Morgunblaðið - 07.12.2000, Síða 36

36 FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
NÝJASTA skáldsaga Einars Más
Guðtnundssonar, Draumar á jörðu,
er sjálfstætt framhald siðustu
skáldsögu hans, Fótspora á himn-
um, sem kom út fyrir þremur árum.
í Draumum á jörðu heldur sögu-
maður áfram að fjalla um fjölskyldu
sína, einkum föðursystkini sfn tíu
og beinir sjónum nú að yngra fólk-
inu í þeim stóra systkinahópi. Einar
Már segir meginviðfangsefnið í
Draumum á jörðu vera þær tilfinn-
ingar sem búa að baki þeim örlög-
um að vera utangarðs í samfélaginu
og lenda í hlutverki niðursetnings-
ins, ómagans. „Að auki á þessi saga
sér sitt eigpð rannsóknarefni, sem
er berklaveikin á Islandi," segir
Einar Már.
„Ég vissi að föðursystir mín dó úr
berklum og kynnti mér sögu berkl-
anna. Það má segja að ég hafi geng-
ið sem sagnfræðingur að verki fyrir
þessar bækur en með fijálsræði
skáldskaparins í farangrinum.
Þegar ég hóf þessa vinnu kom
það mér nokkuð á óvart að þessi
sjúkdómur skyldi ekki vera fyrir-
ferðarmeiri í bókmenntunum en
raun ber vitni. Vissulega var skrif-
að um berklana, en oftast voru þeir
í bakgrunni sögusviðsins, svona
eins og veðrið. Undantekning er
auðvitað skáldsaga Kristmanns
Guðmundssonar, Ármann og Vildís.
Elsta kynslóðin þekkir vel þá
tíma þegar berklarnir voru raun-
veruleg ógn við heilsu fólks og kann
því frá mörgu að segja. Engu að síð-
ur voru berklamir talsvert feimnis-
mál á sínum tíma, eins og sést af því
hvemig viðbrögð fólks gátu orðið
þegar sjúkdómurinn gerði vart við
sig til sveita.
Það var trú manna að berklarnir
væru þéttbýlissjúkdómur og hinar
heilnæmu sveitir ættu því ekki að
fóstra slíka óvæm. Af þessu mætti
ráða að fólk vildi helst ekki tala um
viðkvæm mál eins og þetta, en ann-
að kom þó á daginn þegar ég fór að
tala við eldra fólk um þennan tíma.
Ég hef nefnilega oft orðið var við að
fólk hefur meiri vilja til að tjá sig en
maður heldur. Manni hættir til að
trúa því að fólk vilji ekki tala um
hluti sem það vill þvert á móti tala
um.
Ef við tökum dæmi af Englum al-
heimsins og hinu viðkvæma umfjöll-
unarefni þeirrar bókar, þá þurfti ég
að setja mig inn í sögu geðsjúkdóma
á íslandi og tala við fólk sem þekkti
til geðsjúkdóma. Þá komst ég að því
að fólk vildi raunverulega fá að tala
um hlutina og veit að bókin hvatti
marga til viðbótar til að tala um sín
mál og er að sjálfsögðu mjög þakk-
látur fyrir þau viðbrögð."
- Hvers konar fortíð íslendinga
lýsa Draumar á jörðu, nöturlcgri og
Mikil saga býr í hjörtum
eldri kynslóðarinnar
hráslagalegri fortíð?
„Ekki eingöngu. Þjóð-
félagið er að bylta sér
eftir langvarandi
stöðnun og það eru
miklar breytingar á
næsta leiti.
Mér fannst mjög
áhugavert hvað það er
í raun stutt í fortíðina
og hvað kynslóðirnar
eiga sér ólíka sögu,
það er engu líkara en
foreldrar okkar hafi
lifað á öðru söguskeiði
en við. Það býr mikil
saga í hjörtum eldri
kynslóðarinnar, mað-
ur ólst upp við að
heyra margar sögur og af einhverj-
um ástæðum tók ég það að mér að
miðla þeim áfram.
í þeim nöturleika sem oft blasir
við í sögunum finn ég samt sterkt
fyrir manngildinu og finnst fólk oft
halda ákveðinni reisn þrátt fyrir
erfið skilyrði."
- Hvernig er þín frásagnarað-
ferð?
„Ég hef lent meðvitað eða ómeð-
vitað í samræðum við
hina íslensku sagna-
hefð og sæki því dálitið
í hana. Ekki þó svo að
skilja að ég vilji skrifa
eins og Islendingasög-
urnar voru skrifaðar,
heldur vil ég taka mér
þær til fyrirmyndar
með því að koma mér
beint að efninu og
segja frá hlutunum í
eins fáum orðum og
hægt er.
Þessari frásagnar-
aðferð beitti ég líka í
Fótsporum á himnum,
svo Draumar á jörðu
greina sig ekki frá
henni að því leytinu. Hins vegar eru
Fótspor á himnum áþreifanlegri í
tíma og því ny ög auðveldlega hægt
að sjá að sögutími þeirrar sögu nær
frá 1870 til 1940. Þessu er öðruvísi
farið með Drauma á jörðu, þar sem
frásagnaraðferðin er huglægari.
Þótt lesandinn hafi ákveðna tilfinn-
ingu fyrir sögutímanum í bókinni
skiptir hann minna máli en í Fót-
sporum á himnum.“
Pabbi var ekki nema fimm
ára þegar hann kvaddi
kjallaraholuna við Sjó-
mannastíginn og hossaðist
í hestvagni yfir Hellisheiðina á leið til
vandalausra. Þá vildi svo til að eng-
inn bíll var tiltækur og því var notast
við hestvagn í eigu borgarinnar.
Hestvagn þessi hafði verið notað-
ur við líkflutninga í spönsku veikinni,
en nú var tæpur áratugur frá því hún
gekk um garða og stráfelldi íbúa höf-
uðstaðarins.
Það rigndi daginn sem pabbi fór.
Skýin tættust um himininn. Regnið
buldi á veginum.
Það var vor og hláka, snjórinn á
förum, en annars voru engir á ferli
nema svipir framliðinna og hrafnar
sem krunkuðu í innviðum þokunnar.
Amma var með pabba.
Hún hélt í hönd drengsins síns og
horfði út í loftið, áhyggjufull einsog
heimurinn, og sá fyrir sér fjarlægar
bergsyllur. Einhver grámi umlukti
allt og minnti á sorgmædd augu fá-
tækrafulltrúans.
Svona var landið.
Amma þekkti engin önnm- lönd
nema af frásögnum, en þær voru svo
ótrúlegar að þær gátu ekki verið
sannar, einsog sögurnar sem afi
sagði henni og gerðust flestar í
Grimsby.
Pabbi sat með lítinn fatapakka í
fanginu og var í tvennum leistum.
Skórnir hans voru af Finni, bróðm-
hans, sem var tveimur árum eldri.
Ekillinn hét Jónas og var á vegum
hins opinbera. Hann var sjálfur hálf-
gerður bónbjargamaður með fullt
hús af börnum. Þunnt hár hans lagð-
ist yfir blautt ennið. I kringum augun
voru þreytulegar hrukkur og stór-
skorið andlitið var rjótt. í huga hans
ómuðu dapurleg ljóð, órímuð einsog
veruleikinn.
Það var sagt að fátækt fólk liði
einsog ský yfir landið og skildi
hvergi eftir sig skugga.
Jónas spurði einskis en talaði um
tíðina og regnið.
„Hann rignir,“ sagði hann.
„Mér finnst einsog það rigni í öll-
um heiminum," sagði amma.
„Nema í eyðimörkunum," sagði
Jónas og amma horfði út í þokuna og
sá fyrir sér hirðingja úr Biblíunni.
Hún hélt í höndina á drengnum,
rjóð af kulda og bleytu. Hann var
níunda barnið á leiðinni burt. Sítt
svart hár hennar féll niður kinnamar
og lagðist blautt yfir axlimar, en
pabbi horfði út í regnið og þokuna.
Þar var ekkert að sjá.
Enginn mosi, ekkert hraun.
Ekkert framundan nema óvissan.
úr Draumum á jörðu
Dauðinn á elliheimilinu
ERLEIVDAR
BÆKUR
Spennusaga
„Stiff News“
Eftir Catherine Aird. Pan Books
2000.227 síður.
CATHERINE Aird heitir breskur
sakamálahöfundur sem skrifar mjög í
anda Agöthu Christie án þess að ná
með tæmar þar sem drottning
glæpasagananna hafði hælana ef eitt-
hvað er að marka bókina „Stiff
News“. Aird hefur skrifað næstum
því tuttugu glæpasögur en söguhetja
hennar er rannsóknarlögreglumað-
urinn Christopher Dennis Sloan. Um
hann fjallar „Stiff News“ en bókin
kom út fyrir skemmstu í vasabroti
hjá Pan-útgáfunni og hún segir frá
því þegar gömul kona deyr á elli-
heimili undir kringumstæðum sem
sonur hennar telur að séu dularfullar.
Aird er í miklum metum í Bret-
landi ef marka má umsagnir sem
vitnað er til á bókarkápu en hún hef-
ur unnið til verðlauna fyrir glæpasög-
ur sínar. Hún var áður formaður fé-
lags glæpasagnahöfunda í Bretlandi
og sendir með „Stiff News“ frá sér
mjög gamaldags, breska glæpasögu
sem er ákaflega fáguð að allri gerð en
daufleg og nokkum veginn alveg laus
við allt sem heitir spenna. Maður hef-
ur á tilfinningunni að höfundurinn sé
eingöngu að skrifa fyrir eldra fólk og
telur það greinilega ekki þola of öran
hjartslátt.
Samlíkingin við Christie er ekki út
í hött. „Stiff News“ gerist í mjög lok-
uðu umhverfi í enskri sveit þar sem
framið hefur verið morð á elliheimili
en nokkrir eru grunaðir og það eru
hinn íðilsnjalli Sloan og aðstoðarmað-
ur hans, Crosby, sem ekki er eins
djúpvitur, sem reyna að komast að
því hver er morðinginn. Leitin sú
byggist á endalausum viðtölum við þá
sem á elliheimilinu dvelja og það
kemur í ijós að fléttan er furðu fyrir-
sjáanleg.
Sloan þessi er varla litríkur kara-
kter þótt Aird sýni burði til þess að
lýsa honum og því sem hann hugsar
með léttkómískum hætti. Hann er
þvert á móti svo sviplaus að maður
tekur varla eftir honum í sögunni.
Þannig er að roskin kona, Geir-
þrúður Powell, lætur lífið á Alm-
stone-elliheimilinu þar sem hún hefur
dvalið um nokkurt skeið. Það virðist
ekkert óeðlilegt við það, hún var tek-
in mjög að eldast og hafði ekki liðið
vel að undanförnu. En svo gerist það
morguninn sem á að jarðsfetja Geir-
þrúði gömlu að sonur hennar, Lionel,
fær bréf frá henni í pósti þar sem
kemur fram að einhver sitji um líf
hennar.
A elliheimilinu eru gamlir herfor-
ingjar sem þjónuðu í síðari heims-
styrjöldinni og nokkur hópur þeirra
var saman í Norður-Afríku eða
Egyptalandi í stríðinu og býr að sam-
eiginlegri reynslu þaðan. Vel má vera
að leyndarmál úr fortíðinni eigi sök á
því hvernig fór fyrir gömlu konunni
og Sloan vinnur eftir þeirri kenningu
á milli þess sem hann reynir að láta
aðstoðarmann sinn ekki fara í taug-
amar á sér og yfirmanninn ekki lesa
sér pistilinn of oft. „Það eru smáatrið-
in sem morðinginn þarf að huga að,“
segir hann við Crosby, „og góður
rannsóknarlögreglumaður lætur þau j
ekki heldur framhjá sér fara.“
Mikið er vitnað í Shakespeare í j
bókinni og heimsveldisskáldið Kipl- *
ing, enda gamlir höfðingjar veldisins
á ferð, og framvindan silast áfram án
þess að í raun neitt markvert gerist
fyrr en lausin er fundin. Þannig er
„Stiff News“ ósköp hugguleg saga í
sjálfu sér en blóðlaus með öllu.
Arnaldur Indriðason
Skáldin koma! á Stjörnu-
hátíð menningarborgar
Tempruð
„SKÁLDIN koma!“ er heiti dagskrár
á morgun, föstudaginn 8. desember,
sem er hluti af Stjörnuhátíð menning-
arborgarinnar Reykjavíkur. Þennan
dag munu skáld og rithöfundar gera
víðreist, heimsækja vinnustaði, stofn-
anir, skóla - og ekki síst gera strand-
högg á stöðum þar sem raddir skálda
hljóma sjaldan.
Dagskráin hefst formlega í íslandi
í bítið á Stöð 2 með upplestri Vigdísar
Grímsdóttur úr skáldsögunni Þögnin.
Kiukkan 8.30 verður upplestur í
Kaffivagninum, Grandagarði, þar
sem Guðrún Helgadóttir les úr skáld-
sögunni Oddaflug, Guðbergur Bergs-
son úr smásagnasafninu Vorhænan
og aðrar sögur, og Pétur Gunnarsson
úr skáldsögunni Myndin af heimin-
um.
A sama tíma byijar Sigurður
Skúlason að lesa íyrir nemendur
Melaskóla, sem eru á sjöunda hundr-
að. Hann mun annars vegar lesa úr
bók Þorvaldar Þorsteinssonar, Ert
þú Blíðfinnur? Ég er með mikilvæg
skilaboð, og hins vegar úr þriðju bók
J.K. Rowling um Harry Potter.
Klukkan 9.30 verða starfsmenn ál-
versins í Straumsvík heimsóttir.
Þangað mæta Dagur B. Eggertsson
og Steingrímur Hermannsson með
þriðja bindi endurminninga Stein-
gríms, Forsætisráðherrann, og Sig-
urjón Magnússon les úr skáldsögunni
Hér hlustar aldrei neinn.
Klukkan 10, í upphafi ríkisstjómar-
fundar, mun Vilþorg Davíðsdóttir
lesa f'yrir ráðherra lýðveldisins úr
skáldsögu sinni, Galdur.
Klukkan 10 hefst líka dagskrá á
Grund. Baldvin Halldórsson les úr
þriðja bindi Þjóðsagna Jóns Múla
Ámasonar, Vilborg Dagbjartsdóttir
les úr bókinni Mynd af konu, sem
Kristín Maija Baldursdóttir skráði,
fluttur verður kafli úr Nærmynd af
Nóbelsskáldi, sem fjallar um Halldór
Laxness, og lesið úr ljóðaúrvali skag-
firskra skálda, Undir bláhimni.
Klukkan 12 mæta Bima Anna
Bjömsdóttir, Oddný Sturludóttir og
Silja Hauksdóttir og lesa úr Dís fyrir
starfsmenn Kaupþings. í hádeginu
munu þeir Steingrímur og Dagur
ennfremur heimsækja starfsmenn
Olís og lesa úr Forsætisráðherranum.
Klukkan 12.30 hefst dagskrá í húsi
Blindrafélagsins í Skógarhlíð. Vigdís
Grímsdóttir les úr skáldsögunni
Þögnin, Guðrún Eva Mínervudóttir
úr skáldsögunni Fyrirlestur um ham-
ingjuna, Sigmundur Ernir Rúnars-
son úr ijóðabókinni Sögur af aldri og
efa og Sigurður A. Magnússon úr
endurminningabókinni Undir dag-
stjömu.
Á sama tíma hefst dagskrá í Ráð-
húsi Reykjavíkur. Þar les Sigurður
Pálsson úr skáldsögunni Blár þrí-
hymingur, Gerður Kristný úr ljóða-
bókinni Launkofi og lesið verður úr
skáldsögu Mikaels Torfasonar,
Heimsins heimskasti pabbi.
Kiukkan 13 verður upplestur á
Landsspítalanum fyrir böm og full-
orðna. Kristín Helga Gunnarsdóttir
les úr Móa prakkara, Guðbergur
Bergsson úr bókinni Allir með
strætó, Steinar Bragi úr skáldsög-
unni Tuminn og Guðrún Sigfúsdóttir
les úr smásagnasafni Fríðu Á. Sig-
urðardóttur, Sumarblús.
Klukkan 16 verður svo upplestur á
Litla-Hrauni þar sem Pétur Gunnars-
son les úr Myndinni af heiminum,
Auður Jónsdóttir úr skáldsögunni
Annað líf og Þorsteinn Guðmundsson
úr smásagnasafninu Klór.
Til viðbótar má svo búast við að
skáld og rithöfundar skjóti upp kollin-
um hér og þar, án þess að það sé sér-
staklega auglýst.
BÆKUR
Ljóð
FAREFTIR HUGSUN
eft.ir Þóru Jónsdóttur.
Mýrarsel 2000 - 47 bls.
Prentsmiðjan Oddi prentaði.
HÉR er á ferðinni áttunda bók
höfundar á rúmlega aldarfjórðungs
ferli. Yfirbragð þessa verks er höf-
undi sínum sterkt
vitni. Ljóðagerð
Þóm Jónsdóttur
einkennist af sér-
stökum efnistök-
um og stfl. Ljóðin
snúast gjarnan
um heitar tilfinn-
ingar og háska-
samlega tilvist án
hástemmdrar lýs-
ingar. Temprað
umfjöllunin er samt ekki kaldranaleg
heldur miklu fremur vitsmunaleg.
I þessari bók er mjótt bilið milli lífs
og dauða, gæfu og ógæfu, ástar og
ástleysis. Þetta kemur fram í Á vit
miðsprungunnar og í Yfir Hólasand.
Ástúðlegt atlot móður (eða sólar) fær
barn (og jörð) til að dafna. En stutt er
yfir í auðn. f síðara ljóðinu ógnar
Hólasandur: „Sandkornið er lang-
minnugt / hefur Kísilvegurinn marg-
sagt.“
Myndmál og stíll ljóðanna fær
lesandann til að staldra öðra hverju
við. Eitt ljóðið, Að rífa gamalt hús,
hefst svo:
Gamlahúsiðfellur
skilur eftir skarð
líktogbrotinframtönn
Ljóðið endar á kyrrlátri lýsingu á
vexti hjartaarfans í varpanum og
suði fiskiflugnanna og þversagnar-
kenndri yfirlýsingu: „Þögnin á orð
yfir allt“.
í Ijóðum sínum fæst Þóra af íhygli
við efni sem einhver kynni að telja of
stórt fyrir eina ljóðabók. Hamingjan
er afstæð, hún er bundin þeim sem b
sér en ekki því sem horft er á:
Megi jörðin aldrei farast
Hún er eina himnankið sem við þekkjum
þótt verið geti að hún sé víti
fráæðristjömu
Stundum ber við að lesanda finnist
skorta frekari vinnslu hugmyndanna.
Öfugt orðað: Þessi ljóðabók verður
ekki sökuð fyrir orðabruðl. Far eftir ,
hugsun er samþjöppuð ljóðabók með |
mörg áleitin umhugsunarefni.
Ingi Bogi Bogason
H—T.