Morgunblaðið - 25.11.2000, Qupperneq 68

&8 LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
OPIÐ BRÉF TIL
LANDLÆKNIS
í FRÉTTUM Rík-
isútvarpsins 28. októ-
ber sl. var sagt frá því
að „tölvunefnd hefur
úrskurðað að fram-
^jíværnd rannsóknar á
erfðum alzheimer-
sjúkdóms sem nefndin
veitti leyfi fyrir í apríl
1998 hafi í mörgum
atriðum verið and-
stæð lögum og leyfinu
sem rannsóknin
grundvallaðist á“.
Daginn eftir sagði
formaður tölvunefnd-
ar, Páll Hreinsson, í
viðtali við Ríkisút-
varpið að „rannsóknin
hafi aldrei verið stöðvuð og tekið
hafi verið á vandamálunum jafnóð-
um og þau komu upp“. Næsta dag
sagði Jón Snædal, aðalábyrgðar-
jpaður alzheimer-rannsóknarinnar,
einnig í Ríkisútvarpinu, að „strax
og í Ijós hafi komið að reglur voru
brotnar í rannsókninni hafi við-
komandi læknir verið látinn hætta
þátttöku í henni“.
í kjölfar þessara þriggja frétta í
Ríkisútvarpinu hefur orðið nokkur
umfjöllun um málið í
tveimur öðrum fjöl-
miðlum, Skjá 1 og þó
einkum í Morgunblað-
inu, sem ekki hefur
brugðizt skyldu sinni
sem ábyrgur frétta-
miðill í þessu um-
deilda máli. Hið sama
verður ekki sagt um
ríkissjónvarpið svo
ekki sé minnzt á
ósköpin sem Stöð 2
hefur boðið upp á síð-
astliðin ár.
I viðtali við Morg-
unblaðið 1. nóvember
sl. sagði Sigurður
Guðmundsson land-
læknir að „það hefði verið sín
ákvörðun að hann (ónefndur lækn-
ir) hætti þátttöku í rannsókninni
og í því fælist áfellisdómur um
störf hans. Að öðru leyti hefði
embættið ekki brugðist við þeirri
gagnýni sem hefði beinst að störf-
um hans. Sigurður sagði mikilvægt
að rannsóknin hefði haldið áfram
þrátt fyrir þá hnökra sem orðið
hefðu á framkvæmd hennar. Um
væri að ræða rannsókn sem vænta
mætti að skilaði merkum niður-
stöðum." Maður trúir vart eigin
augum þegar maður les þetta og
er þó ýmsu vanur.
Morgunblaðið segir í leiðara 3.
nóvember „það ætlar sér ekki að
setja sig í dómarasæti um það,
hvor aðilinn hefur rétt fyrir sér,
tölvunefnd eða læknarnir." Síðar í
leiðaranum segir blaðið: „Hins
vegar er eðlilegt að að líta á þá
hnökra, sem fram kunna að koma
á vinnubrögðum vísindamanna og
athugasemdir af þeim sökum, sem
eins konar fæðingarhríðir nýrrar
atvinnugreinar sem er að ná fót-
festu.“
I
Það verður að segjast að við-
brögð við fréttum Ríkisútvarpsins
hafa verið í litlu samræmi við al-
varleik málsins. Margt vekur
furðu í þessu máli, t.d. leiðari
Morgunblaðsins 3. nóvember sl.
Ljóst er að blaðið hefur ekki kynnt
sér umrætt mál nægilega vel né
önnur sem orðið hafa tilefni gagn-
rýni á deCode, svokallaða sam-
starfslækna og tölvunefnd. Tölvu-
nefnd verður seint sökuð um
Jóhann
Tómasson
ISLENSKT MAL
Út við grænan Austurvöll
sem angar lengi á vorin,
stendur væn og vegleg höll,
vonin mænir þangað öll.
(stikluvik, vikframsneidd;
leturbr. hér). Þetta er úr
Alþingisrímunum svokölluðu
sem kveðnar voru snemma á
20. öld. Bragarhátturinn er
stikluvik, þríhend. Höfundar
Alþingisrímnanna eru löngum
taldir Guðmundur Guðmunds-
son skólaskáld (1874-1919) og
dfc Valdimar Ásmundsson (1852-
1902). Guðmundi var afar létt
um kveðskap og kom frá sér
miklu verki og góðu á
skammri ævi. Valdimar var
sjálfmenntaður, mjög góður
íslenskumaður og frægur af
blaði sínu Fjallkonunni og eig-
inkonu sinni Bríeti Bjarnhéð-
insdóttur. Austurvöllur mun
hafa verið grænn og illþefj-
andi af húsdýraáburði og
kannski manna.
Fyrst langar mig til að fara
nokkrum orðum um lýsingar-
orðið grænn. Við skulum
bregða okkur langt aftur í
tímann. Við vitum að grænn
er skylt sögninni að gróa, og
af því ályktum við að lýsingar-
orðið hafi löngu fyrir íslands
byggð verið *grðniR. Stjarnan
framan við þýðir að orðmynd-
in sé endurgerð eftir líkum, en
stóra R-ið í endanum táknar
að err-hljóðið hafi verið radd-
að, eins og í vera. Hvað svo?
I-hljóðið dregur ö-ið í áttina til
sín og breytir því í æ. Það
kalla lærðir menn i-hljóðvarp.
< 4þAð þessu afreksverki loknu, er
i-hljóðið orðið þreytt, svo
þreytt, að það dettur út. Þá
sjáum við fyrir okkur myndina
*grænR. Endingarerrið hefur
misst viðspyrnuna, og n-ið
gengur á lagið og breytir því í
sjálft sig: nR> nn. Þetta köll-
*um við samlögun eða tillík-
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1085. þáttur
ingu, en útlendingar assimil-
ation. Og viti menn: eftir
stendur lýsingarorðið grænn,
pattaralegt eins og grenitré.
En hér er ekkert tófugren(i) á
ferðinni, heldur tré sem
stundum er kallað grön.
Stephan G. Stephansson kvað:
Þar sem öllum öðrum tijám
of lágt þótti að gröa
undir skuggaholtum hám,
hneppt við sortaflóa,
sprastu, háa, gilda grön,
grænust allra skóga.
(Leturbreytingar hér).
Grön þýðir líka skegg, og
sagt var um unga karlmenn,
að þeim væri ekki sprottin
grön, ef þeir voru enn skegg-
lausir eða í hæsta lagi með
hálfvitaskegg. Naumast þarf
að taka það fram að gras (lat.
gramen) er í ætt við grænn.
Ég er gras. Og ég græ yfir
spor ykkar, þýddi Steinn eftir
Carli Sandburg.
★
Áslákur austan kvað:
Mælti Lína: „Mín ævi er löng,
og lífið mig spennti í töng,
en ég átti gítar
sem gaf mér hann Bítar,
svo ég gekk upp á húsþak og söng.“
★
Miklar voru málalenging-
arnar um orðið grænn, en mig
langar til að fjalla svolítið um
orðið völlur, lat. vallis, sem
reyndar merkir dalur, sbr.
ensku valley. Völlur er
u-stofn og beygist því völlur-
völl-velli-vallar og í flt. vellir-
velli (áður völlu) -völlum-
valla. Nákvæmlega eins
beygjast böllur, börkur, gölt-
ur, höttur, knörr, knöttur,
lögur, mögur, mölur, þröstur,
vöndur, vörður, vöxtur og
örn. Og á mjög líkan hátt:
háttur, spónn, þáttur, ás (í
merkingunni guð) og enn:
fjörður, hjörtur, kjölur, mjöð-
ur og Njörður, og er hér ekki
allt upp talið.
Þolfall fleirtölu hefur illa
haldist í fornu fari. Þó gætum
við kannski séð eða heyrt „að
leggja fé á vöxtu“, en í Völu-
spá var ekkert sjálfsagðara en
segja:
knáttu vanir vígspá
vðllu sporna,
en það er svo að skilja, að
vanir, sem voru eins konar
hálfguðir, gátu sótt fram um
vígvöllinn með bardagasöng,
og erum við nú komin helsti
langt frá vellinum. Það orð er
talið hafa frummerkinguna
skógur, sbr. þýsku Wald.
Orðið von var áður ván;
breytinguna kallar próf. Hall-
dór framvirkt hljóðvarp, en af
ván kemur með áðumefndu
i-hljóðvarpi lýsingarorðið
vænn. Það er skylt þýska orð-
inu Wunsch = ósk og reyndar
líka sjálfu orðinu ósk. Þá eru
þar í hópi unaður, yndi og
kvenheitið Una, og sögnin sem
hljómar eins. Mun nú mál að
gefa öðrum orðið:
★
Guðmundur Karlsson frá
Laxárvirkjun, nú í Reykjavík,
hringdi í mig og fræddi mig
um snæljós. Hann hafði einu
sinni séð það, og sagði að lýs-
ing Sigríðar Oddsdóttur, sjá
næstsíðasta þátt, væri í einu
og öllu hárrétt. Hann var þá
ungur hjá föður sínum á Vals-
hamri í Geiradal. Hann spurði
föður sinn hvað þetta væri, og
hann nefndi það snæ(jós og
hélt helst að það væri einhvers
konar rafmagn í loftinu.
Umsjónarmaður þakkar
Guðmundi þessa frásögn.
Auk þess fær Telma Tómas-
son stig fyrir „að standa i
stykkinu". Of margir skjóta
sig inn í þetta. Þeir standa sig
ekki.
harðýðgi gagnvart deCode og í
alzheimer-málinu fer hún silki-
hönzkum um fyrirtækið og sam-
starfslækna þess. Orðanotkunin
„fæðingarhríðir" er fráleit og rétt
að benda Morgunblaðinu og land-
lækni á að orðið „hnökrar", sem
notað er hvað eftir annað, er feng-
ið úr afsökunarbréfi ábyrgðar-
manna rannnsóknarinnar til tölvu-
nefndar 9. febrúar 2000, en er
hvergi notað af tölvunefnd.
Hins vegar er það mjög ofmælt
hjá Páli Hreinssyni, formanni
tölvunefndar „að tekið hafi verið á
vandamálunum jafnóðum og þau
komu upp“. Ekki geta þrettán til
fjórtán mánuðir talizt boðlegur af-
greiðslutími. Margoft, og m.a. í
þessu máli, hafa deCode og sam-
Langalvarlegasti þáttur
þessa máls, segir
Jóhann Tómasson,
snýr að söfnun
„alzheimersjúklinga“
úti á landsbyggðinni.
starfslæknar leyft sér þá ósvifni að
bíða ekki svara frá tölvunefnd og
hefjast handa án þess að samþykki
lægi fyrir. Slíkt er auðvitað lög-
brot. Þegar alzheimer-málið er
skoðað vekur tilvitnaður málflutn-
ingur Páls Hreinssonar áhyggjur,
ekki sízt í ljósi þess að tölvunefnd
er eina stofnunin í landinu sem
hefur eftirlit með deCode og gríð-
arlegri blóð- og gagnasöfnun fyrir-
tækisins. Til þess hefur hún einn
(sic) tilsjónarmann, sem raunar
vann með deCode í gagnagrunns-
málinu! Rétt er að vekja athygli á
að alzheimer-málið sýnir það, sem
margoft hefur verið bent á, að
svokallaðir samstarfslæknar bera
alla ábyrgð á rannsóknunum, með-
ferð gagna og blóðsýna og varð-
veizlu þeirra. Ábyrgð þeirra er því
gríðarleg. Hið útlenda fyrirtæki
sýnist litla ábyrgð bera, ef nokkra.
Síðast en ekki sízt vekja um-
mæli landlæknis í samtali við
Morgunblaðið furðu, svo vægt sé
til orða tekið. Hvað meinar hann
eiginlega? Að vísindin séu hafin yf-
ir lög? Hverjar eru annars starfs-
skyldur landlæknis? Eru það ekki
fyrst og fremst eftirlitsskyldur?
Er honum ætlað sérstakt leiðtoga-
hlutverk í vísindastarfsemi? Hvaða
skyldur hefur hann við hið útlenda
fyrirtæki deCode?
II
Langalvarlegasti þáttur þessa
máls snýr að söfnun „alzheimer-
sjúklinga“ úti á landsbyggðinni, en
hún hófst snemma árs 1999. Til
hennar réðu aðstandendur rann-
sóknarinnar í heimildarleysi tiltek-
inn ónefndan lækni sem ferðaðist
um landið og safnaði meintum alz-
heimer-sjúklingum. „Ekki þótti
fært að einskorða rannsóknina við
greininguna Alzheimersjúkdómur
eingöngu því sú greining hefur
sjaldnast verið gerð utan höfuð-
borgarsvæðins,“ eins og Jón
Snædal segir í svarbréfi til tölvu-
nefndar 13. desember 1999. Strax
um vorið 1999 bárust landlækni og
ábyrgðarmönnum og aðstand-
endum rannsóknarinnar kvartanir
frá læknum úti á landi, sem töldu
mjög óeðlilega að málum staðið.
Þrátt fyrir það hélt umræddur
læknir áfram heimildarlausri söfn-
un sinni um allt land og hafði áður
en yfir lauk safnað 517 - fimm
hundruð og sautján - „alzheimer-
sjúklingum“. Það var síðan fyrst
þegar tilsjónarmaður tölvunefndar
fann gögn þann 20. janúar sl., sem
læknirinn hafði látið starfsfólki
Þjónustumiðstöðvar rannsóknar-
verkefna í Nóatúni í té, að hjól
tölvunefndar tóku að snúast. Al-
gerlega óheimilt er að vinna með
slík gögn þar eins og starfsfólki
ÞR mátti vera marg ljóst.
Hinn 24. janúar sl. tilkynnti að-
alábyrgðarmaður rannsóknarinn-
ar, Jón Snædal, umræddum lækni
að þátttöku hans í rannsókninni
væri lokið. Þessi ákvörðun barst
framkvæmdastjóra tölvunefndar
26. janúar í skeyti frá Jóni Snædal
með tölvupósti. Athygli hefur vak-
ið að umræddur læknir hefur síðan
fengið stöðuhækkun í yfirlæknis-
stöðu en yfirmaður hans, Pálmi
Jónsson, er einn af ábyrgðarmönn-
um margnefndar alzheimer-rann-
sóknar.
Ástæða væri til að fara ítarlega
ofan í þetta alzheimer-mál en ég
læt öðrum það eftir um sinn, m.a.
stjórn Læknafélags íslands. Hins
vegar vakna hér fjölmargar spurn-
ingar sem mér finnst eðlilegt að
beina til landlæknis:
1) Þú segir það hafa verið þína
ákvörðun að umræddur læknir
hætti þátttöku í rannsókninni. Á
hvern hátt var þetta þín ákvörð-
un? Á þetta ekki að vera
ákvörðun ábyrgðarmanna rann-
sóknarinnar? Hvers vegna
dróstu þessa ákvörðun þína
svona lengi eða í átta mánuði?
Hefur þú eftirlit með svokölluð-
um samstarfslæknum og vinnu
þeirra með deCode (LaRoche)
með gögn sjúkrahúsanna í land-
inu?
2) Sagðir þú formanni tölvunefnd-
ar strax frá þeim alvarlegu um-
kvörtunum sem þér bárust þeg-
ar vorið 1999?
3) Þú varst á sínum tíma, eða þar
til þér var veitt landlæknis-
embættið, formaður vísindasiða-
nefndar, þeirrar sem Ingibjörg
heilbrigðisráðherra vék frá þeg-
ar henni (lesist Kára) þóttu
vinnubrögð nefndarinnar orðin
óþægilega fagleg, og þú hættur.
Vísindasiðanefnd heilbrigðisráð-
herra er þó til og þú átt í henni
fulltrúa. Tilkynntir þú vísinda-
siðanefnd um hinar alvarlegu
kvartanir sem þér höfðu borizt
frá læknum utan af landi? Bar
þér ekki að gera það?
4) Tilkynntir þú yfirmanni þínum,
heilbrigðisráðherra, þetta alvar-
lega mál strax og þú fékkst um
það vitneskju?
5) Nú liggur ljóst fyrir að saklaus-
ir læknar úti á landi, undir
þrýstingi, sumir reynslulitlir
læknanemar og læknakandidat-
ar, hafa gerzt brotlegir við lög
með því að stöðva ekki aðgang
umrædds læknis og gagnasöfn-
un hans úr sjúkraskrám sjúkra-
húsanna. Sjá m.a. viðtal við
framkvæmdastjóra tölvunefndar
í Morgunblaðinu 2. nóvember sl.
Berðu ekki ábyrgð á þessu? Bar
þér ekki að koma í veg fyrir
þetta?
Höfundur er læknir.
Ætlar þu að sauma jólafötin?!*
Komdu og skoðaðu úrvalið af fataefnum hjá okkur.
VtRKA
Mörkin 3 - Sími 568 7477
www.virka.is
Opið
Mánud.-föstud. kl. 10-18.
Lau. kl. 10-16.
wvmwnrtflwwaiLCDm