Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.1999, Blaðsíða 28

28
LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1999 JLlV
WðtaL
★ ★
Allt sem skiptir máli sprettur af ástríðu
Ættjarðarljóð á atómöld
er heitið á nýjustu Ijóða-
bók Matthíasar Johann-
essens. Ljóðin fjalla um
ást manns á ættjörðinni
sem verður eins og kona
sem er margþætt og
flókin, aðlaðandi en
hættuleg, spennandi og
forvitnileg.
Stundum er sagt að búið sé að yrkja
um allt - og stundum er auðvelt að
trúa því. Þangað til einn daginn að
ljóðabók sem sannar svo um munar
að svo er ekki birtist.
Þegar birtist bók með nafninu
„Ættjarðarljóð á atómöld" hlýtur les-
andinn að velta því íyrir sér hvort
ekki sé búið að yrkja öll ættjarðarljóð-
in, um öll þessi fjöll og sanda og ár og
heiðar og dali og það í risastórum stíl;
hvort eitthvað meira sé um þetta að
segja? Og atómaldarljóð. Eru þau ekki
bara óskiljanlegt svartagallsraus;
formleysa sem hefur eyðilagt ljóðið?
En svo er ekki.
í ljóðabókinni „Ættjarðarljóð á
atómöld" eftir Matthías Johannessen
er það öldin sem er að líða sem er
„atórn". Form ljóðanna eru ailt frá
rómantík Jónasar Hallgrímssonar til
dagsins í dag og hvað ættjörðina varð-
ar þá eru hér ekki á ferð landslagslýs-
ingar í þeim hetjustíl sem við höfum
átt að venjast og eru ein af auðlegðum
þjóðarinnar ef vel er ort heldur ást
manns á ættjörðinni og þeirri ævi
sem hann hefur verið samvistum við
hana, svo milda og harða, gjöfula og
eyðandi. Ættjörðin verður eins og
kona sem er margþætt og flókin, að-
laðandi en hættuleg, spennandi, for-
vitnileg og ef hún opnar faðm sinn
fyrir þér ber þér aö vera þakklátur,
sýna henni lotningu og yrkja til henn-
ar þín fegurstu ljóð.
Og sá sem elskar yrkir ekki um
ásýnd og yfirborð hlutanna heldur tjá-
ir tilfinningar sínar með því aö horfa
á það smæsta sem oftar en ekki er
hulið sjónum, einfaldlega vegna þess
að mannskepnunni er tamara að dást
að því sem er stórt í sniðum. Sá sem
elskar horfir á mosann og lyngiö, birt-
una, heiðríkjuna, tijágrein, lauf og
fuglsvæng og náttúran tekur á sig
nýja mynd; fær nýja merkingu; til
verða ljóð sem hafa aldrei áður verið
ort.
Eitt fegursta ljóð bókarinnar, Gam-
all eldur, felur í sér þessa ást og lotn-
ingu. Þar er ættjörðin með öllum sín-
um eldum ekki hið eyðandi afl heldur
persóna sem eldar lífsins hafa brennt.
Hún er gróin sára sinna og hinn
smæsti gróður, ungur sem gamall,
vermir sig við hennar gjöfula hjarta.
Grámosinn góður
gleöur hjarta þitt
hjúfrar sig hljóður
við himneskt lyngið sitt,
það er eins og ástin
sem umvefur þig
mjúk eins og morgunn
og minnir á sig.
Himneskt er hraunió
vió hlýja mosató
þar sem lyngið leikur
vió lítinn hvannamó,
gamlir stofnar gleyma sér
við gróið hjarta þitt
en grámosinn gœlir
við gamla hrauniö sitt.
Grámosinn góóur
grœr vió hraunió þitt
útbrunna elda
og œvintýri sitt,
þaó er eins og ástin
sé eldur viö hraun
bálið sem blossaði
og brenndi þig á laun.
Formið er bundið með stuðlum,
höfuðstöfum og rimi sem hefur ekki
þótt prýði á atómöldinni þar sem
bundnu ljóðin og atómljóðin voru
nokkuð ósættanlegar andstæður, bæði
hvað varðar form og efhi. Bundnu
ljóðin fjölluöu fremur um það sem
maðurinn sá og þau óbundnu um það
sem maðurinn skynjaði í því sem
hann sá. í þessu ljóði, eins og í mörg-
um öðrum ljóðum bókarinnar, mæt-
ast hins vegar þessar meintu andstæð-
ur.
Það skiptir engu máli hvort
Ijáð eru bundin eða ekki
Voru þetta kannski aldrei andstæð-
ur eða þarf hver ný stefna í ljóðagerð
að fara í gegnum ákveðið skeið áður
en hægt er að sætta hana og sam-
ræma við það sem á undan er gengið?
„Það skiptir engu máli hvort ljóð
eru bundin eða ekki,“ segir Matthías.
„Um það leyti sem fyrsta ijóðabók
min, Borgin hló, kom út voru atóm-
skáldin í óðaönn að gera uppreisn
gegn hefðinni. Það þurfti að endur-
nýja ljóðstilinn, dusta af honum ryk-
ið. En flest þessara skálda höfðu
einnig lagt rækt við hefðbundinn
skáldskap, sum með ágætum. Ég var
auðvitað ungt atómskáld en arfleifðin
var i blóðinu enda allsráðandi þegar
ég ólst upp. Hún átti sinn rétt, ekki
síður en nýskáldskapurinn. Helstu
forvígismenn háttleysunnar, Steinn,
Jón úr Vör, Jóhannes úr Kötlum - og
þaðan af yngri skáld - voru góðskáld í
gömlum stil. Og þau nutu þess að
sjálfsögðu í órímuðum ljóðum, eins og
aðrir.
Ég sótti menntun mína í íslensk
freeði, arfleifðina. Þessi menntun var
gott veganesti og ég held hún hafi dug-
að mér vel. Hún skilaði sér, vona ég, í
Borgin hló, bæði í bundnu og
óbundnu ljóðunum. Ég vona raunar
að hún hafi alltaf skilað sér með ein-
hveijum hætti, einnig nú í Ættjarðar-
ljóðum á atómöld þar sem ég yrki
bæði i bundnum og óbundnum stíl og
reyni m.a. - og ekki síst - að glíma við
nýja hætti í anda hefðar og arfleifðar.
En áferðin er ögun módemismans,
enda er það rétt sem Þórbergur sagði
á sínum tíma - að það skipti engu
hvort ég yrkti í bundnu eða óbundnu
máli, ég væri alltaf og ævinlega ófor-
betranlegt atómskáld. Hugsun mín
væri þeirrar gerðar enda má sjá það
af dæmunum sem þú nefnir og áreið-
anlega einnig annars staðar, vona ég.
Stúlkan og landið em eitt, það er rétt
hjá þér. Slík flétta getur verið harla
erfið þótt það sé ekki augljóst í svona
rótgrónu formi.“
Ljáðlist er öðrum þræði eins
ogtrú
„Við höfum ein germanskra þjóða
varðveitt gamla bragfræði - og hvers
vegna þá að kasta henni alfarið fyrir
róða, i stað þess að nýta hana? Jafnvel
í uppreisn gegn henni sjáifri. Slíkur
andlegur maóismi, eða menningar-
bylting, er mér meir að skapi en ein-
tómar gælur við útlend áhrif, þótt holl
séu í hófi og nauðsynleg.
Lítill vafi er á því að við íslending-
ar höfum öllum stundum litið á ljóð-
rænan texta Bibliunnar sem fúllgild-
an skáldskap hvað formið snertir, þótt
ekki hafi það verið í hefðbundnum
stíl íslenskrar bragfræði. Það er ekki
endilega innihaldið sem úrslitum réði
heldur efnistökin; og línan. Mér er til
efs að Davíössálmar hefðu haft þau
áhrif sem raun ber vitni ef þeim hefði
ekki veriö skipaö eins og Ijóðum og
línan slegið tóninn; hiö sama gildir
um kvæði Páls um kærleikann. Ef
þessi erindi hefðu verið sett upp eins
og prósi þá hefðu þau verið lesin eins
og óbundið mál í stað þess aö fólk hef-
ur ávallt sett sig í ljóðrænar stelling-
ar, þegar þessar hugleiöingar hafa
verið lesnar. Nú fylgir þessi texti
ákveðinni línulengd og er lesinn sam-
kvæmt því; hann er orðinn að full-
gildu ljóði í vitund lesandans þótt
hann sé upphaflega eins og hveijar
aðrar prósahugleiöingar Páls enda
var hann ekki skáld heldur mikiil og
andríkur predikari og þá að sjáifsögðu
einstæður rithöfundur og hugmynda-
smiöur kristinnar kenningar. En fólk
leitar í þennan texta sér til sáluhjálp-
Þaö er ekki efni Ijóölistar sem úrslit-
um ræöur heldur ferskleiki hennar
og handbragö skáldsins.
ar. Það er harla eðlilegt því að ljóðlist
er öðrum þræði eins og trú. Hún er
ekki síst athvarf í þrengingum. Áður
fyrr var minni munur á bundnu máli
og óbundnu en samt gerðu lesendur
glöggan greinarmun á hljómfalli og
áhrifúm ljóðræns texta og óbundnu
máli.
Við þurfúm ekki annað en líta i
biblíuþýðingamar til að sjá hve mjótt
er einatt á munum en þá skiptir það
sköpum hvemig upp var sett, þ.e. lín-
umar skiptu sköpum.“
Að skilja eftir sig spor á
jörðunni
„Línan er eitt helsta einkenni ljóð-
listar. Það er ekki síst hún sem ákveð-
ur að lesandinn setji sig í sérstakar
stellingar við lesturinn. Hann les þá
ekki eftir orðanna hljóðan heldur eins
og línan býður. Slíkt gerist ekki í
prósa enda er hann sjaldnast lesinn
upphátt eins og ljóð. Menn setja sig
ekki í neinar ljóðrænar stellingar þeg-
ar hann er lesinn; ekki endilega. En
kröfuharka ljóðsins er því meiri sem
einkenni ljóðræns texta eru áleitnari.
Því er það nauðsynlegt sem sagt hefur
verið að setja besta orðið á sem
réttastan stað í ljóðinu. Óbundinn
texti gerir ekki jafnmiklar kröfur til
slíkrar orðskipunar, þótt rithöfundar
eins og Jonathan Swift hafi einnig
gert slíkar kröfur til óbundins texta.
Rússneska skáldið Josep Brodský,
sem hingað kom á sínum tíma - ég
skrifaði samtal við hann - segir að
menn setjist niður og skrifi af ýmsum
ástæðum; til að vinna ástir sinnar
heittelskuðu; til að lýsa afstöðu sinni
til umhverfisins, hvort sem þessi um-
hverfisveruleiki er landslag eða ríki;
til að höndla hugmyndir sínar á
ákveðinni stundu; til að skilja eftir sig
spor á jörðunni, þ.e. að varðveita
hugsun eða hugmynd sem slær niður
á ákveðnu andartaki."
Ljóðlist segir einatt
mikilsverð tíðindi
„En nú er karpið um atómskáld-
skapinn að mestu liðin saga, sem bet-
ur fer. Ljóðin og skáldin hafa verið
tekin í sátt. Ljóðlistin hefur reynst ís-
lendingum endingargott veganesti. Af
reynslu minni er ég þeirrar skoðunar
að þessi listgrein sé nánast hveijum
íslendingi í blóð borin, þótt mönnum
sé það ekki alltaf ljóst. Það er því til
mikils að vinna að því að rækta hana
með ungu fólki, svo mikilvægur
hlekkur sem hún er milli kynslóða og
þá ekki síður vegna þess hve mjög
hún getur skerpt sýn manna á um-
hverfið, aukið okkur ímyndunarafl og
undirstrikað sérkenni mannsins í
hættulegu umhverfi.
Ljóðlist segir einatt mikilsverð tíð-
indi, þótt hún sé ekki sá fjölmiðill sem
áður var, heldur farvegur fyrir þrá
okkar og tilfmningar. Af þeim sökum
ekki síst er hún mikilvæg listgrein,
auk þess sem hún skerpir myndvísi
okkar, skírskotunarhæfileika og við-
brögð við þvi, sem er mikilsvert, ný
og fersk reynsla. Gott ljóð getur verið
eftirminnileg tíðindi í sjálfu sér. En
fyrst og síðast er það andsvar við-
kvæmra strengja, sem væru þögulir
og einmana án þess.“
Ljóðið er seiður, músík:
hrynjandi
Það er oft sagt að íslenskcm sé svo
fátæk að orðum og því erfitt tungumál
til skáldskapar en í tilvitnun í upphafi
bókarinnar segir þú: „En nýtt mynd-
líkingarmál með hliðrænum hug-
myndum og óvæntum getur veitt
gæzkunni og æskunni, faxinu og bags-
inu fullgildan þegnrétt i nýjum skáld-
skap, nýju tungutaki, ef vel tekst til.“
Hefur íslensk tunga meira þanþol en
við höfum leitast við að viðurkenna
og er ljóðlistin rétti vettvangurinn til
að láta reyna á það?
„Já, mér er nær að halda að svo sé.
Annars mætti fremur spyrja: Af
hverju yrkja skáldin? Skáld yrkja af
ástríðu. Við elskum af ástríðu. Allt
sem skiptir máli sprettur af ástríöu.
Blaöamaður sem er til aö mynda ekki
blaðamaður af ástríðu er einskis
virði. Fólk gat jafnvel að dómi fom-
grikkja, til að mynda Platóns, læknað
sorgina með ástríðufullum flutningi
kvæða. Taktfastur sláttur atkvæð-
anna víkur sorginni til hliðar, a.m.k.
um stund. Þessi ástríða birtist ekki
sist í kómum. Hún var i Hómer og
hafnaði í mystiskri reynslu grísku or-
þódox-kirkjunnar.
Ljóð er seiður, músík: hrynjandi.
Ekkert markvert skáld hreyfir sig
eins og önnur skáld; hugsun þess og
hugmyndir em með öðrum hætti en
tíðkast; efnistök og aðferð persónuleg
og sérstæð. Skáld verða eins og aðrir
listamenn að vera skapandi brautryðj-
endur þótt þau skili gömlum arfi
áleiðis. Að öðrum kosti verður skáld-
skapurinn stæling og eftirhermur. Og
svo sannarlega er mikið til af slíkum
skáldskap. Hann getur samt einnig
gegnt hlutverki sem skiptir máli;
hann er lággróður sem leiðir hugann
að hærri plöntum. Hann undirbýr
jarðveginn og er þvi engan veginn
óæskilegur. Tíminn eyðir honum svo
eins og lúpínunni. Af henni rís
grænni jörð og betri. Illgresi getur
verið aðsópsmikið í skáldskap, ekki
síður en í gróðursælli jörð. En tíminn
og ræktandi hugarfar eyðir honum
einnig.“
Ljóðið er óþægileg áminning
Sum ljóðanna em full af gáska, til
dæmis ljóðin „t bíl“ og „Á Njáluslóð-
um“ en í því síðamefnda em myndir
úr nútímanum felldar inn í myndir úr
Brennu-Njálssögu á kómiskan hátt en
þó er ekki laust við að í þeim gæti
trega. Hvað er það sem nútíminn hef-
ur ekki en þú vildir sjá?
„Nánari snerting viö arfleifðina og
betra veganesti inn í framtíðina en
glymjandi innantóm síbyljan og augn-
þjónusta hennar við áróðursmeistara
veraldarhyggjunnar og andlegrar
gengisfellingar sem nú vaða uppi í öll-
um fjölmiðlum, svo að vart heyrist til
nokkurs annars. Ljóðið er þessi lág-
væri tónn sem minnir á forgengileik-
ann, eða það sem Prédikarinn kallaði
eftirsókn eftir vindi. Það er kannski
ekki undarlegt þótt það sé ekki á vin-
sældalistanum um þessar mundir.
Ljóðiö er óþægileg áminning á þess-
um tímum mikilla kapphlaupa. Um
allt á að keppa, jafnvel ljóðið.
Ég vek athygli á því sem Hume
leggur Fílon í munn í Samræðum um
trúarbrögðin en hið sama á að sjálf-
sögðu við um öll andleg verðmæti,
t.a.m. listir. Á þær verður ekki lagður
neinn algildur mælikvarði eins og um
væri að ræða keppni í skák eða iþrótt-
um. Viö höfum afstætt mat á fegurð;
einnig listum.
„En til er sú tegund umræðu," seg-
ir Fílón, „sem vegna sjálfs eölis máls-
ins og mannshugans má einlægt skilja
og túlka á fleiri en einn veg og getur
aldrei orðið hæfilega traust eöa ná-