Morgunblaðið - 07.12.2000, Page 40

Morgunblaðið - 07.12.2000, Page 40
40 FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2000 LISTIR MORGUNBLAÐIÐ Ranghugmyndum um Grænlendinga eytt Engin venjuleg klukka BÆKUR UT er komin hjá Skálholtsútgáfunni barnabókin Einn dagur - þúsund ár eftir Elínu Elísabetu Jóhannsdóttur. Und- irtitill bókarinnar er Sagan af Snorra og Eddu. Höfundurinn segir söguna vera samtengingu milli Islandssögunnar og nútímans. „Markmið- ið með bókinni er að vekja áhuga barna á íslandssögunni, hvaðan við komum og hvers vegna við erum eins og við er- um,“ segir Elín El- ísabet. Bókin er skrifuð út frá sjónarhorni kristnitökunnar og í tilefni kristnitökuafmælisins, „þannig að þeir atburðir og þær söguhctjur sem koma fram í bók- inni tengjast þeim þætti íslands- sögunnar á einn eða annan hátt“, segir hún en leggur þó áherslu á að bókin sé hvorki kennslu- né trúboðsrit. Heldur dularfullt, spennandi og jafnvel svoh'tið fyndið ævintýri. Brian Pilkington myndskreytti bókina og ber Elín mikið lof á samvinnuna við hann. „Fyrir utan það hvað hann er mikill meistari Ijóss og skugga - sem gefur myndunum dularfullan blæ.“ Þúsund ár skilja þau að „Sagan segir frá honum Snorra, tólf ára strák sem á heima í Laugarneshverfínu í Reykjavík. Hann er sonur forn- leifafræðings sem vinnur á Þjóðminjasafninu en Þjóðminja- safnið er í viðgerð og þess vegna hefur forngripunum verið dreift um bæinn í geymslu. Það hefur fundist gömul klukka sem á eftir að aldursgreina og pabbi hans Snorra hefur lofað að geyma hana fyrir Þjóðminjasafnið. Og einmitt þegar Snorri er að setja persónulegt met í tölvunni er dyrabjöllunni hringt og fyrir utan stendur maður með þessa klukku, sem er úr steini og mjög stór. Áð- ur en Snorri veit af er klukkan komin inn í stofu og auðvitað er Snorri eins og allir tólf ára strák- ar ofboðslega forvitinn. Hann opnar dyr á klukkunni og er allt í einu kominn inn í hana. Þá rekst hann í gangverkið, sem gerir það að verkum að klukkan fer af stað,“ segir höfundurinn og upp- Iýsir að á klukkuna sé letrað: Einn dagur - þúsund ár. „Sem gefur nú ýmislegt í skyn - þetta er ekkert venjuleg klukka. Um nóttina dreymir Snorra draum sem verður til þess að hann ákveður að fara inn í klukkuna. Þá sér hann Ijóstýru í botni klukkunnar og gengur í áttina að Ijósinu og er þá kominn að hellis- opi. Hann sér að hann er staddur utan í hlíð, þar eru kindur á beit og stelpa, sem reynist heita Edda. Þeim bregður báðum í brún þeg- ar þau hittast. Fljótlega átta þau sig á því að þau eru jafngömul og bæði Islcndingar en einn mikil- vægur þáttur skilur þau að; það eru þúsund ár,“ segir Elín. Fylgjast með kristnitökunni á Þingvöllum „Þau átta sig brátt á því hvern- ig hægt er að nýta sér þessa klukku. Einmitt þcgar þetta er að gerast eru mjög mikil umbrot í þjóðfélaginu Eddu megin, það er verið að taka mjög stóra ákvörð- un og menn eru mjög ósammála. Hennar heimafólk er norrænnar trúar og mjög mikið á móti krist- inni trú. Snorri er alinn upp í kristni eins og flestir íslenskir krakkar og veit álíka Iitið um þetta og þeir en á tímaferðalagi sínu fylgjast þau óvart með því hvernig kristni kemst á í land- inu.“ Þau Snorri og Edda ferðast um hinn íslenska tíma með klukkunni og koma víða við; á Þingvöllum við Öxará þegar kristni er lögtekin, í Vínlandi þar sem Guð- ríður Þorbjarnardóttir er nýbúin að fæða Snorra Þorfínnsson, í fjósinu þar sem Oddur Gottskálksson er að þýða Nýja testament- ið, hjá Guðmundi góða, Ara fróða, eld- klerknum Jóni Stein- grímssyni og jafnvel til framtíðar- innar. Þau verða svo fræg að komast tvisvar sinnum til Vest- mannaeyja; eldgosnóttina 23. jan- úar 1973 og daginn örlagaríka ár- ið 1627 þegar Tyrkir rændu þar fjölda fólks og námu á brott. Ekki eiga neitt við klukk- una, Edda, ég held að hún skilji alveg hvert við viljum fara. Þau settust inn í dimma klukkuna og ekki leið á löngu áður en þau sáu Ijós langt í burtu. Þau gengu í áttina að ljós- inu. Þau komu út í hellisskúta í Heimaey. Það var skrýtið að sjá eyjuna baðaða sól. Mikið var hún falleg. Þau stóðu fyrir ofan þorpið og horfðu yfir vikina. - Sjáðu segl- skipið, þarna úti! sagði Snorri og benti. Þetta eru örugglega Tyrk- irnir. Þau fylgdust með þegar skip- ið lagði að og sáu þegar Tyrkirnir réðust í land. Þeir fóru um allt og rændu fólki. - Hvers vegna skyldu þeir gera þetta? sagði Snorri reiður. - Þeir ætla að nota fólkið fyrir þræla, sagði Edda. Þetta er hræðilegt. Ég get ekki horft upp á þetta, sagði Snorri og arkaði niður í þorpið. - Nei, Snorri, þeir taka þig, hrópaði Edda en Snorri heyrði ekkert í henni. Hún hljóp á eftir honum til þess að reyna að stöðva hann. En það var of seint. Tveir stórir Tyrkir komu auga á þau og tóku þau til fanga. - Slepptu mér, hrópaði Edda og reyndi að sparka í manninn sem hélt henni fastri. Ég er ekki frá þessum tíma. Ég er gestur úr for- tíðinni! En Tyrkinn skildi ekki eitt einasta orð. Snorri barðist um á hæl og hnakka en ræninginn var sterkari en hann og Snorri gat alls ekki undið sig úr fanginu á honum. Þeir fóru með þau út í skipið, skelltu þeim niður á þilfarið og bundu þau á höndum og fótum. - Hvað gerum við nú? kjökraði Snorri. - Við hljótum að losna úr fjötr- unum, sagði Edda hughreystandi. Við erum ekki frá þessum tíma. Við hljótum að finna leið heim. Rétt hjá þeim sat falleg ung kona með lítinn dreng sér við hlið. Hún var líka bundin eins og þau. Drengurinn hjúfraði sig upp að henni. - Hvað heitir þú? spurði Edda. Hún fann mjög til með konunni og barninu. - Ég heiti Guðríður Símonar- dóttir, sagði konan. Þetta er hræðilegt. Maðurinn minn gat ekki bjargað okkur. Ó, kannski sé ég hann ekki aftur. - Snorri, hvernig fer þetta? Kemst fólkið ekki heim aftur? spurði Edda angistarfull. - Ég las að sumir hefðu komist heim en aðrir ekki, hvíslaði hann. Ég held að þessi kona komi heim aft- ur. Ég held að þetta sé konan sem síðar var kölluð Tyrkja-Gudda. Ur Einn dagur - þúsund ár Lílsreynsliisugur SEIÐUR GRÆNLANDS eftir Reyni Traustason. íslenska bókaútgáfan ehf., Reykjavík 2000, 240 bls. SEX íslendingar, búsettir á þremur svæðum á suðurhluta Grænlands, magna seið Grænlands í samnefndri bók Reynis Traustason- ar, svo úr hefur orðið allfróðlegt verk. Islendingarnir segja frá lífi sínu á Grænlandi og kynnum sínum af Grænlendingum, svo óhætt er að fullyrða að spurningunni um það hvernig sé að búa á Grænlandi sé svarað upp á tíu. íslendingarnir sex starfa á ólík- um sviðum og hafa það býsna gott. Sumir líta á sig sem gesti, en aðrir hugsa sér ekki að koma „heim“ aft- ur. Allir eiga þeir þó sameiginlegt að hafa flutt til Grænlands á fullorð- insaldri, sumir eiga grænlenskan maka og börn með honum og aðrir alíslenska fjölskyldu, svo dæmi séu tekin. En hvaða fólk er þetta? Hér segja frá þau Stefán Hrafn Magn- ússon, hreindýrabóndi í Isartoq, Helgi Jónasson, verkstjóri og ferða- frömuður í Narsaq, Kristjana Guð- mundsdóttir Motzfeldt, landstjóra- frú í Nuuk, Gunnar Bragi Guð- mundsson, forstjóri Nuka A/S, eins stærsta sjávarútvegsfyrirtækis Grænlands, kona hans, Halldóra Grétarsdóttir, hjúkrunarfræðingur og deildarstjóri á Dronnings Ing- rids Hospitale í Nuuk, og Sigurður Pétursson, skipstjóri og útgerðar- maður í Kuummiit. Allir sögumenn segja frá í fyrstu persónu og geri ég ráð fyrir að Reynir Traustason byggi bókina á viðtölum við fólkið, en hann dvaldi í tvo mánuði á Grænlandi við samantekt hennar, en greinir lítið frá efnistökum sín- um umfram það. Markmið höfundar er mjög skýrt; að eyða ranghug- myndum um Grænlendinga og gefa Islendingum raunverulega innsýn í grænlenskt samfélag. Að mínum dómi hefur Reynir náð markmiði sínu, þótt hann haltri svolítið um eftir að hafa skotið sig í fótinn með því að ala á fordómum í garð Kín- verja um leið og hann kveður niður fordóma okkar um Grænlendinga. Hann lætur einn sögumann komast BÆKUR Héraðssaga Langnesingasaga II eftir Friðrik G. Olgeirsson Saga byggðar á Langanesi frá 1918-2000. títg.: Þórshafnarhreppur, 2000,405 bls. EINUNGIS tvö ár eru síðan fyrra bindi Langnesingasögu kom út og er því skammt stórra högga á milli hjá hinum verkmikla höfundi. I þessu bindi er byrjað þar sem frá var horfið í fyrra bindi, eins og gefur að skilja, og hefst því sagan ár- ið 1918 og heldur áfram til aldarloka. Nýir tímar koma með miklum breyt- ingum. Aðalbreytingin er líklega sú að á þessum tíma vex upp kauptún, Þórshöfn, og verður mikill hluti bók- ar þroskasaga Þórshafnar. Á sama tíma fækkar fólki í sveitinni og jarðir leggjast í auðn. Árið 1918 búa ein- ungis áttatíu manns á Þórshöfn, en aðrir Langnesingar voru 347. Undir upp með að fullyrða að Kínverjar séu leiðinlegir! Og elur líka á for- dómum um íslendinga með því að fullyrða að sögumenn bókarinnar séu víkingar. Sleppum þó þessum smáatriðum. Ég hafði ekki hugmynd um að Nuuk, höfuðstaður Grænlands, væri ósköp svipaður og t.d. Akureyri eða Isafjörður. Ég hefði ekki einu sinni getað bent á Nuuk á landakorti um- hugsunarlaust. Þar eru pizzastaðir, umferðarljós og allt sem íslending- ar þekkja úr sínum eigin þéttbýlis- kjörnum. I máli sumra viðmælenda kemur fram fróðleg umfjöllun um áfengisvandamál Grænlendinga og er varpað fram áhugaverðum kenn- ingum um orsakir sjálfsvíga ungi-a Grænlendinga. Þetta eru mjög for- vitnileg málefni. Sama má segja um samgöngumálin og margt fleira. Þótt viðmælendurnir endurtaki stundum hver annan eins og búast má við er hitt þó ólíkt betra þegar þeir nálgast svipaða hluti úr ólíkum áttum. Til dæmis borðar „Ismaður- inn“ Sigurður Pétursson úldið sel- kjöt með bestu lyst, en fram kemur í máli Halldóru Grétarsdóttur hjúknanarfræðings hvemig slíkt getur ógnað heilsu manna. „Algengt er að fólk láti slá í selkjötið og borði það þannig," segir Sigurður á einum stað og heldur áfram: „Það þykir jafnvel betra og algengt er að sjá bala með spiki og kjöti inni í íbúðar- húsum, geymt við stofuhita. Fram- an af fannst mér ekki geðslegt að borða þetta hálfúldið en í dag er mér alveg sama og ég innbyrði þetta með bestu lyst.“ (228) Fróð- legt er að bera þessa frásögn saman við frásögn Halldóru, sem segir frá baráttu fyrrverandi landlæknis Grænlands sem var áhugasamur um að upplýsa fólk um hættulegar sýkingar af völdum bakteríu sem þrífst vel í selkjöti sem ekki er rétt meðhöndlað: „Algengt er að selkjöt- ið sé geymt í plastpoka sem látinn er hanga út um glugga. Landlækn- irinn var óþreytandi að benda fólki á að selkjöt þyrfti langan suðutíma svo næðist að drepa bakteríuna. Dauðsföll hafa orðið vegna eitrunar í illa geymdu selkjöti sem staðið hefur í stofuhita og bakteríurnar hafa náð sér á strik með þessum af- leiðingum. Það var illa séð að land- læknirinn héldi þessum málum á lofti.“ (194) Myndir í bókinni eru allar svart- aldamótin nálgast Þórshafnarbúar 500, en í sveitinni eru í mesta lagi eftir 50 manns. 1918 voru 42 bú á 26 jörðum, en nú 9 bú á jafnmörgum jörðum. Fyrrum var landbúnaður aðalatvinnuvegurinn, nú sjávarút- vegur, verslun, iðnaður og þjónusta. Oll er þessi saga einkar skilmerki- lega rakin í 12 köflum með fjölmörg- um myndum, myndritum og töflum. Vissulega hafa verið skin og skúr- ir og Þórshafnarbúar hafa stundum átt við mikla erfiðleika að etja. Vöxt- ur kauptúnsins hefur á köflum verið hægari en víða annars staðar - jafn- vel staðnað alveg. Er lærdómsríkt að lesa um ástæður þess. Tveir kaflar eru nokkuð sérstæðir fyrir þetta byggðarlag og munu að líkindum vekja forvitni margra. Annar er 2. kaflinn, Uppgangur og hnignun á utanverðu Langanesi, þ.e. í Heiðarhöfn norðan á nesinu og Skálum sunnan megin. Á öðrum áratug aldarinnar virtist sem sjávarþorp væri að rísa í Heið- arhöfn og bjuggu þar þá tveir til þrír tugir manna auk margra vermanna, en sú dýrð stóð ekki lengi. Uppgangstími Skála hófst upp úr hvítar og frekar óspennandi, þó með nokkrum undantekningum. Kápan er hins vegar frábær, grænleit, að- laðandi og mátulega klassísk. Þótt hér sé vissulega um að ræða fróð- lega bók að mörgu leyti er hún þó hvorki skemmtileg aflestrar né spennandi. Stíllinn er almennt flat- neskjulegur og þrátt fyrir góða spretti viðmælenda er bókin óskap- lega eintóna. Hver viðmælandi er einráður í hverjum kafla og hvergi nema í blábyrjun hvers kafla kemur höfundur með smákynningu. Síðan koma 20 til 30 síður innan gæsa- lappa, hvíldarlaust. Þetta er mikill galli og Reynir hefði mátt taka efnið fastari tökum með því að brjóta upp formið og grípa til þriðju persónu frásagnar, og tengja þannig saman tilvitnanir hjá fólkinu. Losa aðeins um textann og vera óhræddur við að stytta og skera það sem kemur ekki Grænlandi við og matreiða bet- ur góða efnið þaðan. Þá hefði efnið ekki allt verið á breiddina eins og raunin er, heldur á dýptina, sem er miklu betra lesefni í svona bók. Þess í stað eru viðmælendur látnir segja frá misáhugaverðum atriðum, allt í fyrstu persónu með jafnþungri áherslu, með óþarfa nákvæmni oft og tíðum og varla má minnast á til- tekið atvik án þess að byrja á að- draganda atviksins. Stundum verð- ur þetta að ferlegu rausi hjá sumum. Um þverbak keyrir frásögn Stefáns Hrafns hreindýrabónda, sem á rúmum 60 síðum talar um lífshlaup sitt, sem vissulega er merkilegt út af fyrir sig, en lestur- inn verður á köflum hrikalega þreytandi. Hann á þó góða spretti eins og í frásögninni um ísklifr- arann sem fór í fýlu á búgarðinum hans og líka þegar hann skildi kanadíska sambýliskonu sína eftir á víðavangi á ísbjarnaveiðum og fékk henni heilan skíðastaf sér til varnar. Reynir hefur greinilega unnið þetta verk samviskusamlega, dvaldi í tvo mánuði á Grænlandi og veit því meira en margur sem fer í dagsferð til Kulusuk og sér þar fulla Græn- lendinga að skemmta túristum með trommudansi. Eftir lestur þessarai- bókar veit ég að Grænlendingar eru ekki alltaf fullir að spila á trommur heldur frændrækin þjóð í stóru landi sem glímir við sín þjóðfélags- legu vandamál eins og aðrir, jafnt Kínverjar sem íslendingar. Örlygur Steinn Sigurjónsson 1910 og var mestur á þriðja áratugn- um og fram á þann fjórða. Þegar mest var bjuggu þar á annað hundr- að manns og var útgerð með blóma. Segir gerla frá mannlífi og atvinnu- háttum á þeim tíma. Nú hefur þar verið auðnin ein í nærfellt hálfa öld. í 9. kafla, Stríðsumsvif og slys, segir frá ratsjárstöð á Skálum og Heiðarfjalli og njósnamálum smá- skrítnum. Þeim kafla lýkur með ann- ál um slys og óhöpp. En þau urðu allmörg á þessu tímabili. Aðrir kaflar segja frá þróun byggðar á Þórshöfn (3. kafli). í 4. kafla segir frá hafnargerð. Langur kafli er um þróun atvinnulífs (5. kafli). Þá eru kaflar um sveitar- stjórn, menningu og menntir, kirkju og kennimenn, samgöngur og heilsugæslu. Að lokum er hin ágæt- asta samantekt um söguna í heild sinni. Tilvísanaskrá er mikil í bókarlok, heimildai'skrá sundurliðuð, mynda- skrá og nafnaskrá. Langnesingasaga er hið glæsileg- asta rit, prýðilega gerð bæði af hálfu höfundar og útgefanda. Sigurjón Björnsson Elín Elísabet Jóhannsdóttir Langnesingar á tuttugustu öld

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.