' Elenar Ingu Eiru Söru
frá Kautokeino í norsku Finnmörk-
inni fjallaði um tónlistarmenningu
Sama. Aðallega um hið sérkennilega
fyrirbæri, jojkið, þ.e. söng eða raul
eintaklings við eigin texta á stangli
eða allt niður í 2-3 orð, og með marg-
víslegri, oft gjallandi, raddbeitingu.
Ætti hver Sami sitt jojk, eitt lag eða
fleiri, út af fyrir sig (þó þess væri
dæmi að menn hefðu beinlínis barizt
um meðferðarrétt á lagi!) Væri jojk-
að aðallega til að tjá hugarástand
jojkarans þá stundina; eitt lag fyrir
gleði, annað fyrir sorg. Þó væni og til
almenningsjojklög og ekki óalgengt
að menn kynnu þau í hundraðatali.
Þau væru flestöll varðveitt í munn-
legri geymd, þó að reynt hefði verið
að nótera á síðustu ái-um.
Þótt oftast væri jojkað í einrúmi,
t.d. á hreindýraslóðum tfl fjalla, væri
íþróttin einnig stunduð í mannfagn-
aði, oftast vegna brúðkaups eða
skírnar. Semdi móðii' dóttur, faðir
syni, maður unnustu, vinur vini
o.s.frv. og þætti sæmdarauki að slflcri
gjöf.
Þó væri ekki eðli jojks að semja til
ókunnugra enda lýsti jojkið einatt
skapgerð þiggjandans, háttalagi,
hreyfingum o.þ.h. Textinn gæti
stundum verið í gátuformi og jojkið
líka þjónað hagnýtum tilgangi eins og
að koma boðum milli manna við
hreindýrasmölun. Jojk til barna væri
ævinlega stutt og ekki þætti við hæfi
að fara með eigin lög meðal ókunnugs
fólks.
Þessum tónmenntum Sama tókst
nærri því að útrýma í Suður-Noregi
og m.a.s. tungu þeirra líka enda
bönnuðu yfirvöld notkun hennar í
skólum og á almannafæri. En nú væri
tilveruréttur hvors tveggja loksins
viðurkenndur og gat Gunnsteinn Ól-
afsson þess reyndar í kynningu sinni
á fyrirlesaranum að fáni Sama blakti
nú við hún á ráðhústorginu.
Elen Inga flutti síðan þrjú
jojkdæmi sem öll báru merki víða-
vangsraddmenntar eins og menn
kannast við úr sænskum seljaköllum
og þjóðsöngvum Balkanþjóða (eða,
svo nærtækara dæmi sé tekið, götu-
salahrópum, sbr. „Vííísir!"). Fyrsta
jojkið var samið til dýrðar rómuðum
eykyndli á Finnmörk, afbragði allra
kvenna, og minnti á foman yfirtóna-
kverkasöng Mið-Asíuþjóða. Næst
var jojkað til hunds (öllu hressara,
eins og seljastúlka til búsmalans yfir
þveran dal) og loks til úlfs sem var
skært og hvasst með trylltum undir-
tóni.
Fengu hlustendur þannig for-
smekkinn að tónleikum sama kvölds
sem undimtaður gat því miður ekki
sótt; afar sérstæðum tjáningarmáta
sem á seinni hefur náð töluvert út
fyrir heimaslóðir Sama og höfðað til
skandínavískra tónskálda í bæði
framsækinni fagurtónlist og djass-
blendingi eins og sjá má t.d. af sam-
starfi Mari Boines og Jans Garbar-
eks.