Dagblaðið Vísir - DV - 01.10.1988, Blaðsíða 31

LAUGARDAGUR 1. OKTÓBER 1988.
31
Hið vinsanilega hlut-
leysi Hriflu-Jónasar
Ráðherrarnir í stjórn hinna vinnandi stétta. Hermann Jónasson forsætisráðherra, Eysteinn Jónsson fjármálaráð-
herrg og Haraldur Guðmundsson atvinnumálaráðherra.
Þjóðstjórnin
Alvarleg vinnudeila, togaradeilan
svonefnda, varð nú til þess að riðla
samstöðu krata og Framsóknar. í
marsmánuði 1938 var framsóknar-
mönnum og sjálfstæðismönnum far-
ið að leiðast þófið í togaradeilunni
og samþykktu á þingi gerðardóm í
deilunni, en eins og vænta mátti voru
kommar og kratar því mótfallnir.
Haraldur Guðmundsson sagði sig nú
úr stjórninni í mótmælaskyni en
lýsti því samt yfir fyrir hönd krata
að þeir veittu framsóknarstjórninni
hlutleysi „ótímabundið".
Ári síðar var svo mynduð þjóð-
stjórn Framsóknarflokks, Sjálfstæð-
isflokks og Alþýöuflokks undir for-
sæti Hermanns. Sjálfstæðismenn
voru tregir til þessa stjórnarsam-
starfs en létu þó til leiðast.
í tíð þjóðstjórnarinnar varð verö-
bólgan að vinsælasta vandamáli ís-
lenskra stjórnmálamanna en þeir
hafa síðan glímt við hana með litlum
árangri.
I verðbólguglímunni fengu fram-
sóknarmenn og sjálfstæðismenn þá
fáránlegu hugmynd að samþykkja
afleidd gerðardómslög í ársbyrjun
Enn var það úrelt kjördæmaskipan
sem leiddi til örlagaríkra ákvarðana.
Kratar höfðu um 15% atkvæða um
þessar mundir, en vegna úreltrar
kjördæmaskipunar áttu þeir á hættu
að missa alla sína þingmenn í kom-
andi kosningum. En í stað þess að
leita samkomulags gegn Framsókn
um breytingar á kosningalögum,
eins og þeir höfðu áður gert í tví-
gang, snéru kratar sér nú til Fram-
sóknar með það í liuga aö nýta sér
úrelta kjördæmaskipan.
Til að lokka þjóðvarnarmenn í
kosningabandalagið þurftu bæði
kratar og Framsókn að hnika til ut-
anríkisstefnu sinni og setja fram þá
kröfu í orði kveðnu a.m.k., að varn-
arsamningurinn við Bandaríkin frá
1951 yðri endurskoðaður meö það
fyrir augúm að herinn hyrfi úr landi,
en íslendingar tækju sjálfir viö gæslu
og viðhaldi varnarmannvirkja.
Því er skemmst frá að segja að
Hræðslubandalagið náði ekki þing-
meirihluta í kosningunum og Fram-
sókn og kratar urðu nú aö hleypa
Alþýðubandalaginu meö í vinstri
stjórnina.
Sú stjórn er þekktust fyrir aö færa
Jónas Jónsson frá Hriflu hefur
stundum verið nefndur „faðir"
núverandi flokkakerfis þó slík
nafngift sé álíka vafasöm og heið-
urinn sem henni fylgir. Fyrir henni
er þó flugufótur.
í skrifum sínum um nýja flokka-
skipan hafði Jónas ekki miklar
áhyggjur af íhaldsöfiunum sem allt
höfðu af öllu, peningum, völdum
og áróðursmálgögnum. En honum
varð það hins vegar snemma'
kappsmál að stofitaður yrði jafnað-
armannaflokkur verkamanna i
þéttbýli og fijálslyndur bænda-
flokkur sem þá heföu með sér vin-
samlegt hlutleysi og mynduöu mót-
vægi viö ílialdsöflin.
Jónas hafði að verulegu leyti rétt
fyrir sér þegar hann spáði því að
flokkur íhaldsmanna myndi
spretta af gömlu flokkunum,
Heimastjómarflokki og gamla
Sjálfstæðisflokknum. Hann virðist
einnig hafa gert sér grein fyrir
ýmsum þeim vandkvæðum sem á
því voru að sameina í einum stjóm-
málaflokki stórbændur og verka-
menn.
En Jónas lét ekki sitja við orðin
tóm heldur átti hann veigamikinn
þátt í því aö stofna ASÍ og þar með
Alþýðuflokkinn og var síðan einn
helsti hvatamaður að stofnun
Framsóknarflokksins.
Jónas var mikill aðdáandi Breta
en til þeirra sækir hann sennilega
hvort tveggja, hugmyndina um þrí-
flokkakerfi og þær skipulags-
hugmyndir sem urðu ofan á við
stofhun ASÍ, aö gera Alþýðuflokk-
inn aö stofnun innan þess.
Á ámnum 1931-34 barðist Jónsas
hafi-ammri baráttu gegn samstarfi
framsóknar- og sjálfstæðismanna
en þeir síðarnefndu sáu rautt þar
sem Jónas fór og kölluðu hamr
Framsóknarbolsa. Afstaða Jónasai-
til Sjálfstæðisflokksins átti eftir að
Guðmundsson, ráðherra kratanna,
var fjörutíu og tveggja ára en fjár-
málaráðherrann, Eysteinn Jónsson
var þá tuttugu og sjö ára, nýkominn
í mútur, sögðu gárungarnir.
Eitt helsta hitamál þessa tíma var
mjólkursölumáliö en í ársbyrjun
1935 tók gildi ný reglugerð um með-
ferð og dreifingu mjólkur á höfuð-
borgarsvæöinu. Sú reglugerð hafði
það í för með sér að Mjólkursamsal-
an tók við allri sölu mjólkur í Reykja-
vík.
Sjálfstæðismenn og kommar voru
hatrammir andstæðingar hinnar
nýju reglugerðar og kommarnir
skipulögðu mjólkurverkfall sem þó
rann út í sandinn.
Þá urðu róstur í svonefndu dós-
entsmáh 1937, er Haraldur Guð-
mundsson skipaði séra Sigurð Ein-
arsson dósent í guðftæði við HÍ, þrátt
fyrir að Haraldur hafði áður sett
Björn Magnússon í starfið, en sá var,
að mati dómnefndar, eini hæfi um-
sækjandinn.
Stjórnarflokkarnir urðu ásáttir um
alþingiskosningar 1937. Fyrir kosn-
ingarnar aftóku bæði kratar og
Framsókn stjórnarsamstarf við sjálf-
stæðismenn að kosningum loknum.
Sjálfstæðisflokkur og Bændaflokk-
ur höfðu kosningasamvinnu í ýms-
um kjördæmum og sama er að segja
um Framsóknarflokk og Alþýðu-
flokk, þótt sú samvinna hafi ekki
verið opinber.
Framboð sjálfstæðismanna og
Bændaflokks var nefnd Breiðfylking
en framboð krata og Framsóknar
Samfylking. Þessar náfngiftir
minntu óneitanlega á borgarastyrj-
öldina á Spáni sem var í algleymingi
um þessar mundir.
Því hefur verið haldið fram að í
kosningunum 1937 hafi flokkakerfið
komist næst því að breytast í tveggja
flokka kerfi.
Þrátt fyrir nokkurn kosningasigur
komma hélt stjórnin velli og allt
benti nú til þess að kratar og Fram-
sókn ætluðu til frambúðar að deila
með sér ríkisstjórninni í sátt og sam-
lyndi. En enginn ræður sínum næt-
urstað, allra síst í pólitík.
1942 en kratar voru því andvígir og
sögðu sig úr stjórninni.
Kratar voru nú úti í kuldanum í
annað skipti á skömmum tíma. Nú
gerðu kratarnir sjálfstæðismönnum
tilboð sem sjálfstæðismenn gátu ekki
hafnað. Kratar ráku fleyg miili
Framsóknar og Sjálfstæðisflokks
með frumvarpi um breytingar á úr-
eltri kjördæmaskipan. Sjálfstæðis-
menn og sósíalistar voru hlynntir
breytingunum, sem voru samþykkt-
ar á þingi, en forsætisráðherra sagði
af sér í mótmælaskyni við kjör-
dæmabreytinguna.
Hræðslubandalagið
Með falli þjóðstjórnarinnar lýkur því
tímabili þegar samvinna Framsókn-
ar og krata var nánust. Eftir það
hafa þessir flokkar setið saman í fjór-
um ríkisstjórnum sem ailar urðu
skammlífar.
Mikilvægasta tilraunin til að end-
urnýja gömlu kynnin var gerð 1956.
Eftir stirt sex ára stjórnarsamstarf
Framsóknarflokks og Sjálfstæðis-
flokks hugðust nú kratar og fram-
sóknarmenn ná þingmeirihluta
ásamt þjóðvarnarmönnum, með
skipuiögðu kosningabandalagi sem
æ síöan hefur veriö nefnt hræöslu-
bandalag.
Kosningabandalagið var í því fólgið
að Framsóknarflokkurinn bauð fram
í flestum sveitakjördæmum landsins
og naut þar stuðnings krata en Al-
þýðuflokkurinn bauð fram í flestúm
kaupstöðum með stuðningi fram-
sóknarmanna.
Að sjálfsögðu var stofnað til þessa
kosningabandalags með það í huga
að mynda samsteypustjórn Fram-
sóknar og krata að kosningum lokn-
um. Ekki er ólíklegt að þá hafi menn
litið angurværir um öxl til hinna
gömlu góðu daga er stjórn hinna
vinnandi stétta sat viö völd.
í upphafi var það alls ekki ætlunin
aö hafa sósíalista, sem nú hétu al-
þýðubandalag, með í vinstristjórn-
inni. Þetta átti aö verða heiðarleg
vinstristjórn „umbótaflokkanna"
tveggja, sem höfnuöu öllum öfgum
til hægri og vinstri.
út landhelgina í tólf mílur og fyrir
úrræðaleysi í efnahagsmálum. Engin
samstaða náðist í stjórninni um aö-
gerðir gegn óðaverðbólgu, og eftir að
ASÍ-þing hafði hafnað þeim tilmæl-
um Hermanns Jónassonar forsætis-
ráðherra að fresta um mánuð vísi-
töluuppbótum á laun, baöst forsætis-
ráöherra lausnar fyrir ráðuneytið.
Þrjátíu ára aðskilnaður
- hvað svo?
Uppgjöf vinstri stjórnarinnar var al-
varlegt áfall fyrir samstarf Fram-
sóknar og krata. í kjölfarið sigldi svo
viðreisnarstjórnin, tólf ára stjórnar-
samstarf Sjálfstæöiflokks og Al-
þýöuflokks. Það var ekki fyrr en tutt-
ugu árum eftir uppgjöf vinstri stjórn-
arinnar, eftir stórsigur Alþýðu-
flokksins 1978, að kratar hættu sér í
vinstri stjórn fneð Framsókn og Al-
þýðubandalagi. Sú stjórn var engin
óskastjórn krata, enda sprengdu þeir
hana eftir árið og fundu henni flest
til foráttu.
Þá varð þjóðstjórn Þorsteins Páls-
sonar ekki lengri lífdaga auðið, en
nú ber svo við að Framsókn og kratar
sprengja stjórnina í sameiningu og í
sameiningu mynda þeir nýja vinstri-
stjórn. Þar tekur sonurinn við þar
sem faöirinn hætti. Og nú er það
bara spurningin hvort nýja stjórnin
eigi eftir að endurnýja hin gömlu
kynni eða hvort eftirmælin um sam-
starfið verði þau sömu og í kvæðinu
um Tristran og ísold: Þeim var ekki
skapaö nema aö skilja.
-KGK
mildast enda varð hann íhalds-
samari með árunum. Hann varö
mjög eindreginn andstæðingur
kommúnisma og beitti sér fyrir
stórauknum samskiptum við
Bandaríkin. Almemit er taliö aö
Jónas hafi öðrum fremur átt heiö-
uriim af þjóðstjórainni 1939. -KGK
Jónas Jonsson frá Hriflu