Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 42

GLERBROT - úr sýningu Þjóðleikhússins 1995. Guðrún Gísladóttir og Arnar Jónsson íhlutverkum sínum
sem Sylvía Gellburg og Harry Hyman.
Leikritaskáldið
Arthur Miller
LEIKSKÁLDIÐ Arthur Miller stendur á áttræðu,
en ekki verður fundið að sköpunarkraftur hans
hafí farið dvínandi með aldrinum. Þvert á móti
er engu líkara en skáldið hafi gengið í endumýj-
un lífdaga þar sem nýjasta leikritið hans Gler-
Miller tekur við
harmleiknum þar sem
Ibsen skildi við hann,
með hetjuná sem
fórnarlamb aðstæðana,
en hann gengur lengra því
nú er aðalpersónan ekki
hetja, heldur eingöngu
fórnarlamb.
Eftir HÁYAR
SIGURJÓNSSON
brot, 'sem Þjóðleikhúsið sýnir nú, er sjö-
unda verkið sem hann sendir frá sér á
síðustu tíu árum. Arthur Miller er löngu
orðinn goðsögn í lifanda lífí og hann telst
hiklaust í röð fremstu núlifandi leikrita-
skálda.
Arhur Miller er fæddur í Brooklyn í New
York borgþann 17. október 1915. Foreldr-
ar hans voru innfæddir bandarískir gyðing-
ar af pólskum gyðingaættum. Uppeldi
Millers var þó engan veginn gyðinglegt í
trúarlegum skilningi og hann segir um
þetta. „Auðvitað viðurkenni ég gyðingleg-
an bakgrunn minn. Ég get ekki séð sjálfan
mig án hans. En ekki í hefðbundnum skiln-
ingi. Ég er ekki trúaður."
Höfundarferill Millers spannar tæp sex-
tíu ár, eða allt frá því hann samdi sitt
fyrsta leikrit í Michiganháskóla í Ann
Arbor árið 1936, leikritin eru orðin 27
talsins auk einnar skáldsögu, smásagna-
safns, sjálfsævisögu, tveggja ferðabóka
og fjölda greina um alls kyns málefni.
Hann hefur einnig verið óspar á viðtöl um
verk sín í gegnum árin og fróðlegt að sjá
af þeim hvemig hugmyndir hans um eigin
leikrit hafa breyst og þróast með tímanum.
Hér er þó ekki ætlunin að rekja feril
lians heldur beina sjónum að einstökum
þætti í höfundarverki hans. Hvernig Miller
á tímum kalda stríðsins hélt uppi merkjum
hinnar tragísku hefðar og fann henni far-
veg í kaldhæðnum tíðaranda eftirstríðsár-
anna.
SlÐAPOSTULI
Hann hefur verið nefndur boðberi sann-
leikans. Að leikrit hans fjalli öll um sann-
leikann sem fólk verður fyrr eða síðar að
horfast í augu við, hversu mikið sem það
hefur logið, svikið eða blekkt sjálft sig og
aðra í kringum sig. Honum hefur verið
ARTHUR Miller. Ný mynd af leik-
ritaskáldinu, sem nú stendur á átt-
ræðu.
líkt við sjálfan Shakespeare að því leyti að
í verkum sínum nái hann að tengja saman
persónulegt siðferði og almennt siðferði,
enda hafa sumir kallað hann siðapostula.
Sjálfur segist hann ekki geta skrifað leik-
rit nema til staðar sé þörfin til að segja
eitthvað, koma einhveiju á framfæri og
eiga jafnframt eitthvert erindi við áhorf-
endur. Höfundur með slíka köllun getur
auðveldlega fallið í þá gryfju að gera per-
sónur sínar að málpípum fyrir skoðanir
sínar, rúnar öllum trúverðugleika sem
sjálfstæðar persónur. Miller hefur svosem
verið sakaður um þetta. Traustasta vís-
bendingin um hversu tilhæfulausar slíkar
ásakanir eru, liggur í þeirri einföldu stað-
reynd að persónur leikrita hans lifa sjálf-
stæðu lífí, bæði á leiksviðum heims-
byggðarinnar og ekki síður í hugum þeirra
milljóna manna sem hafa bæði séð þær
og lesið. Þannig er óhætt að segja að boð-
skapur Millers sé fólginn í aðstæðum per-
sóna hans, athöfnum þeirra og viðbrögðum
við þessum aðstæðum, og hvaða afstöðu
við áhorfendur tökum gagnvart þeim,
bæði tilfínningalega og vitsmunalega.
Stundum getur þetta tvennt stangast full-
komlega á. Við fínnum til með persónunni
en erum athöfnum hennar og viðbrögðum
ósammála. Ef við tökum leikpersónu trú-
anlega að þessu marki er ekki lengur
spuming um hvort höfundi hafi tekist vel
upp við persónusköpunina. Við erum hætt
að eiga samtal við höfundinn en höfum
snúið okkur beint að leikpersónunni. Hún
er fullsköpuð.
Loksins Harmleikur
Þegar Sölumaður deyr var frumsýnt í
New York 1949 voru margir sem töldu
að loksins hefði tekist að skrifa nútíma
harmleik. Að Arthur Miller hefði höggvið
á hnút með þessu leikriti sem verið hafði
óleystur að margra mati um langt skeið;
hvemig átti að skrifa trúverðugan sam-
tímaharmleik fyrir vestræna borgarastétt
sem hafði upplifað tvær heimstyijaldir og
bar enga virðingu fyrir og hafði takmark-
aðan áhuga á kóngum, prinsum í harm-
leikjum fyrri alda.
Þeir sem töldu „Sölumanninn“ ekki
standast mál sem harmleik sögðu það of
væmið, tilfinningasamt og aðalpersónan
of lítilsigld til að geta talist verðug hetja
harmleiks. Á móti var gjarnan spurt hvort
Willy Loman hefði staðist prófraun harm-
leiksins hefði hann verið forstjóri.
En hvað er harmleikur? Hvernig skiljum
við orðið sjálft? Harmleikur. Er það leikrit
sem fyllir okkur, áhorfendurna, harmi?
Eða eru það persónur leiksins sem fyllast
harmi? Með öðrum orðum, hver er harmi
sleginn í lok leiksins? Eru það við áhorfend-
urnir, eða aðalpersónan - sem reyndar er
oftast dauð í lokin - eða persónurnar sem
eftir lifa? Og hvers konar harmur er þetta?
Er þetta sorg eða depurð, eða er þetta
einhvers konar yfirvegaður alvöruþrung-
inn skilningur á þeim aðstæðum sem leik-
ritið hefur lagt fyrir okkur? Hvað er harm-
ur í þessari merkingu? í daglegu tali eru
samheiti harms; sorg, dapurleiki, samúð
og jafnvel meðaumkun. Þetta eru um leið
þær tilfínningar sem við búumst við að
bærist með okkur þegar við setjumst {
leikhúsið og horfum á leikrit sem ber yfír-
skriftina harmleikur. Til þess að kveikja
þessar tilfinningar verðum við að geta
skilið persónuna, eða við verðum að kann-
ast við aðstæður hennar, eða við verðum
að hafa forsendur úr eigin reynslu til að
setja okkur í spor persónunnar, eða allt
þetta samanlagt. Þetta er sú krafa sem
við, áhorfendur í dag, gerum til harm-
leiks, en við skulum hafa í huga að þetta
er nútímaskilningur, því það er alls ekki
svo að hann hafi ávallt verið þessi. Ham-
let, Lér og Makbeð uppfylla þessi skilyrði
að nokkru Ieyti, nægilega mikið að minnsta
kosti til að eiga ennþá erindi við okkur,
metnaður Makbeðs til valda er skiljanleg-
ur, sektarkennd hans sömuleiðis, en að-
stæður hans og gjörðir eru tæplega eitt-
hvað sem við getum fundið í eigin reynslu.
Flestir grísku harmleikjanna lúta öðrum
lögmálum og uppfylla ekki ofannefnd skil-
yrði nema nánast fyrir tilviljun, enda er
viðkvæðið gjarnan; ég skil ekki hvað er
svona sorglegt við þetta? Mjög ómakleg
ummæli þar sem viðfangsefni þeirra er í
rauninni allt annað, þó ekki verði farið
lengra út í þá sálma hér.
Til að fínna Miller stað í harmleikja-
dramatíkinni er nauðsynlegt að lita við hjá
Henrik lbsen, sem með réttu getur talist
lærimeistari Millers og fyrirmynd að sumu
leyti. Ibsen skrifaði fyrir borgarastétt 19.
aldarinnar og skapaði harmleiki þar sem
hin harmræna skynjun liggur í löngun
persónanna til að gæða líf sitt tilgangi,
til að leiðrétta rangindi, til að slíta inni-
haldslaus tengsl og hvernig þessi löngun