Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 2

Birtingarhátíð
Drottins
Þáttur um sögu heilagra jóla
IKRISTNUM sið eru jól haldin í tilefni
af fæðingu frelsarans, Jesú frá
Nasaret. Orðið varð hold, segir guð-
spjallamaðurinn Jóhannes. Guð birtir
sig í Orði sínu og því er Kristur, holdtekja
þess í sögu og tilveru manna, birting Guðs
sjálfs. Þetta er boðskapur kristinna jóla,
- að Guð gerðist maður.
Allt frá árinu 1054 eftir burð Krists
hefur kirkja hans starfað í tveimur megin-
heildum, kirkjudeildum austurs og vesturs,
sem greinst hafa í nokkra anga hvor um
sig. Þessar tvær kirkjuhelftir halda ekki
heilaga hátíð holdtekju Guðs á sama tíma.
Hjá Vesturkirkjunni ber þennan helgidag
upp á 25. desember en Austurkirkjan hef-
ur hann 6. janúar, þ.e. þann dag sem við
þekkjum sem 13. dag jóla. Á alþjóðlegu
kirkjumáli heitir þrettándinn „epifanía"
sem er grískt orð og merkir birt-
ing eða opinberun. Mikilvægt er
frá upphafi, að gera sér grein
fyrir því, að hvorug þessara
kirkjuhelfta hefur haldið því
fram, að þessar dagsetningar
varði fæðingardag Jesú frá Nas-
aret, í sögulegum skilningi. Fæð-
ingardagur og fæðingarár Jesú
eru óþekkt og það sem um hvort
tveggja er sagt, getur með sann-
girni kallast þankar og ef til vill
skynsamlegar tilgátur í besta
falli. Um uppruna þessarar helgu
hátíðar í kirkju Krists eru fræði-
menn ekki sammála. Hugmyndir
um að jól kristinna manna eigi
sér rætur í heiðni, hafa á síðari
árum verið harla áberandi. Það
er því tímabært að leggja til
málsins þann hlut heilagrar
kirkju, að heiðin jól eru henni
auðvitað framandi.
Hin forna, heiðna hátíð Róm-
verja, Saturnalia, er stundum
sögð vera forveri kristinna jóla
kirkjunnar. Væri svo, hlytu þau
að vera haldin á sama tíma og
Satumalia, sem stóð frá 17. til
23. desember. Þessu verður því
að hafna. Ef til vill væri nær að
nefna heiðna hátíð „fæðingar
sólarinnar ósigrandi", Natalis
solis invicti, sem var haldin í Róm um
vetrarsólstöður, hinn 25. desember. Invict-
us var sólin, í samhengi þessarar hátíðar
og hún var talin „fæðast“ til nýrrar birting-
ar en samkvæmt rómversku almanaki, fór
hún hækkandi á himni eftir 25. desember.
Þessi hátíð tengdist Míthratrá og hún barst
ekki til Rómaborgar fyrr en árið 274.
Þangað kom hún fyrir tilverknað Árelíans
keisara, eftir hernaðarsigur Rómveija í
Palmýru. Þessi útlistun á heiðnum uppruna
kristinna jóla, stendur einnig á brauðfótum
því að Hippólýtus biskup í Rómarkirkju
(d. 236), segir, í riti sínu um spádómsbók
Daníels, að fæðingu Jesú hafi borið upp á
miðvikudaginn 25. desember, á 42. ári
Ágústusar keisara. Hippólýtus skrifaði
þetta í byijun þriðju aldar. Jafnvel þó
hvorki fengju staðist, dagur né ár í þess-
ari kenning hans, er 25. desember hér,
af einhveijum ástæðum, kominn til sög-
unnar í Rómarkirkju sem fæðingardagur
Krists, mörgum áratugum fyrr en sólarhá-
tíð Árelíans. Hippólýtus þurfti því hvorki
heiðna tignun Satúrnusar né sóldýrkun
Míthrasiðar til að efna í dagsetninguna.
Heiðinni hátíð sem síðar kom verður því
varla þakkaður þessi dagur. Ekki verður
samt, út frá þessu, fullyrt með vissu, að
fæðingarhátíð frelsarans hafí verið haldin
í Róm á dögum Hippólýtusar, en vitað er
að hún var helg haldin, hinn 25. desember
í kristnum söfnuðum þar árið 336 og jafn-
vel fyrr. Um þetta vitnar kirkjulegt alman-
ak, Depositio Martyrum, sem varðveitt
hefur efni frá þessum tíma. Fæðingarhá-
tíð frelsarans 25. desember þarf ekki að
vera upp runnin í Róm, en svo virðist sem
hún hafí sums staðar verið haldin á þessum
degi í hinum latneska, vestari hluta kirkj-
unnar, jafnvel fyrir lok þriðju aldar.
Fæðingarhátíð 25. desember var hins
vegar ekki höfð í hinum grískumælandi
eystri hluta kirkjunnar. í eystri biskups-
dæmunum hafði, jafnvel frá því síðla á
annarri öld, verið haldin hátíð sem gekk
undir heitinu „epifanía", sem að framan
var nefnt. Þessa hátíð nefnum við að réttu
birtingarhátíð Drottins. Kirkjur í austur-
hluta Rómarríkis héldu hana hinn 6. jan-
úar og var hún skímarhátíð. Til yfírvegun-
ar, á þessari helgu hátíð birtingar Drottins
var einnig fæðing Jesú í Betlehem. Arm-
enska kirkjan, sem einangraðist á fyrstu
öldum kristni, tók aldrei við fæðingarhátíð
vestari biskupsdæma kirkjunnar 25. des-
ember, en minnist fæðingar Jesú eindregið
á hátíð birtingar Drottins, á epifaníu hinn
6. janúar. Epifaníu er getið í Passíusögu
Filippusar biskups í Þrakíu. Þar er hún
nefnd í tengslum við ofsókn Díókletíanusar
keisara á hendur kristnum mönnum á ár-
unum 303 - 305. Þrakía tilheyrði þeim
hluta kirkjunnar sem var grískumælandi
og þar horfði því fremur til austurs en
vesturs. Hátíð þessa var einnig að fínna
í kirkju Jerásalemborgar upp úr 380, er
kona, að nafni Egería, dvaldi þar sem pfla-
grímur og skrifaði trásystrum um það sem
hún sá og heyrði. Egería greinir ennfrem-
ur svo frá að söfnuðirnir í hinni helgu
borg hafí, hinn 15. febráar, minnst vitnis-
burðar Símeons er Jósep og María guðs-
móðir komu með Jesúm í musterið í Jerú-
salem, að afloknum hreinsunardögunum.
Frá 6. janúar til 15. febrúar eru 40 dag-
ar, eða tala hreinsunardaganna samkvæmt
Móselögum, sem kann að hafa ráðið
nokkru um fæðingarhátíð 6. janúar í Jerú-
salem. (Sjá endilega Lúk. 2,22 og III.
Mósebók 12, 2-4). Þessi helgidagur, 15.
febráar, var víðar haldinn um kirkjuna en
var seinna færður til 2. febrúar í vestur-
hluta hennar, að því er virðist, til að falla
betur að fæðingarhátíðinni þar 25. desem-
ber. Á síðari hluta fjórðu aldar er 25. des-
ember farinn að hasla sér völl í eystri hluta
ríkisins, í Konstantínópel og Antíokkíu.
Jóhannes Krýsostómus (gullinmunni) patr-
íarki í Konstantínópel, segir í predikun frá
árinu 386 að fæðingarhátíðin hafi borist
til Antíokkíu tíu árum fyrr, árið 375 eða
þar um bil. Epifanía virðist snemma hafa
verið haldin hátíðleg í kirkjum Alexandríu,
en þar var fæðingarhátíðin 25. desember
örugglega komin árið 430. Þá predikaði
þar biskup að nafni Páll og lagði út af
fæðingu Jesú í Betlehem. Skömmu síðar
er þessi siður kominn til Jerúsalem.
Hátíð birtingarinnar 6. janúar er að öll-
um líkindum töluvert eldri en fæðingarhá-
tíðin 25. desember. Rætur hennar hafa
verið raktar allt aftur á 2. öld. Hieroný-
mus kirkjufaðir (d. 420) sem varði 45 árum
í austurhluta ríkisins, þar af 25 í Betle-
hem, segir að megininntak epifaníuhátíð-
arinnar hafí verið skírn tránema. Rétt er
að geta þess, að heilög skím er fæðing inn
í kirkju Krists. Skírn og minning fæðingar
Jesú stangast alls ekki á, nema síður sé.
Epifaníuhátíðin var ekki haldin framan
af í kirkjum Rómar og Afríku, sennilega
ekki fyrr en í byijun 5. aldar. Fyrr var
hátíðin þó þekkt í Gallíu, á Spáni og jafn-
vel í norðurhéruðum Ítalíu. Er hér er kom-
ið sögu, virðist þrennt hafa verið til yfír-
vegunar á henni, þ.e. fæðing Jesú með
heimsókn vitringanna, skírn Jesú hjá Jó-
hannesi skírara í ánni Jórdan og
fyrsta táknið við bráðkaupið í
Kana. Birtingarhátíð Drottins átti
ekki upp á pallborðið í Róm í
fyrstu og með hliðstæðum hætti
var fæðingarhátíðin 25. desem-
ber, ekki almennt haldin hjá kirkj-
um Litlu-Asíu og eystri hluta
Rómaveldis. Svo virðist þó sem
fæðingarhátíðin 25. desember,
hafi teygt sig til austurs og birt-
ingarhátíð Drottins 6. janúar
seilst til vesturs og báðar hátíðir
verið haldnar hér og hvar um
nokkra hríð. Birtingarhátíðin
vann sér sess í vesturhlutanum
en fæðingarhátíð 25. desember
festi ekki rætur í austurhlutanum.
Kirkjá Krists er, í leyndardómi
sínum, ein og almenn (kaþólsk),
en órofínni einingu félagsheildar
sinnar hélt hún samt ekki lengi.
Greinilegt er að kirkjuárið var á
þessum tíma í mótun og hátíðir
þess að finna sér stað í söfnuðun-
um, sem ekki voru ávallt sam-
stíga. Tekið var að bera á nokk-
urri spennu milli höfuðmiðstöðva
kirkjunnar sem voru í borgunum
Róm, Konstantínópel, Antíokkíu
og Alexandríu. Ætla má að hátíð-
ir hafí, að endingu, skipast að
tilsögn biskupanna. Þekktur er
ágreiningur safnaða og hirða þeirra í vestri
og austri um tímasetningu páskanna.
Niðurstaðan um tíma fæðingarhátíðar-
innar varð sú sem við þekkjum, að Vestur-
kirkjan hefur jólahátíðina 25. desember
og birtingarhátíð Drottins hinn 6. janúar.
Á birtingarhátíðinni minnist Vesturkirkjan
helst heimsóknar vitringanna, sem þá eru
skoðaðir sem frumgróði heiðingjanna er
tók við opinberuninni um Krist (Matt. 2.
kap). Evangelísk-lúthersk kirkja hefur, af
sögulegum ástæðum, að mestu fylgt róm-
versku kirkjuári og textaröð þess. Lút-
herska kirkjan hefur samt til yfírvegunar
fleirí texta um opinberun Guðs í Kristi
Jesú, á hátíð birtingar Drottins sem geng-
ur í garð á þrettándanum (sjá t.d. Lúk.
2,41-52, Mark. 10,13-16, Matt. 8,1-13 og
Jóh. 2,1-11). í sumu efni stendur lúthersk
kirkja nær Austurkirkjunni en Rómar-
kirkju. Frá fjórðu öld, hefur 6. janúar ver-
ið fastur í sessi hjá Austurkirkjunni sem
hátíðisdagur guðsbirtingarinnar og jafn-
framt fæðingar Krists konungs. Þó fæð-
ingarhátíð kirkjunnar hafí ekki átt eina
afmarkaða tíð frá upphafí kristins siðar,
óx hún fram og eignaðist staðfestu er
tímar liðu. Ekki kom annað til en að vitn-
isburðurinn um fæðingu Jesú er í þremur
guðspjöllum af fjórum. Þar markar fæðing
hans mikil tímamót í sögu mannkyns.
Holdtekja Guðs í Kristi Jesú hefur því
verið til umfjöllunar í boðun kirkjunnar frá
upphafi alveg eins og starf hans á jörðu,
dauði og upprisa.
þórir jökull þorsteinsson.
Höfundur er sóknarprestur á Selfossi.
Jólablaðl995
Forsíðumyndin
er af kirkjunni á Breiðabólsstað í Fljótshlíð.
Hún er ein af 25 kirkjum Rögnvaldar Ólafs-
sonar og ein af þremur timburkirkjum hans
þar sem krossformið er lagt til grundvallar.
Ljósm.: Sváfnir Sveinbjarnarson, Breiða-
bólsstað.
Birtingarhátíð Drottins.
Jóla-rabb eftir séra Þóri Jökul Þorsteinsson,
sóknarprest á Selfossi. Bls 2.
Kirlgur Rögnvaldar Ólafssonar
Lesbók hefur myndað eða látið mynda flest-
ar kirkjur Rögnvaldar vítt og breitt um land-
ið. Jafnframt skrifar blaðamaður Lesbókar
um feril Rögnvaldar og þrjár kirkjur hans
sérstaklega. Bls 4-8.
Normannar - Bardagamenn og stjórn-
endur fyrir 800-1000 árum.
Björn Jakobsson um útrásir Normanna til
norðurs og suðurs. BIs 9-11.
Söngur lýðveldisins.
Ný smásaga eftir Indriða G. Þorsteinsson
með mynd eftir Einar Hákonarson. Bls.
12-14.
Gabriele Mistral
fékk Bókmenntaverðlaun Nóbels fyrir 50
árum. Hjörtur Pálsson skrifar um hana og
einnig þýðir hann eitt af ljóðum hennar.
Bls 15.
„í fornöld á jörðu var frækorni sáð“
Úr ritgerð Ólafs Briem, menntaskólakenn-
ara á Laugarvatni, um sálmaskáldið séra
Valdimar Briem á Stóra-Núpi. Bls 16-18.
Stórkonur fyrri alda.
Ólína Þorvarðardóttir skrifar um tröllskess-
ur í íslenzkum þjóðsögum. Bls 19-21.
í fótspor feðranna.
Steinn Kárason segir frá reiðtúr frá Sauðár-
króki austur á Heljardalsheiði. Bls. 22-23.
Gézanne - einn áhrifamesti málari sög-
unnar.
Grein eftir Laufeyju Helgadóttir í tilefni
stórrar yfírlitssýningar á verkum Cézannes.
Bls. 24-26.
Örlagavefir.
Bragi Ásgeirsson rekur örlagasögu hinnar
rúsnesku Nadezjdu Davydovnu og ber sam-
an við sögu Tove Engilberts, eiginkonu Jóns
Engilberts málara. Bls. 26-27.
Úr sögu byggðar og athafna á Flateyri.
Blaðamaður Lesbókar rekur söguna frá því
Torfí Halldórsson settist þar að 1857 og
fram að síðari heimsstyijöld. Bls. 28-30.
Tími fagnaðarboðskaps og manndrápa.
Egill Helgason skrifar um afa sinn, Ólaf
Ólafsson kristniboða í Kína á miklum ófrið-
artímum. Bls. 31-33.
Styttan mun lifa borgina.
Samtal við Ólöfu Pálsdóttur, myndhöggv-
ara. Eftir Gísla Sigurðsson. Bls. 34-35.
Tilkoma kynningar- og áróðursmynda á
4. áratugnum.
Eftir Erlend Sveinsson. Síðasta greinin í röð
um sögu íslenzkrar kvikmyndagerðar á ald-
arafmæli kvikmyndanna. Bls. 37-39.
Síðasta kirkjan í Nesi.
Heimir Pálsson skrifar um Neskirkju þá er
fauk 1799 og var ekki endurreist því Dóm-
kirkjan í Reykjavík tók við hlutverki henn-
ar. Bls. 40-41.
Leikritaskáldið Arthur Miller
Miller hefur nú nýlega, þegar hann stendur
á áttræðu, samið nýtt leikrit, Glerbrot, sem
sýnt er í Þjóðleikhúsinu. Hávar Sigutjónsson
skrifar um feril Millers. Bls. 42-43.
Tvö ævintýri
Jenny A. Baldursdóttir gerir tilraun með
gamalt bókmenntaform. Bls. 45.
Blómsturkarfan.
Pjetur Hafstein Lárusson skrifar um Sigríði
Einarsdóttur í Vinaminni í Grjótaþorpi sem
þýddi vinsæla bók, Blómsturkörfuna. Bls.
47.
Verðlaunamyndagáta bls 48 og verð-
launakrossgáta bls 46.
Ljóð eftir eftirfarandi höfunda:
Hannes Sigfússon, Edgar Allan Poe (þýðing
Guðmundar Arnfinnssonar), Jorge Luis
Borges,(þýðing Finnboga Guðmundssonar)
Seamus Heaney, (þýðing Karls Guðmunds-
sonar), Gabriele Mistral (Þýðing Hjartar
Pálssonar),Knut Hamsun (þýðing Arnheiðar
Sigurðardóttur), Jónas Gíslason, Rögnvald
Finnbogason, Kjartan Siguijónsson, Sigur-
jón Ara Siguijónsson, Þorbjörgu Daníels-
dóttur, Kristin Gísla Magnússon, Valgerði
Þóru, Guðmund Hermannsson, Ragnar
Rögnvaldsson. Auk þess er hluti úr elzta
ljóði heimsins í þýðingu Gunnars Dal og
írskt fornkvæði sem Karl Guðmundsson
hefur þýtt; höfundur þess ókunnur.
MÁLVERK eftir 16. aldar málarann Juan de Borgona
sýnir hvernig málari á þeim tíma sér fyrir sér þegar
farið var með Jesú 40 daga gamlan íMusterið í Jerúsalem.