Bókasafnið - 01.06.1996, Blaðsíða 61

bókasafnskerfi þótti, á þeim tíma, of dýr (Tölvuvæðing,
1993, s. 17).
Samskrá sem bókasöfn um allt land eiga aðild að gegnir
því hlutverki að sýna hvaða rit eru til í landinu og hvar þau
eru staðsett. Hún er jafnframt tæki sem nýtist við samnýt-
ingu á skráningarvinnu, að því tilskyldu að flytja megi
færslur úr henni yfir í heimakerfi bókasafna eða nota megi
samskrárkerfið sem bókasafnskerfi aðildarsafna. Og hún
auðveldar samnýtingu safnkosts m.a. með millisafnalánum,
best virkar samskráin til þeirra þarfa þegar hún sýnir út-
lánastöðu rita og tengist millisafnalánaþætti. Nokkur mun-
ur er á notagildi samskrár bóka og tímarita. Tímarit eru
sjaldnar í útláni og miklu oftar eru send afrit af efni þeirra
í millisafnaláni en af efni bóka. Vitneskja um staðsetningu
sem flestra eintaka af tilteknum tímaritstitli skiptir því
minna máli, en slík vitneskja um bókartitil, því sjaldnar
þarf að nálgast tímaritið sjálft en bækur sem þörf er á úr
öðru bókasafni.
Augljóst er að ekki var nema að litlu leyti tekið mið af
samnýtingu á skráningarfærslum við val á tölvukerfum,
enda stefndi ekki nema um helmingur könnunarbókasafna
að samnýtingu þeirra við tölvuvæðingu. A þeim tíma var,
hjá um fjórðungi þeirra, reyndar stefnt að því að frumskrá
meira. Á könnunartíma hafði samnýtingin ekki tekist sem
skyldi nema hjá um helmingi þeirra sem að henni stefndu.
Hér torveldar það enn frekar samnýtingu hve mörg ósam-
hæfð tölvukerfi eru í notkun. í fýrsta lagi vegna þess að
færslur ganga aðeins milli fárra þeirra og í öðru lagi að eft-
ir því sem færri notendur eru að hverri færslu þeim mun
dýrari verður hún. Það gerir kaup á færslum verri kost en
vera þyrfti, þannig að færri eintök seljast og verðið hækkar
enn. í sumum svörum kom einmitt fram að tilbúnar skrán-
ingarfærslur væru of dýrar til þess að hægt væri að kaupa
þær. Á einu bókasafni var fé til þess að greiða starfsmanni
fyrir skráningarvinnu auðsóttara en fé til þess að kaupa til-
búnar skráningarfærslur. Það hagræði og sá sparnaður við
skráningarvinnu, sem hefði átt að vera hægt að ná með
tölvuvæðingu hafði því ekki skilað sér á könnunartíma.
Hér á landi er það hefð, hjá bókasöfnum í eigu opin-
berra aðila, að Ieyfa utanaðkomandi aðilunt afnot af safn-
kosti, á staðnum eða jafnvel með útlánum. Ef til vill má
rekja þá hefð til stefnu Björns Sigfússonar fyrrverandi há-
skólabókavarðar, sem var upphafsmaður bókasafnsfræði-
kennslu við Háskóla íslands og menntaði marga bókasafns-
fræðinga. Stefna hans var sú að allur almenningur ætti að
geta fengið rit lánuð á Háskólabókasafni, þar sem fyrir þau
væri greitt af almannafé. Þá torveldaði það fólki hins vegar
afnot af safnkosti að ekki var til nein samskrá yfir rit ís-
lenskra bókasafna og því óhægt um vik að sjá hvert ætti að
snúa sér með beiðni um lán á tilteknu riti. Með hugmynd-
um um stofnun Gagnabrunns bókasafna var stefnt að því
að ráða bót á þessu með því að reka samskrá, sem öllum
bókasöfnum stæði til boða að eiga aðild að og væri aðgengi-
leg til leita fyrir alla landsmenn. Á könnunartíma merktu
aðeins tveir við að sérstakur millisafnalánaþáttur væri í
tölvukerfi þeirra. Á þeim tíma hafði tölvuvæðing breytt að-
stæðum við samnýtingu á safnkosti hjá aðeins um þriðj-
ungi bókasafna, í þá veru að gera auðveldara að sjá hvað til
er í öðrum bókasöfnum. Hjá tæplega 40% breytti tölvu-
væðingin engu um samnýtingu safnkosts. Sá aukni aðgang-
ur að safnkosti, sem hefði átt að skapast við tölvuvæðingu
hafði því ekki náðst nema að litlu leyti 1994. Enda voru
nettengingar bókasafna ekki orðnar algengar þá. Það breyt-
ist nú óðfluga.
Skipulögð samvinna um uppbyggingu safnkosts var fá-
tíð hér á landi fyrir tölvuvæðingu og áhrif hennar á þann
þátt bókasafnsstarfsemi höfðu nánast engin orðið 1994.
Aðeins 5 (7%) bókasöfn höfðu tekið upp slíka samvinnu
fyrir tölvuvæðingu og eftir hana bættust 2 (3%) bókasöfn í
þeirra hóp. Athyglisvert er að á könnunartíma hafði tölvu-
væðingin ekki breytt viðhorfum hjá nema 8 (11%) bóka-
söfnum til slíkrar samvinnu. Ef til vill var of stuttur tími
liðinn frá tölvuvæðingu, hjá einhverjum þeirra bókasafna
sem svöruðu þessu neitandi, til þess að áhrifa hennar væri
farið að gæta. Miðað við niðurstöður þessarar könnunar
má búast við því að samvinna um uppbyggingu aukist að
einhverju marki í framtíðinni. Og þegar möguleikar á
nettengingum bókasafna og áhugi menntamálaráðuneytis-
ins á nettengingum íslenskra bókasafna í stafrænt upplýs-
inganet (Skýrsla ..., 1996) er hafður í huga má búast við að
samvinna um uppbyggingu safnkosts aukist verulega í
framtíðinni. Mismunandi viðhorf ríkja þó til framkvæmd-
ar þeirrar samvinnu. Á rúmlega 80% bókasafna var merkt
við að æskilegt sé að komið verði á fót sameiginlegu
geymslusafni, en mismunandi viðhorf ríkja til reksturs slíks
safns og á 13% bókasafna var talið að rekstur geymslusafns
hér á landi væri óþarfur.
Ekki virðist margt hafa komið bókasafnafólki á óvart við
tölvuvæðinguna því spurningunni um það var aðeins svar-
að á tæplega helmingi bókasafna og hjá tæplega 40% þeir-
ra með því að segja að ekkert hafi komið á óvart. Það sem
helst kom á óvart var auðveldari og aukinn aðgangur að
efni, en einnig hve vinnufrek tölvuvæðingin er og hve vel
þarf að samræma og vanda til skráningarfærslna sem á að
samnýta.
Spurningu um hvort líklegt væri að þróunin yrði eins og
æskilegast væri í framtíðinni svöruðu um tveir þriðju þátt-
takenda. Lítil bjartsýni ríkti meðal þeirra því um tveir
þriðju þeirra töldu, að fenginni reynslu, ólíklegt að þróun-
in í samvinnumálum á sviði skráningar, uppbyggingar
safnkosts og samnýtingar á safnkosti yrði eins og þeir töldu
æskilegt næsta áratuginn. Aðeins um fimmtungur þátttak-
enda taldi að svo yrði og þá vegna utanaðkomandi áhrifa,
svo sem tækniþróunar, nauðsynjar vegna fjárhagsörðug-
leika bókasafna eða samstarfs við aðrar Evrópuþjóðir og
vegna þess að samvinna er bókasöfnum nauðsynleg til þess
að halda velli í upplýsingaþjóðfélaginu. Ástæður vonleysis í
samvinnumálum voru að dómi þátttakenda: ósamvinnu-
þýðni, skortur á forystuaðila sem hefur bæði vald og pen-
inga til þess að koma samvinnu í framkvæmd og að lands-
lög gera samvinnu illframkvæmanlega. Einn aðili taldi
samskrár gamaldags og dýran kost og annar að samvinna
um uppbyggingu safnkosts væri ekki eins mikilvæg og áður
vegna beinlínuaðgangs að skrám um allan heim og mögu-
leikum á að senda gögn milli aðila á netum.
Nokkur ntunur var á svörum um líklega framtíðarþró-
un eftir því hvernig tölvukerfi svarendur notuðu. I svörum
frá bókasöfnum sem notuðu tölvukerfi sem gáfu minnsta
möguleika til samvinnu gætir mestrar svartsýni á að þróun
samvinnu verði eins og þeir telja æskilegt í framtíðinni.
Hafa verður í huga að könnuninni var svarað áður en
nettengingar bókasafna urðu algengar. Sennilega yrðu við-
horfin allt önnur nú.
Framtíðin er núna
A þeim tíma sem liðinn er síðan könnunin var gerð hafa
orðið nokkrar breytingar á notkun helstu tölvukerfanna og
verulegar breytingar hafa orðið á tæknilegum möguleikum
Bókasafhið 20. árg. 1996 61