Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 21

samband sonar og móður, því segja má að
orðatiltækið að komast til manns, fái óvenju
skýra merkingu í þessari sögu.
DULIN HNEIGÐ
Báðar lýsa sögumar sigri karlveldisins á
konum, þó með ólíkum hætti sé. Álfasagan
er harmsaga um kúgun konu og örvæntingu
elskenda. Konan er ofurseld ráðríki föður
síns og síðar eiginmanns.
Sjálfstæðisviðleitni hennar ógnar óskráðum
reglum samfélagsins og í sögulok er þeirri
ógn rutt úr vegi: Konan og huldumaðurinn
deyja, en lífið heldur áfram í mannheimum.
Þannig tekur sagan af allan vafa um það
hver það er sem ræður í lífi kvenna. En
samúðin er með elskendunum og hún felst
í hneigð sögunnar. Tröllasagan a. á m.
fjallar um frelsun karlsins undan veldi
móður sinnar í tröllaheimi.
Sjálfstæðisviðleitnin verður honum til
farsældar. Hann gengur úr einum
hugmyndaheimi í annan, undan móðurveldi
yfir í karlveldi, úr tröllheimi í mannheim.
Samfélag sigrar náttúru, karlar sigra konur.
Um leið fáum við að sjá að sigurinn er
unninn að óþörfu. Sagan leiðir okkur fýrir
sjónir að fýrirstaðan - móðir hálftröllsins -
er engin fyrirstaða, nema í huga sonarins.
ÓlafurMuður
Önnur tröllasaga felur í sér enn skýrari
ádeilu á hugmyndagjána milli karla og
kvenna, og boðar farsæld þess að sýna
stórkonu tilhlýðlega virðingu. Þar segir frá
Ólafi hinum eyfirska sem sendur var suður
í Skálholt að fá rétt tímatal hjá biskupi, því
Þingeyingar og Eyfirðingar höfðu þá ruglast
í ríminu og vissu ekki hvenær skyldi halda
jól:
Hann fór' suður Bárðardal og
Sprengisand, og var síðla dags staddur
við Bláskóga ... sá hann [þá] að feikilega
mikil tröllkona stóð á fjalli því sem
Búrfell heitir, og er aII nærri veginum.
Hún Ijóðar á hann dimmri röddu ogkvað:
Ólafur muður,
ætlarðu suður?
Ræð ég þér það rangkjaftur,
að þú snúir heim aftur.
Ólafur lét sér ekki bregða og svaraði:
Sitjið þér heilar á húfi
Hallgerður á Búrfjalli.
Þá glaðnaði yfir skessu og hún sagði:
Fáir kvöddu mig svo forðum,
og farðu vei, stúfurinn ljúfi.
(ÓÞ:136-137)
Er ekki að orðlengja það að Ólafur komst
klakklaust leiðar sinnar og fékk tímatalið
hjá biskupi. Á heimleiðinni hitti hann
skessuna aftur, og sýndist hún þá ekki eins
ógurleg og fyrr. Hún gaf honum þá lítið
kver sem haifði að geyma tröllkonurím og
mælti við hann: Hefði hann Kristur
Máríuson unnið eins mikið fyrir okkur
tröllin, eins og þið segið að hann hafi liðið
fyrir ykkur mennina, þá hefðum við ekki
gleymt fæðingardeginum hans. (137)
Hér er teflt fram tvennskonar menningu,
sem annarsvegar birtist í týndu tímatali
kristinna mannanna, hinsvegar í
tröllkonurími stórkonunnar sem engu hefur
týnt né gleymt. Hér birtist konan sem
fulltrúi heiðins siðar, varðveitandi hinna
fornu fræða - en karlinn er fulltrúi
kristinnar menningar sem tapað hefur
áttum sínum. Fáar sögur birta gleggri ádeilu
á ráðvillu og menningarkreppu
SKESSA með einn úr mannheimum. Eftir Thelmu DHjá Ólafsdóttur, 7 ára,
Kársnesskóla í Kópavogi.
ÁSTFANGIN skessa á leið heim í helli sinn með mennskan mann.
Sigrúnu Skaftadóttur, 7 ára, Kársnesskóla í Kópavogi.
Eftir
„RÆÐ ÉG ÞÉR rangkjaftur/ að þú snúir heim aftur!“ Eftir Pál Elvar Pálsson, 7 ára, Kársnesskóla í Kópavogi.
fræði, og iðkuðu vísindi þeirra tíma
(J.St:161-173).
íslenska tröllskessan í einsemd sinni og
útlegð, er holdgerfing þess hvernig fór fyrir
heiðinni menningu og virðingu sjálfstæðra
kvenna. Sú hryggðarmynd er ófagur
vitnisburður, en felur þó í sér málsvörn fyrir
þau gildi sem karlmenningin leitast svo
ákaft við að sigrast á. Þau gildi fela meðal
annars í sér orðlaus rök móðurþels og
heilinda sem ýmist birtast í gæðum eða
grimmd tröllkvenna. Þau ná yfir vináttu og
falslausa tryggð - þau taka málstað hinnar
jóðsjúku skessu og hennar soltna
tröllabams. Þannig fáum við ofurlitla sýn
inn í þá þögguðu kvennamenningu sem
mjög er umtöluð í kvennafræðum. Síðast
en ekki síst skynjum við dulda en þó
greinanlega virðingu fyrir arfleifð og heitum
skapsmunum stórra kvenna.
Heimildir:
Ardener: The Problem Revisited. Perceiving Women.
1977:19-28.
Bettelheim: The Uses of Enchantment. 1991.
Eddukvæði. Ólafur Briem annaðist útgáfuna.1968.
Gilbert og Gubar: The Madwoman in the Attic. 1979.
Guðrún Bjartmarsdóttir: Ljúflingar og fleira fólk.
TMM-3. 1982:319-336.
Heimskringla I. íslensk fornrit XXVI. 1951.
Helga Kress: Máttugar meyjar. 1993.
íslenzkt fornbréfasafn -2 (1253-1350). 1893.
Jón Ámason: íslenskar þjóðsögur og ævintýri. 1958-62.
Jón Steffensen: Menning og meinsemdir. Rvk. 1975.
Ólína Þorvarðardóttir. Álfar og tröll. 1995.
Snorra Edda. Ámi Bjömsson bjó til prentunar. 1975.
Svava Jakobsdóttir: Gunnlöð og hinn dýri mjöður.
Skírnir 1988:215-241.
TRÖLLSKESSA með stelpuna sína inni í helli. Eftir Thelmu Bergmann
Árnadóttur, 9 ára, Kársnesskóla í Kópavogi.
mannfélagsins, og fáar sögur boða með
afdráttarlausari hætti gildi þess að brúa
bilið milli heima, leita sátta og lifa af.
Um Hvað Fjalla ÞÁ
Tröllasögur?
í tröllasögunum - líkt og öllum öðrum
íslenskum þjóðsögum - eru að verki
hugmyndafræði híns kristna karlveldis, ótti
mannsins við náttúruna og öfl hennar, þrá
hans eftir skiljanlegum og skorðuðum heimi
og löngun til valds. En þó mannfélagið sigri
oft í viðureigninni við vættaheim, og karlar
í viðureign sinni við konur, þá opna sögurnar
okkur líka sýn inn í annan heim. Sá
hugmyndaheimur teygir sig út fyrir ríkjandi
menningarskorður; allt aftur í hugmyndir
heiðins siðar, þegar konur voru sannarlega
fjölkunnugar, fóru með spjöll og spakleg
Höfundur er bókmennta- og þjóðfræðingur.
Greinin byggir á erindi sem fiutt var á ráð-
stefnu um íslenskar kvennarannsóknir í októ-
ber sl.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. DESEMBER 1995 21