Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1975, Blaðsíða 38

42
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
í byggingu þessa bæjar að hafa sætt tíðindum. Annars var ekki af
Skúla fógeta að vænta. Hann er framúrstefnumaður í bæjarbyggingu
eins og í hverju því er hann tók sér fyrir hendur. Ekki er auðvelt
að skyggnast inn í hug þessa mikla manns, reyna að gera sér grein
fyrir hvers vegna hann valdi þessa leið, en ekki einhverja aðra. Þó
býður mér í grun að í bæjarskipun hans gæti að einhverju skaft-
fellskra áhrifa. Skúli hafði verið sýslumaður suður þar um þriggja
ára skeið áður en hann fór norður. Eftir öllum sólarmerkjum að
dæma hefur slíkur raðabær þegar verið til orðinn í Skaftafellssýslu
um miðja 18. öld, a. m. k. segir í Ferðabók Eggerts og Bjarna að
húsum sé „fagurlega skipað á bæjum og sérstaklega þó í Skafta-
fellssýslu, þar sem margir bæir eru reistir saman á einni jörð.
Bæirnir eru áfastir og standa húsin öll í einni röð“.10 Meðan flestir
létu sér nægja að byggja upp eitt og eitt hús í senn eða endurbæta,
hafði Skúli Magnússon bæði þau efni og þann stórhug að byggja
alveg frá grunni.
Ekki er að sjá að bæjarskipan Skúla hafi haft nein áhrif á húsa-
gerðarþróun hvorki í héraði né fjórðungnum, hvað þá á landinu
öllu; til þess var hann of langt á undan sinni samtíð. Grunnmynd
Stóru-Akra frá tíð Skúla líkist heldur ekkert þeirri frægu skipan er
séra Guðlaugur Sveinsson prófastur í Vatnsfirði kom á flot síðar
og varð svo vinsæl eða tímabær að hún náði verulegri útbreiðslu í
öllum fjórðungum landsins utan þeim nyrsta. Eitt hús í bæjarþorp-
inu á Ökrum hefur þó vakið verulega athygli á sínum tíma og valdið
á vissan hátt byltingu í húsaskipan norðanlands, en það er stofan.
Fyrsta skref í átt til burstabæjargerðar var einmitt stigið á 18. öld
og var í því fólgið að stofunni var snúið fram á hlað og í hana settur
timburstafn. Elsta heimild mér kunn um þessa breytingu er að vísu
úr öðru landshorni. Rétt fyrir 1755 er byggð slík stofa í Gaulverjabæ
í Flóa.11 Næst í röðinni er þá stofan á Mælifelli í Skagafirði, reist
árið 1762.12 Síðan hver af annarri um land allt og yrði of langt upp
að telja.
Ég er ekki að halda því fram að Skúli Magnússon sé höfundur
þessarar breytingar. Bæði er það að stofa Skúla er í öðru samhengi
en allar hinar, þ. e. a. s. það er aðeins stofan sem tekur verulegum
breytingum á þeim prestssetrum sem ég hefi heimildir um, en á
Stóru-Ökrum öll frambæjarhús. Breytingin hlýtur að eiga sér dýpri
rætur en svo að einn maður ráði. Hinsvegar er það einhver einn sem
fyrst skynjar það sem í aðsigi er, verður sá steinn sem kemur skrið-
unni af stað. Eins og sakir standa verður því þó ekki mótmælt að