Dagblaðið Vísir - DV - 14.12.1983, Qupperneq 14

14
DV. MIÐVIKUDAGUR14: DESEMBER1983.
Menning Menning Menning_________Menning
RÖMM ER SO TAUG
—um Finn Jónsson og nýja bók um hann
Finnur Jónsson eftir Frank Ponzi meö þœtti ,
um œvi listamannsins eftir Indriöa G. Por-
steinsson, 103 bls. ,
Almenna bókafólagið, 1983.
Feriil Finns Jónssonar listmál-
ara er tvímælalaust einn sá sér-
kennilegasti sem saga íslenskrar
nútímalistar getur um. Á árunum
1922—25 var hann í Berlín og
Dresden í hringiðu evrópskrar
myndlistar og gerði þá hátt á þriðja
tug afstrakt eða hálf-afstrakt mynda
sem vöktu athygli þýskra listfröm-
uöa. Síöastnefnda árið hélt Finnur
svo sýningu á nokkrum þeirra í húsi
Nathans & Olsens í Reykjavík, hlaut
heldur dræmar viðtökur og var ári
seinna búinn að söðla um og farinn aö
mála fólk og báta í stíl sem fleiri en
undirritaður hafa lýst sem
þyrrkingslegum og þunglamalegum
í senn. Hélt Finnur áfram á þeirri
braut ailar götur fram til 1960.
Hvers vegna kúvending?
Árið 1970 var listamanninum síðan
boöiö að senda myndir sínar frá 1925
á alþjóðlega listsýningu í Strasbourg
sem bar heitið „Europa 1925”. Vöktu
þær athygli á hinum framsækna Is-
lendingi og Finnur hlaut medalíur,
jákvæða umgetningu í Le Figaro og
jafnframt uppreisn æru, að því
er margir töldu.
Og þá fóru menn að velta fyrir sér
þeirri kúvendingu sem gerðist í list
Finns strax upp úr 1925. Hvemig stóð
á því aö metnaðarfullur listamaður,
þátttakandi í framúrstefnum, tók
allt í einu upp á því að ganga í lið með
afturhaldsöflum í myndlistinni? Því(
öðruvísi er varla hægt að túlka þessi
umskipti og feril Finns eftir það, med
öllum mögulegum fyrirvörum. Hafðfl
viðleitni hans til að sveigja islenska
myndlist inn í nútímann verið kæfð í
fæðingu af afturhaldssömum gagn-
rýnendum og áhugalitlum almenn-
ingi — og listamaöurinn neyddur til
að koma til móts við ríkjandi smekk
á Islandi til að bjarga æru sinni og af-
komu?
Frægðin að utan
Þjóðsagan svaraði þessu játandi
og listamaðurinn hvorki játaði henni
né neitaði er á hann var gengið í við-
tölum. Á hinn bóginn lét Finnur oft
að því liggja aö hann hefði verið snið-
genginn af mörgum starfsbræðra
sinna, „klíkum”, sérílagi þeim sem
hófu aö mála afstrakt um og eftir síð-
ari heimsstyrjöld, þar eð þeir vildu
eigna sér heiðurinn af því að hafa
innleitt afstraktið á Islandi. Þetta
kemur m.a. fram í viðtölum við Ind-
riða G. Þorsteinsson í bók þeirri sem
hér er til umræðu. Þjóðsagan tók
undir þetta og magnaði upp í sam-
særi þagnarinnar gegn hinum aldr-
aða einfara og brautryðjanda, þar
sem höfuðpauramir áttu aö vera í
hópi róttæklinga. Listpólitíkin lætur
ekki aö sér hæða. Síöan áttu erlendir
gagnrýnendur og listfræðingar loks
aö hafa komið til skjalanna til aö
hefja listamanninn til þeirrar
virðingar sem hann verðskuldaði.
Þjóðsagan
endurtekin
Þannig hljóða þessar sögur og því
löngu tímabært aö komast til botns í
þeim og fjalla um framlag Finns
Jónssonar til íslenskrar myndlistar á
málefnalegan og sæmilega hlutlaus-
an hátt. Því að ekki verður í móti
mælt að afstrakt verk hans eru stór-
merkur kafli í sögu íslenskrar mynd-
listar.
Það verður að segjast strax í upp-
hafi að bók sú sem Frank Ponzi er að
mestu höfundur aö og AB gefur út, erj
ekki sú málefnalega umfjöllun. I:
stórum dráttum er hún endurtekning
á þeim þjóðsögum sem sagðar eru
hér að ofán með ýmsum nýjum við-
bótum sem ekki varpa nema daufri
birtu á verkin sem sh'k, en miða m.a.
að því að vekja athygli á þætti höf-
undar sjálfs í „endurreisn” lista-
mannsins og ítreka „sinnuleysi”
Islendinga gagnvart honum. Þar aö
auki er stíll höfundar hin mesta
órækt með öllum sínum misvísandi
aukasetningum. Það er því léttir að
því að lesa samtöl Indriða við lista-
manninn, þótt í þeim sé fátt sem ekki
hefur áður komiö fram.
í myndþrot
Þótt þess sé hvergi getið berum
Þrjár sóllr, málverk Finns Jénssonar.
orðum er bókin ekki um listferil
Finns allan, heldur fyrst og fremst
um afstrakttímabiliö og aðdraganda
þess. Á því tímabili hefur höfundur
mestan áhuga og á erfitt með að rétt-
læta síöari myndir hans. Frá því um
1930 og til dagsins í dag eru aöeins 23
myndir birtar, þar af einungis 6—7 af
því tagi sem Finnur er þekktastur
fyrir, þ.e. siglinga-, sjávar- eða
landslagsmyndir. Engu líkara er en
höfundur hafi hreinlega komist í þrot
með myndir frá þessu hálfrar aldar
tímabih því aö í lokin eru f jórar auð-
ar síður á móti jafnmörgum htmynd-
um.
Bók um afstrakt tímabiliö eitt og
sér heföi án efa orðið heillegri. En
hugsanlega hafa útgefendur ekki
haft áhuga á slíkri bók, né heldur
listamaðurinn sjálfur.
Höfundi er i mun aö sanna aö
afstraktmyndir Finns hafi verið
tímamótaverk, ekki aöeins í ís-
lenskri listasögu heldur e.t.v. í víð-
ara samhengi.
Viðbrögð við myndum
Hér er rétt að benda á að meðan1
ekki hggja fyrir rannsóknir á elstu
málverkum Bjöms Björnssonar er
tæpast hægt að fuhyrða um braut-
ryðjendastarf Finns. Strangt til tekiö
verður hvorugur þeirra, Björn eöa,
Finnur, réttnefndur brautryðjandi
því að sú afstrakt myndlist, sem
fylgdi í kjölfar þeirra tuttugu og
fimm árum seinna, á þeim ekkert aö
þakka.
En til að sanna ágæti og mikUvægi
afstrakt mynda Finns reiðir höfund-
ur sig í raun ekki á vitnisburð mynd-
anna sjálfra, heldur á viðbrögð út-
lendra sérfræðinga. Þessar myndir
eru ekki mikilvægar fyrir það sem
gerist í þeim, heldur fyrst og fremst
vegna þess aö Herwarth Walden, for-
stjóri „Der Sturm”, tók þær til sýn-
ingar árið 1925, vegna þess að Kand-
insky var viðstaddur þegar Walden
tók þær tU sýningar, vegna þess að
Katherine S. Dreier keypti tvær
þeirra árið 1926 og sýndi nokkrum
sinnum í safni sínu, — og loks vegna
þess að þessar myndir vöktu athygU
á ofannefndri sýningu í Strasbourg
árið 1970.
l' grýttan jarðveg
Svipuö röksemdafærsla er notuð til
aö skýra afturhvarf Finns tU fígúra-
tífrar rómantíkur. Hún stafar vita-
skuld af viðbrögðunum við sýning-
unni hjá Nathan & Olsen 1925. Þar er
kaldhæðni örlaganna einnig nefnd tU
sögunnar. Hefðu fregnir um kaup frú
Dreier á myndum hans „ekki aukið
sjálfstraust hans og talið í hann
kjarkinn þegar mest á reið, þ.e. á
þeirri úrslitastund þegar verk hans
féUu í grýttan jarðveg heima fyrir”?
(bls. 14) En um þau kaup frétti Finn-
ur ekki fyrr en mörgum áratugum
síöar og því fór sem fór segir höfund-
ur.
Vissulega hefur höfundur ýmislegt
markvert að segja um það Ustræna
umhverfi sem Finnur hrærðist í í
Beriín og Dresden, nefnir hinar og
þessar stefnur í tengslum við myndir
hans. En þegar að því kemur aö
skoða myndirnar niður í kjölinn,
benda á það sem Finnur tileinkaöi
sér í þessum stefnum og hvemig
hann nýtir sér þau föng, þá er eins og
höfundur fari sífeUt undan í flæm-
ingi.
Myndlist
Aðalsteinn Ingólfsson»
Þröngur skilnlngur
Á einum stað segir hann meira að
segja: „sérhver tilraun til að
skyggnast inn í heim Ustamannsins
með því einu að rannsaka tiisvarandi
Ustastefnur erlendis á þriðja ára-
tugnum eða leika sér aö því að bera
verk hans saman við verk samtíma-
manna hans í því skyni að finna hjá
honum áhrif frá þeim mun reynast
fánýt og árangurslaus. Listamanns-
ferUl F.J. hófst með verkum í ætt við
expressjónisma, sem minntu eins og
fyrr segir að ákveðnu marki í
Kokoschka, Nolde eða Pechstein. En
síðan tók við hjá honum kúbismi,
konstrúktífismi og súprematismi, og
í þeim verkum má griUa í áhrif frá
Malevitsch, Moholy-Nagy, Lissitsky
ogeinhverjumfleiri...”.
Er þá ekki best að láta aUar þessar
stefnur Uggja miUi hluta og raunar
einnig aUt Ustalíf í Þýskalandi á því
tímabUi sem hér er tU umræðu? Höf-
undur virðist hafa einkennilega
þröngan skUning á listsögulegum
rannsóknum haldi hann að þær gangi
aðmestu út á eltingaleik við „áhrif”.
Samklipp er nýmæli
Samt lætur hann sig hafa það aö
benda á sh'k áhrif og gætir þar óná-
kvæmni á stundum. I frásögn af
fígúratífum myndum Finns frá 1922
segir hann, að í þeim megi „greina
aðferðir sem taldar eru sprottnar frá
kúbistum, konstrúktífistum og
súprematistum”. Rétt er að
myndirnar draga dám af eldri
verkum nokkurra listamanna, sem
gerð eru áöur en þeir þróuðu
umræddar stefnur, Malevitsch tU
dæmis. Þetta er eins og að kalla
mynd eftir Píkassó frá bláa skeiðinu
„verk eftir kúbista”.
Síðan sakna ég útlistunar á því at-
riði í mörgum mynda Finns frá þess-
um tíma sem er reglulegt nýnæmi í
íslenskri list, nefnUega samkUppinu.
Hvaöan kemur það inn í list Finns og
hvemig beitir hann því? Svör við
þeim spumingum mundu án efa
varpa ljósi á listsköpun hans aUa á
þessum árum.
Ekkert
frumkvæði?
En víkjum aftur að „viðbragða-
kenningu” höfundar. Fyrir utan það
aö hún gerir Utið úr frumkvæði og
listrænni sannfæringu Finns, gerir
úr honum leiksopp ahnenningsvið-
horfsins, þá eru þau „viðbrögð” sem
höfundur reiðir fram máU sínu tU
sönnunar alls ekki óvéfengjanleg.
Vissulega tók Walden verk eftir Finn
tU sýningar árið 1925, en þess ber að
gæta að þá var Der Sturm gaUeríið
að syngja sitt síöasta og margar
helstu „stjömur” Waldens flúnar á
önnur mið. Walden var því tilneydd-
ur að taka inn ýmsa minni háttar
Ustamenn á sýningar sínar. Þetta
kemur skýrt fram í bók Peters Selz
sem getið er um í heimildaskrá bókar-
innar um Finn. Hefði Walden vaUð
verk eftir Finn Jónsson á sýningu 7-'
10 árum áður, þá væri e.t.v. um að
ræða verulega marktækan vitnis-
burð. Hvað frú Dreier viðkemur þá
festi hún kaup á þúsundum mynda
um aUa Evrópu á þessum áratug og
síðar og margar þeirra hafa aðeins
sögulegt gUdi nú.
Duchamp með í ráðum?
Jú, Marcel Dudiamp var ráðgjafi
frú Dreier eins og sagt er í bókinni og
undirstrikaö með stórri ljósmynd af
þeim báðum, en hann var ekki með í
ráðum þegar frúin keypti myndú-
Finns í BerUn árið 1926. Nákvæm
æviskrá Duchamps vegna sýningar í
Pompidou-safninu 1977 getur ekki
um neina ferð tU Þýskalands á því
ari, en aftur á móti um ferðalag með
frú Dreier til Mílanó og Feneyja.
Höfundur getur þess síðan að myndir
Finns hafi notiö „mikUs álits vestan-
hafs” er þær voru sýndar í safni frú
Dreier og að sýningargestir hafi ver-
ið „fuUir aðdáunar” andspænis þeim
— án þess aö leggja fram nokkrar
sannanir fyrir því.
Þess skal að lokum getið aö þegar
efnt var tU sýningarinnar í Stras-
bourg 1970 þá var leitað eftir afstrakt
verkum frá 1925 víða um lönd og
Finnur var sá eini sem til greina kom
frá Islandi.
Viðbrögð við viðbrögðum
Hvað viðbrögðum á Islandi
viðkemur, þá veður höfundur í viUu
og svíma ef hann heldur aö þau hefðu
getað veriö öðruvísi en þau voru.
Islendingar voru þá að rífast um það
hvort Ásgrímur Jónsson færi rétt
með reiðtygi hestanna í verkum
sínum. Og ef umsagnir eru grand-
skoðaðar kemur í ljós að þær eru
hreint ekki svo slæmar. Finnur
stendur að vísu í ritdeilu við
Valtý Stefánsson, ritstjóra Morgun-
blaösins, út af sýningu sinni. En
hann fær nóg pláss í blöðum undir at-
hugasemdir sínar og þrjár mjög já-
kvæðar umsagnir þeirra Emils Thor-
oddsen, Bjöms Björnssonar og
Ásgeirs Bjamþórssonar á móti einni
fremur neikvæðri umsögn Valtýs.
Margir listamenn í dag mundu vera
hæstánægöir með slík viðbrögð, —
j afnvel þótt þeir seldu ekki mynd.
Og hvað kaldhæðni örlaganna
varðar þykir mér afar ósennilegt að
kaup frú Dreier á myndum hans árið
1926 hefðu „talið íFinn kjarkinn” því
að hún var þá ekki orðin þekkt sem
meiri háttar safnari. Var Finnur
ekki búinn að fá næga uppörvun
hvort sem var, við það að sjálfur
Walden tók af honum myndir?
Enginn þagnarmúr
Var þá Finnur tilneyddur til að
skipta um stíl til að tryggja afkomu
sína? Að vísu er álitamál hvort bág
kjör skipta nokkum timann sköpum
fýrir listamann sem viss er í sinni
sök. En Finnur var lærður gull-
smiður og hafði mannsæmandi
tekjur af þeirri iðn áratugum saman.
Hann var því ekki verr settur en
Björn Björnsson sem lifði á gullsmíöi
en málaði myndir eftir eigin höfði í
frístundum.
Það em síöan ýkjur að einhvers
konar þagnarmúr hafi síðar verið
reistur kringum afstraktmyndir
Finns. Á fjórða áratugnum sýndi
hann sjálfur nemendum sínum
þessar myndir oftsinnis, en margir
þeirra uröu síðar mætir listamenn.
Björn Th. Bjömsson fjallar um
myndimar í myndistarsögu sinni og
á yfirlitssýningu Finns í Listasafni
Islands 1976 kynnti Júlíana Gott-
skálksdóttir rannsóknarritgerð sina
um þær þar sem hún ræðir m.a. um
tengsl þeirra við list Árchipenkos.
Höfundur Finnsbókar þegir þunnu
hljóði um þessar staðreyndir.
Hugur fylgdi ei máli
Hér er ekki ætlunin að komast að
niðurstöðu um afstrakttimabil
Finns, miklu frekar að afhjúpa
þjóðsögurnar um þær. I augum þess
sem hér pikkar á ritvél eru
umræddar myndir fyrst og fremst
þreifingar lærlings sem reynir að
samræma föng úr ýmsum áttum og
fella að meðfæddri skreytiþörf.
Þessar þreifingar gátu aldrei borið
ávöxt, þar sem hugur fylgdi ekki
máli. Hugur Finns stóð alla tið til
hinnar fígúratífu, „þjóðlegu” listar,
einkum þar sem hún bar í sér
skirskotun til hins yfirskilvitlega. Á
þá römmu taug náði Þýskalands-
dvölin ekki að skera.
Bókin um Finn Jónsson hefur það
til síns ágætis að myndir hafa prent-
ast með afbrigðum vel í henni. Þar er
út af fyrir sig lagöur grundvöllur að
frekari rannsóknum á þeim.
AI