Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.1999, Blaðsíða 66

70
þökarkafli
LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1999
Peningar að austan:
fi
Rússagullið" var staðreynd
- Jón Ólafsson varpar Ijósi á erlendan stuðning við íslenska sósíalista
Samkvæmt nýrri bók Jóns Ólafs-
sonar, Kæru félagar, naut Sósí-
alistaflokkurinn á íslandi reglu-
legra f]árstyrkja austan úr Sovét-
ríkjunum. Féð rann bæði til flokks-
ins, til MlR, sem var menningarfé-
lag sem ræktaði tengslin við Sovét
og einnig í stórum stíl til byggingar
Máls og menningar á Laugavegi.
Jón telur líklegt að rússneskt fé hafi
numið um 30% af byggingarkostn-
aði.
Litum á stutta kafla úr bókinni.
„Á meðan Kommúnistaflokkur ís-
lands var við lýði átti hann eins og
aðrir aðildarflokkar Kominterns
rétt á reglulegum fjárstuðningi frá
sambandinu. Raunar var það í orði
kveðnu svo að aðildarflokkar sam-
bandsins kostuðu starfsemi þess
. með fjárframlögum, en raunin var
undantekningarlítið hið gagnstæða:
Kommúnistaflokkar sem aðild áttu
að Alþjóðasambandinu nutu fjár-
framlaga þess að svo miklu leyti
sem þeir áttu bágt með að kosta
starfsemi sina sjálfir.
Kommúnistaflokkur íslands var
ekki á fóstum fjárlögum Kom-
intems, einsog áður hefur komið
fram, og því þurfti að sækja um fjár-
framlög til hians sérstaklega. Flokk-
urinn virðist ekki hafa fengið nein-
ar umtalsverðar greiöslur frá Kom-
intem, enda umsvif hans ekki slík
að Alþjóðasambandið þyrfti að
kosta tU þeirra miklu fé. Engin
njósnastarfsemi var rekin hér á
landi á vegum sambandsins eða aðr-
ar tegundir neðanjarðarstarfsemi.
Slik umsvif vora stærsti kostnaðar-
liður sambandsins vestanhafs og í
mörgum Evrópulöndum.
Kommúnistar í Alþýðuflokknum
og síðar KFl fengu smávægilegar
Húseign Máls og menningar viö Laugaveg. Jón Ólafsson telur í bók sinni
Kæru félagar aö fé frá Sovét hafi greitt fyrir um 30% hússins. Paö eru um 45
milljónir á núviröi.
i m
y. r.
\
Einar Olgeirsson var óskoraöur leiötogi kommún-
ista meöan hann liföi. Hann stendur hér milli Her-
manns Jónassonar (t.v.) og Ólafs Thors en hann var
vinur þeirra beggja, sérstaklega Ólafs.
greiðslur til að standa straum af
bókaútgáfu. Kosningabarátta
Kommúnistaflokksins var styrkt
með fjárframlögum 1931 og 1937.
Auk þess hafði þá þegar skapast sú
venja að Alþjóðasambandið stæði
straum af ferðakostnaði flokksfé-
laga sem til Moskvu komu og að
sjálfsögðu af uppihaldi þeirra á
meðan þeir stöldraðu við. Einnig
verður að telja skólavist flokks-
manna stuðning við flokkinn, en
þeir íslendingar sem stunduðu nám
í flokksskólanum gerðu þaö sér og
KFÍ að kostnaðarlausu.
Einar otj Kristinn báðu
um penmg
í striðslok og eftir stríðið beindist
áhugi flokksforastunnar allur að
viðskiptum íslands og Sovétrikj-
, anna og um fjárstuðning virðist alls
ekki hafa verið að ræða allan
fimmta áratuginn. Það var ekki fyrr
en um og eftir 1950 að Kristinn E
Andrésson og Einar Olgeirsson tóku
að vekja máls á því að Kommúnista-
flokkur Sovétríkjanna styddi Sósí
alistaflokkinn og Þjóðviljann með
lánum eða beinum fiárframlögum
Beitt var fimm mismunandi aöferð
um við að styðja flokkinn.
Ein aðferðin var sú að kosta til
tekna starfsemi með fostum fiár
framlögum sem afhent voru í sendi
ráðinu. Önnur aðferð var að kosta
tiltekin verkefni, annaðhvort með
því að senda fiárfram-
lag í gegnum sendi-
ráðið eða með banka-
yfirfærslu. Þriðja að-
ferðin var sú að beina
viðskiptum til fyrir-
tækja sem tengd vora
Sósíalistaflokknum
og létu ágóða renna
til flokksins að ein-
hverju eða öllu leyti.
Fjórða aðferðin var
lánveitingar til
flokkshollra fyrir-
tækja eða fyrirtækja
sem sósíalistar
stjómuðu. Slík lán
vora stundum afskrif-
uð þegar fram liðu
stundir eða aðeins
greidd að hluta.
Fimmta aðferðin vora
beinar peningasend-
ingar til að bjarga
málum þegar neyðar-
ástand hafði skapast
eða til sérverkefna.
Aöeins MÍR, Menningartengsl ís-
lands og Ráðstjómarrikjanna, fellur
undir fyrsta liðinn; Staifsemi félags-
ins var kostuð að verulegu leyti af
samsvarandi félagi í Sovétríkjun-
um. MÍR var stofnað 1950 eftir
nokkra rekistefnu Rússa sem fannst
íslensku félagamir seinir að koma
slíkum félagsskap af stað. 9
Sjálft stjómmálaráð kommúnista-
flokksins, æðsta stjórnarstofnun
flokksins, ræddi stofnun MÍR
skömmu eftir að félagið var sett á
fót og afréð að senda nefnd til að
taka þátt í fyrsta þingi félagsins vor-
ið 1951. Sovéska menningamefndin
var ekki af verri endanum, í henni
var meðal annarra eitt þekktasta
tónskáld Sovétríkjanna, Aram
Khatsjatúrían. Þó var nefndin ekki
eingöngu skipuð fulltrúum menn-
ingarlífsins. Sovéska herforingja-
ráöinu var einnig heimilað að skipa
fulltrúa í nefndina til að sinna sér-
stökum verkefnum. Ekki kemur
fram hver þessi verkefni voru.
MIR fákk mikinn pening
Fyrirrennari MÍR var Sovétvina-
félagið sem starfað hafði á Qórða
áratugnum. Á þeim tíma var félags-
skapur kommúnista og félag Sovét-
vina í raun eitt og hið sama, svo ná-
tengd hlaut hugmyndafræði komm-
únistaflokks að vera velferð Sovét-
ríkjanna. Á sjötta áratugnum voru
þessi viðhorf breytt. Tengslin á
milli vináttufélags og flokks máttu
vera lauslegri en áður hafði verið og
slíkt var jafnvel talið í þágu beggja
aðila því að með því móti mátti vísa
á bug þeirri gagnrýni að vináttufé-
lög hefðu pólitískan tilgang eða
væru á einhvem hátt andstæð
stjómvöldum.
Deilur settu svip
á starfið
Einar sagði að það væri ómögu-
legt að félagið gæti komið miklu í
verk ef það hefði ekki starfsmann.
Hann sagðist vita um heppilegan
mann en honum yrði að borga
meira en 2400 krónur á mánuði til
að yfirbjóða vinnuveitanda manns-
ins. Kristinn kvartaði einkum yflr
hárri húsaleigu. Hann sagði félagið
þurfa að greiöa 3300 krónur á mán-
uði og væri það því ofviða nema að
styrkur þess væri aukinn. Kristinn
sagði að það væri algjör lífsnauðsyn
að félagið hefði nægilegt fé til starf-
semi sinnar svo að það gæti keppt
við Bandaríkjamenn sem væra
famir að kosta miklu til sinnar
menningarstarfsemi.
En þó að mönnum fyndist MÍR
ekki fara nægilega liflega af stað þá
var starfsemin fljótlega orðin tölu-
verð og deildir voru stofnaðar víða
um land. Á vegum MÍR komu fiöl-
margir sovéskir listamenn, mennta-
menn og menningarfrömuðir til ís-
lands á sjötta áratugnum og Qöldi
íslendinga fór til Sovétríkjanna í
ferðir á vegum félagsins. Mestan
hluta þess tíma fékk félagið mánað-
arlega upphæð til rekstrar og fór
það fé að mestu í að greiða starfs-
manni eða starfsmönnum kaup og
til að borga leigu af húsnæði félags-
ins, en það þurfti að vera nægilega
stórt til þess að halda mætti sam-
komur og kvikmyndasýningar.
En þótt Menningarsamband ís-
lands og Ráðstjómarríkjanna væri
Einar var gríðarlega snjall ræðu-
maður og átti auðvelt með að fá fólk
á sitt band. Líka þegar hann fór
austur til Sovét til aö snikja pen-
inga.
fyrstu ár sín býsna áberandi í
menningarlifinu, enda þekktir
menntamenn i forustunni sem nutu
virðingar langt út fyrir raðir sósí-
alista, þá var félagið ekki fyllilega
að skapi Sovétmanna. Fjármála-
óreiða einkenndi störf félagsins og
þrátt fyrir reglulegan styrk kom það
samt fyrir að húsaleiga var ekki
greidd mánuðum saman og skuld-
um safnað. Á köflum vakti þó starf-
semi félagsins ánægju. Einar 01-
geirsson fór afar lofsamlegum orð-
um um það í sendiráðinu og fullyrti
að það ætti skilið „hæstu ein-
kunn“.16 Sendiráðið sendi um svip-
að leyti þau skilaboð til Moskvu að
starfsemi MÍR væri á réttri leið þótt
enn væri ekki hægt að segja starf-
semina nógu „kraftmikla".
Þeir fengu að
fara austur
Menningarnefndimar, að
minnsta kosti þær sem komu fyrstu
árin, vöktu af eðlilegum ástæðum
mikla hrifningu, þar sem það voru
hvað eftir annað heimsfrægir lista-
menn sem hingað komu. Þar að
auki tóku Sovétmemi nú að bjóða ís-
lenskum hópum árlega og stundum
tvisvar á ári að koma og kynna sér
líf Sovétborgaranna. Oft voru þess-
ar ferðir tengdar hátíðisdögum á
borð við 1. maí, dag verkalýðsins,
eða 7. nóvember, byltingardaginn.
Þannig var stórri íslenskri sendi-
nefnd boðið til Sovétríkjanna eftir
stofnþing MÍR 1951. í henni sátu
nokkrir velþekktir menn tengdir
Sósíalistaflokknum, en það voru
Sigvaldi Thordarson arkitekt, Jón
Magnússon fréttastjóri á fréttastofu
útvarps, Bolli Thoroddsen verk-
fræðingur, Arnfinnur Jónsson
skólastjóri og Bjöm Jóhannsson
verkfræðingur. Hópurinn var við-
staddur hátíðahöld á Rauða torginu
7. nóvember og ferðaðist dálítið um
í Sovétríkjunum. Loks var Einari
Olgeirssyni boðið að koma og dvelja
um hrið á heilsuhæli ásamt konu
sinni. Þá einsog jafnan síðar naut
Einar þjónustu lækna og starfsfólks
miðsfiómar kommúnistaflokksins.
Fjárstyrkurinn var
leyndarmál
En þó að þessi þróttmikla starf-
semi MÍR hafi farið fram fyrir opn-
um tjöldum og enginn hefði þurft að
velkjast i vafa um að hún væri að
verulegu leyti kostuð af Kommún-
istaflokki Sovétríkjanna þá var fiár-
málatengslunum viö Menningar-
tengslafélag Sovétríkjanna haldið
stranglega leyndum. Aðeins örfáir
af forustumönnunum höfðu fulla
vitneskju um þessi fiármál. Þetta
leynimakk olli eðlilega nokkurri
misklíð innan félagsins og töldu
sumir félagar sig eiga fullan rétt á
að fá að hlutast eitthvað til um þessi
mál.
Slík misklíð braust út í sam-
keppni á milli Reykjavíkurdeildar
MÍR og aðalstjórnar félagsins.
Stjóm Reykjavíkurdeildar MÍR kom
að máli við fulltrúa sovéska menn-
ingartengslafélagsins sem hér voru
staddir og krafðist þess að Reykja-
vikurdeildin fengi samskonar styrki
og MÍR hafði fram að þvi fengið til
að reka aðalskrifstofu sina.
Þessi átök enduðu með því að
Kristinn E. Andrésson missti ítök
sín í MÍR og var bolað út úr félag-
inu. En nokkur eftirmál urðu.
Var Kristinn „slægur
hræsnari" og Laxness
„siðferðilega varhuga-
verður"?
Án MÍR minnkuðu mjög mögu-
leikar Kristins á að fá sendinefndir
til íslands og að senda fólk héðan í
boðsferðir tO Sovétrikjanna. Sem
framkvæmdastjóra Máls og menn-
ingar tókst honum að fá því fram-
gengt að Mál og menning og rithöf-
undasambandið gætu skipst á boð-
um og kom þriggja manna sendi-
nefnd þýðenda frá rithöfundasam-
bandinu í íslandsheimsókn á vegum
Kristins sumarið 1961.
Tveir nefndarmanna skrifuðu
skýrslu um ferðina og áttu ekki orð
til að lýsa þeim viðtökum sem
nefndin hefði fengið og hvílíkir
höfðingjar hinir íslensku kommún-
istar væru heim að sækja. En nefnd-
armenn furðuðu sig nokkuð á því
að sendiráðið hafði reynt að spilla
tengslum þeirra við gestgjafa sína
og hafði afhent þeim óhróður um þá
strax við komuna til landsins.
Þannig hafði nefndin fengið í hend-
ur persónulýsingar Kristins E.
Andréssonar og Halldórs Laxness
þar sem sá fyrri var sagður „slægur
hræsnari" en hinn síðari „siðferði-
lega varhugaverður alkóhólisti".
Næga döngun hafði nefndin i sér til
að mótmæla þessum lýsingum
sendiráðsins og að harma það að
sendiráðið virtist ekki hafa ræktað
tengslin við þá menn í vinstrihreyf-
ingunni á íslandi sem væra vel-
þekktir og nytu virðingar meðal
þjóðarinnar.
Kristinn minntist þessara atvika
með nokkram biturleika rúmum
áratug síðar í bréfi sem hann skrif-
aði miðstjórn kommúnistaflokksins.
Þar segir hann:
„Ég viðurkenni auðvitað að það
var tímabil er þið hættuð að treysta
mér vegna rætins áburðar sem
nokkrir samsærismenn stóðu fyrir í
félagi okkar Menningarsambandi ís-
lands og Ráðstjómarríkjanna og ég
man eftir að hafa af þeim sökum
fundið að það andaði köldu frá einni
skrifstofu ykkar í Moskvu. En allt
tilheyrir þetta fortíðinni. Á síðustu
árum hefur sannarlega tekist vin-
samlegt samstarf með okkur.“
Flejri fengu fé en MÍR
MlR var eini félagsskapurinn á
íslandi sem var á fóstum styrk frá
Sovétríkjunum. Flokkurinn, dag-
blaðið og aðrar stofnanir sósíalista
fengu ekki fé nema sérstaklega væri
beðið um það. Bókaforlagiö Mál og
menning var það fyrirtæki sósí-
alista sem á sjötta áratugnum var
oft í verstum kröggum og var ýms-