Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 05.01.1986, Page 68

130
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
sunnudaginn í miðgóu, eða að vorlagi. Sveinn Pálsson læknir getur
hans og nokkrum sinnum í ritum sínum.5
Óhætt er að segja, að þessar hugmyndir manna á síðustu hundrað
árum bæta ekki miklu við til upplýsingar um uppruna eldbjargarmessu.
Eftir stendur þá:
1. í Hálsasveit á íslandi hefur seint á 17. öld þekkst einhver dagamunur
7. janúar með söng, lestri, góðgjörðum og leyfi frá vinnu og gengið
undir nafninu Eldbjargarmessa.
2. Á Vestur-Gautlandi í Svíþjóð þekkist það nemma á 18. öld, að
drukkin er skál eldsins 7. janúar og kölluð Ellbors Skáhl. Par er eld-
inum jafnframt fórnað öli og mat og beðið um vernd gegn eldsvoða.
3. Á Þclamörk í Noregi þekkist það seint á 18. öld, að menn drekki
skál eldsins 7. janúar, sem þeir nefna Elbior-Dagen, en athöfnina
kalla þeir Elbiors-Minde, sem skrásetjari telur merkja Ildborgs Skaal.
Þar er glaðst yfir endurkomu sólarinnar með eld sinn, en jafnframt
cr ölsopa hellt í eldinn og beðið um jafnan og góðan eld.
Mikil samsvörun er óneitanlega með heiti þessarar athafnar, sem
bregður fyrir varðandi sama dag á þrem málsvæðum á 17. og 18. öld.
Hinsvegar er þessi siður a.m.k. ekki á vegum lútersku kirkjunnar, og
hann er litinn illu auga af yfirvöldum í Svíþjóð á 18. öld. Engar heim-
ildir eru heldur um hann í helgihaldi katólsku kirkjunnar.
Líklegast er því, að upphaflega sé um að ræða einhvers konar alþýð-
lcga cldvarnarbæn með eldvígslu eða eldsfórn, sem framin hafi verið
nálægt miðjum vetri, þegar það fer að jafnaði saman hér á norður-
slóðum, að frostið er einna grimmast, en sól þó sýnilega tekin að hækka
á lofti. Katólska kirkjan kann að hafa látið þessa athöfn afskiptalausa í
heimahúsum sem launblót og jafnvel reynt að fá henni kristilegt yfir-
bragð. Sennileg skýring á orðinu eldsdagur líka sú, að reynt hafi verið
að breyta nafni þessa athæfis úr eldbjörg í eldsdag, sem þá hefði getað
merkt ljósahátíð kirkjunnar um sama leyti (sbr. bls. 128). Siðurinn hafi
síðan smám saman dáið út með vaxandi strangleika hins lúterska rétt-
trúnaðar eða tekið á sig aðrar myndir, þar sem ölskálin og spásögnin
verður meginatriðið, en eldshyllingin hverfur að mestu. Framlenging
jólanna í Noregi og Svíþjóð til 13. janúar ásamt síaukinni notkun nafns-
ins Knútsdagur í prentuðum almanökum frá því um 1700 kann líka að
hafa ráðið nokkru um það, að eldbjörg líkt og veslast upp. Á íslandi
verður hennar hins vegar aldrei vart, utan í þessu eina bréfi frá 1728.