Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 05.01.1986, Blaðsíða 61

ELDBJÖKG
123
þáttum. Og um nafn tyllidagsins fer ekkert milli mála, því bæði er það
tvítekið og tengt við eldsvoða sem skýringartilraun.
Eins og séra Jón tekur sjálfur fram er ógerningur að fullyrða, hvort
Þórdís Henriksdóttir og niðjar hennar hafa lagt sérstaka rækt við eld-
bjargarmessu vegna cldsvoðans á Skriðuklaustri, sem varð laust fyrir
1600, eða hvort þessi siður lifði hjá fjölskyldunni af öðrum sökum.
Henrik Gerkens (d. 1582) er talinn hafa verið frá Hamborg, en annars
er lítið vitað um uppruna hans og lífshlaup eða hvenær hann kemur til
íslands, fyrr en hann verður umboðsmaður konungsjarða í Borgarfirði
og við Húnaflóa kringum 1570. Hann var reyndar bartskeri að iðn.2r>
Hugsast gæti, að bæði nafn og venja hefðu borist hingað með þessum
utlenda manni og haldist við hjá afkomendunum. En eins líklegt er, að
hér sé um ævafornan sið að ræða, sem kynni að hafa öðlast endurvakn-
ingu af áður nefndum eldskaða, t.d. vegna þess að hann hefði verið
lagður niður eftir siðaskiptin og eldsvoðinn þá talinn refsing dulinna
máttarvalda fyrir vanræksluna. Um sambærilegan sið í öðrum löndum
er einungis vitað úr álíka ungum heimildum og bréfi séra Jóns Halldórs-
sonar, og skulu þáu nú rakin.
í suðvestanvérðri Svíþjóð og Suður-Noregi þekkjast allt frá því
snemma á 18. öld svipuð heiti, sem oftast tengjast 7. janúar, en líka
þrettándanum, tuttugasta degi jóla 13. janúar og jafnvel kyndilmessu 2.
febrúar. Hér er um að ræða orðmyndirnar Ellbors Skahl, Eldsborgs Skal,
0lborskveld, 0lbors skaal, lldborgs skaal, 0lbærminne, Elbjor-Minde,
Elbjorskvelden, Eldbjorgsminne og reyndar langtum fleiri afbrigði, a.m.k.
í stafsetningu. f Færeyjum er frá 18. öld til orðtækið að drekka Herborgar-
minni þriðjudaginn í föstuinngang (sprengidag), en yngri dæmi eru um
að drekka Herbergaminni. Þetta heiti virðist hinsvegar ekki hafa komist
inn í almanök á Norðurlöndum.26
Elst þessara heimilda er dómabók úr Bohúsléni frá réttarhöldum yfir
tvennum hjónum, sem höfðu verið sökuð um viðurstyggilega heiðna
hjátrúariðkun daginn eftir þrettánda dag jóla árið 1723. Sú útskrift er á
þessa leið:
Landsmannen Simon Dahlberg framstalte för Ratten Böndcrna Rasmus Ohlsson
och Rasmus Andersson med baggc theras hustrur Ingeborg Mattsdotter och Barbro
Parsdotter i Krogstad Prasteg. för thet the áhr 1723 dagen cftcr 13:de dag hiul skola
föröfwadt wideskiepelse i thct the uthi en Skál lagdt öhl bröd kiött hár och naglar och
thet uthi Elden ofrat sedan thc förut druckit Eldens Skáhl med then utlátelsen Ellbors
Skáhl: Gud bcware wárt hus ifrán Eld ocli Brand och Thiufwe hand.
Thenne wederstyggeliga widskicpclsc kunde the instámde icke förneka utan bcki-
ándc att sá ár tillgánget som förbemált ár; men förklara att thet icke skiedt uti nágon