Eimreiðin - 01.09.1903, Blaðsíða 10

170
bótin fram eins og allsherjar hreyfing, sú er boðaði rétt hins
einstaka, en hratt um koll hinu arfgenga valdi utan frá, »átórí-
tetinu«.
Stofnendur þeirrar byltingar ætluðu sér aldrei að kollvarpa
öllu útvortis valdi, en huglægisstefnan (númenalisminn), sem
stýrði þeim, leiddi hreyfinguna lengra. Hin síðasta afleiðing hins
súbjektíva anda, sem byrjaði í hinni alkunnu setning Kartesíuss:
Cogiío, ergo sum (o ■ ég hugsa, og þess vegna hlýt ég að vera
til), hún var þeim speking hulin. Hann sannar sem sé hlutlæga
tilveru, en með bernskulegri ályktun. Lúther hefði og aldrei með
sinni einkennilegu mentun og þrálynda einræni — sem prýðisvel
gat orðið samferða hans miklu yfirburðum — hann hefði aldrei
undirskrifað hinar seinni kenningar manna, bygðar á samvizku
hins einstaka, en engu öðru; en hitt er víst og satt, að síðasta
afleiðingin af viðurkenningunni á yfirráðum og sannleik sérveru-
princípsins er afneitun allra útvortis yfirráða, hvort heldur er í
heimspeki, stjórnfræði, trúarbrögðum eða siðafræði; í stjórnfræði
leiðir það til stjórnneitunar (anarchismi), þar sem súbjektívism-
inn nær hæstu tröppu; í heimspeki leiðir stefnan til hins svo
nefnda vissuleysis (agnosticismi), sem er neitun þess að um-
heimurinn sé skiljanlegs eðlis, og hefir Kant í sinni númenalisku
rökfærslu bezt framsett þá stefnu. I siðafræði leiðir sérverukenn-
ingin til neitunar á öllu útvortis siðgæðisvaldi, og er þá komið að
skoðunum Benthams og fræða hans um grundvallarreglu (princíp)
hagnaðar og sjálfselsku (útilitarismi), eða til intúitíónalism-
ans, sem kennir, að menn finni af sjálfum sér hvað rétt sé; að
öðru leyti hvílir vor núverandi siðmenning á þeirri sérveruhug-
sjón Prótestanta, sem kallast indívídúalismi, og enginn maður,
sem lifir og hrærist á þessum dögum, getur annað en fundið og
skilið, hve mikil blessun af því princípi leiöir. Alt um það hljót-
um vér að læra að vara oss á einræni hins svo nefnda sérveru-
leiks. Objektívisminn, mótsetning súbjektívismans, er alls eigi
eins algjörlega rangur f rót sinni eins og sérveruskoðun nútímans
sýnist hann vera: Hið ytra stjórnarfar kaþólsku kirkjunnar fer
skakt að; harðstjórn klerkavaldsins, sem setur sitt vald í guðs
sæti, og hið »óskeikandi« páfaríki er gjörsamlega rangt; enda var
aðalafrek Prótestantanna fólgið í afneitun þessa valds, er, þrátt fyrir
svo nefnt algildi sitt, byggist á valdrétti veikra og dauðlegra
manna, enda þótt þeir oftar misbyði því af trúarvandlæti og fá-