Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 15

Gabriela Mistral
og bókmenntaverðlaun
Nóbels fyrir hálfri öld
Gabriela Mistral (1889-1957), höfundur ljóðsins sem
hér birtist á islensku, var frá Chile. Henni voru
veitt bókmenntaverðlaun Nóbels fyrir réttrfhálfri
öld, fyrstri skálda frá Rómönsku-Ameríku. Þá
viðurkenningu átti hún ekki síst að þakka sænskum skáld-
bróður sínum, Hjalmar Gullberg, sem þá var einn af átján
í Sænsku akademíunni og hafði nasstu árin á undan kynnt
hana og skáldskap hennar á sænsku, fyrst með þýðingum
sínum í tímaritum, en síðan í eigin þýðingasöfnum 1944
og 1945.
Gabriela Mistral hét í raun réttri Lucila Godoy y Alcay-
aga og forfeður hennar og formæður voru af kynþáttum
baska og indíána, en skáldnafn sitt tók hún eftir öðrum
frægum höfundi sem bar nafn Miðjarðarhafsvindsins, Fréd-
éric Mistral. Ljóðum hans hafði hún kynnst í bernsku og
hafði á þeim mikið dálæti, og sama gilti um provensalskan
og ítalskan miðaldaskáldskap og verk Tagores.
Gabriela Mistral var af miðstéttarfólki komin, fædd í
bænum Vicuna og byrjaði sextán ára gömul að hlaupa i
skarðið fyrir föður sinn sem var kennari. Hún hlaut mennt,-
un sína í Chile og eftir það voru störf hennar auk skáldskap-
arins kennsla og skólastjórn. Þá bar fyrst saman fundum
hennar og skólapilts sem síðar varð frægt skáld og hún
átti þátt í að beina inn á braut skáldskapar. Það var Pablo
Neruda sem hefur minnst hennar fallega í minningabók
sinni, Égjáta að ég hef lifað. Frá 1935 var hún í utanríkis-
þjónustu lands síns, m.a. ræðismaður á fleiri en einúm stað,
átti siðustu ár sín heima í Evrópu, en andaðist í New York.
Ástarreynsla og djúp sorg á æskuárum settu óafmáan-
legt mark sitt á Gabrielu Mistral og réðu miklu um hvaða
stefnu líf hennar og ljóð tóku. Innan við tvítugt varð hún
ástfangin af járnbrautarstarfsmanni sem sveik hana og
batt seinna enda á líf sitt með byssukúlu þegar hann gat
ekki staðið skil á fé sem hann hafði tekið ófrjálsri hendi
úr sjóði járnbrautarfélagsins og lánað vini sínum. En unnust-
inn sem hafði yfirgefið Gabrielu Mistral lifði áfram í skáld-
skap hennar. Hún var alvörugefin og trúhneigð og leitaði
í ljóðagerð sinni uppbótar fyrir þá hamingju sem hún hafði
farið á mis við og tjáði þar af mikilli ástríðu þá djúpu og
brennandi ástar- og móðurþrá sem hún bar í bijósti. Öllu
öðru heitar hafði hún þráð að eignast barn með unnusta
sinum, enda orti hún mikið um börn og vígði þeim að veru-
legu leyti líf sitt og störf. En draumur hennar gat ekki
ræst og hún varð að sætta sig við að finnast hún vera eins
og óbyrja sem neitað er um að lifa sjálf undur fæðingar
og móðurreynslu og vita sig með því hafa viðhaldið eigin
ættstofni. Þess vegna er „Sonaróður" (Poema del hijo), sem
birtist í bók Gabrielu Mistral, Desolación (1922) og hér er
prentaður í þýðingu, mjög miðlægt kvæði í skáldskap höf-
GABRIELA Mistral.
GABRIELA Mistral tekur við Nóbelsverðlaununum
úrhendi Gústafs V Sviakonungs.
undar ásamt nokkrum öðrum þar sem þemað er ástar-
gleði, ástarsorg og móðurþrá. í þeim ljóðum rís hann hæst
og bindur saman karl og konu, móður og bam, heim og
himin í munúð og mildi - og leiðir hugann í senn að Maríu
guðsmóður og Móður Jörð.
Ekkert af ljóðum Gabrielu Mistral hafði verið þýtt á ís-
lensku áður en hún hlaut Nóbelsverðlaunin 1945, en þá
hálfu öld sem síðan er liðin hafa nokkur þeirra verið prentuð
í þýðingum, ýmist úr frummáli eða öðrum málum, í tímarit-
um og bókum eða verið lesin í útvarp. Sú þýðing sem hér
er prentuð er að stofni til meira en tuttugu ára gömul og
upphaflega gerð eftir þýðingu Hjalmars Gullbergs, en seinna
breytti ég henni nokkuð, m.a. vegna samanburðar við fmm-
mál, og kann Jóni Ármanni Héðinssyni, fyrrum alþingis-
manni, þakkir fyrir að hafa farið með mér yfir spænska
textann. En þrátt fyrir það verð ég að játa að ég hef látið
fleiri sjónarmið ráða niðurstöðu minni en meintan bókstafs-
trúnað við frumtextann - sem alltaf verður útópía hvort eð er.
Þegar Nóbelshátíðin var haldin 1945 hafði orðið hlé á
þeim hátíðahöldum um nokkurra ára skeið vegna stríðsins.
Daninn Johannes V. Jensen hafði þó hlotið bókmenntaverð-
launin 1944, en tók ekki við þeim fyrr en ári seinna, um
leið og skáldkonan frá Chile þáði sín. Frá henni og hátíða-
höldunum fyrir réttri hálfri öld hefur Vilhjálmur Finsen,
fyrsti ritstjóri Morgunblaðsins, sagt af fjöri og glögg-
skyggni í annarri minningabók sinni, Enn á heimleið (1956).
Hann var þá fulltrúi íslands í sveit erlendra sendimanna í
Stokkhólmi og gafst tækifæri sem hann notaði vel til að
fylgjast með öllu sem fram fór.
Þegar Hjalmar Gullberg flutti ávarp sitt um Gabrielu
Mistral í-Konserthúsinu 10. desember 1945 sagði hann -
eftir að hafa minnst á hvernig rétta mætti þyrstum manni
vatn (en um það fjallar eitt ljóða hennar, sem Málfríður
Einarsdóttir og Magnús Ásgeirsson hafa bæði þýtt);
„Þannig réttir þessi skáldkona okkur sjálf drykk sinn úr
móðurhendi. Hann ber jarðarkeim, hann svalar þorsta hjart-
ans. Hann er sóttur í þá lind sem spratt upp hjá Saffó á
grískri eyju og Gabrielu Mistral i Elqui-dal: sjálfa ljóðsins
lind sem aldrei mun þorna á jörðinni.“
HJÖRTUR PÁLSSON
GABRIELA MISTRAL:
Sonaróður
Hjörtur Pálsson þýddi
I
í vöku og svefni son ég ákaft þráði.
Um son í faðmi þínum heitt ég hað
er atlot þín mig sviptu rænu og ráði
og rauður loginn brann í hjartastað.
Ó, gef mér son - ég bað sem brum á kvisti
um bjartan teyg úr vorskýjanna lind -
með mjúkar varir, enni áþekkt Kristi
og augu djúp og skær í herrans mynd.
Hann örmunum um háls mér vefja vildi
- og vör hans lífdrykk svalg er bijóst ég gaf.
Mín móðurást varð alda er hefjast skyldi
og ilmi sínum dreifa um lönd og haf.
Ef þunguð kona varð á vegi mínum,
með varir herptar treg ég undan leit.
Það blindaði okkur barn méð augum sínum.
Ég brann af ást og þjáning mín var heit.
Svefnlaus um nótt ég sá þó aldrei glæðast
þann sælueld er slægi í brjóst mér inn;
mót þeim sem átti í söngvaflóði að fæðast
faðminn ég breiddi, teygði út lófa minn.
Mér fannst ei hæfa að honum sólin lýsti
og horfði sneypt á kné mín gróf og stinn,
er gjöfin, undrið, inn í bein mig nísti
í auðmýkt tárin streymdu mér um kinn.
Konungsvald dauðans óttaðist ég eigi;
yfir það hefðu lyft mér drengsins brár
í gullnu skini á göngu að liðnum degi
og glóð hins nýja dags í morgunsár.
II
Nú er ég þrítug. Og í vöngum mínum
öskugrár litur dauðans vitni ber
pólregni köldu er söltum dropum sínum
sáldrar hvern dag í grát sem hlotnast mér.
Við eldinn döpur skoða eg barminn bjarta
sem ber ei ávöxt, þó að nálgist haust,
í syninum sem hefði erft mitt hjarta,
minn hrjáða munn og undirgefnu raust.
Eiturs þíns hjarta, orðs af vörum þínum
af okkar syni á ný ég vænta hlaut;
hann hefði unað illa í faðmi mínum,
afneitað mér og horfið skjótt á braut.
Við hvaða lund á vori og björtu brunna
úr blóði sínu harm minn burt hann þvær
ef sorg og dul sem ei mér hvíldar unna
í æðum niða meðan hjartað slær?
Ég skalf við það af hræðslu í hjarta mínu
að hann, sem ég minn föður, spyrði Ijóst:
„Hví spratt fram lífs míns lind úr holdi þínu,
hver lætur goðveig fylla móðurbrjóst?“
Ó, beiska gleði! í moldu sæll þú sefur,
ég syni vagga ei. Er líkt og þig
und rós og þyrnum svefn mig sigrað hefur
mun sekt og kvöl ei framar angra mig.
Ég hefði ei látið höfga á brár mér síga,
en horft úr djúpri gröf í kvíða og þrá
á ástríðunnar elda rísa og hníga
í augum sonar hefði hann farið hjá.
Guðs frið á jörðu ei ég öðlast myndi,
gegn illsku heimsins brysti hetjumóð
ef sífellt brynni þrá mín öII og yndi
á enni sona og streymdi um þeirra blóð.
HeiII þessu brjósti! Þar ég fólk mitt svæfi!
HeiII þér, ó skaut! Þar hlaut mín ætt sinn dóm!
Ei Ijóma á jörð mín móðuraugu um ævi,
og andvarp stormsins kæfir þennan róm.
Sjá, skógur vex, þótt verði kolahrúga
og viðaröxin falli títt og ótt;
mig sigðin slær, ég ei mun aftur snúa,
og ættar minnar bíður svartanótt.
Ég fæddist kyns míns gömlu skuld að gjalda;
sem glóð mig kvölin brennir endalaust.
Ég lifi hverja stund, því heim skal halda
til hafs hvert fljót - mín bíður napurt haust.
Svo hverfur með mér ætt mín sem ég unni
og augum starir skeifd í kvöldsins glóð.
0, flæðið stef af mínum heita munni
uns mér á vörum þagnar sérhvert ljóð.
Ég kenndi ei börnum vegna hlýrra handa
sem hinstu nótt mér gætu stuðning veitt
er lömuð sný ég höfði og hljótt ég anda
og hönd um lakið fálmar þvöl og sveitt.
Ég gætti barna, sinnti um hinna sonu,
en son ei hlaut þó fast værí eftir sótt.
Ó, faðir vor! Tak vel mót förukonu
ef verður hún að deyja ein í nótt!
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. DESEMBER 1995 15