Morgunblaðið - 03.04.2001, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. APRÍL 2001 43
ef við för-
kið getum
ja auðug-
dæmi sé
kipti um-
máli. En
ð í hug að
og hvers
ndan er þá
a bæturn-
ar búið er
n helming
þessi sami
rir sér þá
að spyrja:
r ekki inn
r fái bara
ns og við?
styðja við
almannafé
ndi í huga
r- og bóta-
tekjum og
n sýnir að
fur aukist
Danmörku
urnar eru
að stund-
raunveru-
ðarkerfis-
ð vera að
nd. En er
u fólki og
a velferð-
a að jafnt
abætur og
l þarfa?
um hætti
ka þátt í
staðinn,
r sameig-
ttanna og
um með
r lagskipt-
ttindi og
opinbera
ð allir sem
að sjá fyr-
einnig að
einu sinni
gu snúist
sem kom
Þar var
ysistrygg-
eytið birti
l að laga
kerfið. Helstu blöðin birtu grein þar
sem sagt var frá skyldum sem til-
greindar væru og atvinnulausir ættu
að fullnægja til að fá bætur. Þar
voru settar strangar skorður sem
meðal annars mæltu fyrir um að
menn mættu ekki hafna öllum störf-
um sem byðust. Viðbrögð almenn-
ings voru geysilega hörð og menn
töluðu um að þarna væri hálfgerður
fasismi á ferð, betra væri að halda
fast við gömlu reglurnar – þangað til
ráðuneytismenn áttuðu sig á því að
þeir höfðu ekki gefið út nýju regl-
urnar heldur þær sem voru í gildi!“
Palme segir að sumt af þeirri
þjónustu sem ríkisvald og opinberir
aðilar veita með velferðarkerfinu
geti ekki verið á hendi einkafyrir-
tækja. „En margt hefur breyst í Sví-
þjóð í þessum efnum síðasta áratug
og einkavæðing hefur vaxið á öllum
sviðum félaglegrar þjónustu en í
mjög misjöfnum mæli. Við vitum
enn afar lítið um áhrifin sem einka-
væðing hefur, væntingar eru miklar
en einnig ótti. Mér finnst brýnt að
við reynum að kanna vel hvernig ár-
angurinn er og það er ekki gert
núna.“
Launamunur og
hnattvæðing
Norræna velferðarkerfið hefur
verið gagnrýnt, ríkisforsjáin gangi
of langt og kerfið sé of dýrt, það sé í
kreppu. Það er sagt ala á leti og
heimtufrekju vegna þess hve víð-
tækt það er. Palme er spurður álits.
„Ég held að þessi tilhneiging hafi
dvínað á tíunda áratugnum og jafn-
vel þeir sem hafa lengi verið at-
vinnulausir reyna af kappi að fá
vinnu. Þróunin í þessa átt er svipuð í
Svíþjóð og Danmörku. Við skulum
bera hana saman við ástandið í
mörgum Evrópuríkjum á megin-
landinu þar sem fólk sem hefur verið
atvinnulaust í eitt ár eða lengur er
endanlega horfið af atvinnumarkaði.
Okkur hefur hins vegar tekist að
laga stöðuna með því að auka skyld-
ur og ábyrgð atvinnulausra og um
leið veita þeim tækifæri til að læra
nýja færni, fá tímabundin störf og
fikra sig þannig aftur inn á vinnu-
markaðinn. Nokkrir fara gera þó út
á bætur og reyna ekki að bjarga sér
og sums staðar í Svíþjóð hefur slík
menning náð að festa rætur.“
Jafnaðarmaðurinn Kjell Olof
Feldt, sem á níunda áratugnum var
lengi fjármálaráðherra Svíþjóðar,
sagði fyrir um áratug að hann hafi
með hryggð í huga orðið að sætta sig
við þróun sem virtist óhjákvæmileg:
aukinn launamun til að efla sam-
keppnisstöðu þjóðarinnar. Hvað
álítur Palme, á hnattvæðing í við-
skiptum og efnahagsmálum eftir að
ýta undir slíka þróun?
„Ég las einu sinni svipuð ummæli
sem höfð voru eftir fyrrverandi iðn-
aðarráðherra Svíþjóðar en þau voru
frá 1967. Hann hafði þá áhyggjur af
því að hnattvæðing alþjóðaviðskipta
myndi auka launamun. Við getum
velt því fyrir okkur hve miklar
skorður hnattvæðing geti sett til-
raunum okkar við að draga úr tekju-
mun. Hvorugur okkar Feldts veit
rétta svarið en ég er andvígur öllum
framtíðarmyndum þar sem rætt er
um óhjákvæmilega þróun. Ég sé
alltaf fleiri en einn kost. En ætli
menn að ná góðum árangri verða
þeir að tengja saman jafnrétti og
skilvirkni.“
Faðir Joakims Palme, Olof Palme
forsætisráðherra, sem myrtur var í
Stokkhólmi 1986, var á sínum tíma
einn af þekktustu leiðtogum jafnað-
armanna í heiminum. Hann var ein-
dreginn talsmaður norræna velferð-
arkerfisins og varði það af ein-
drægni. Hafði hann á réttu að
standa?
„Hann sagði eitt sinn að menn
ættu að vera trúir markmiðum sín-
um en ekki leiðunum, ef þær færðu
menn ekki nær markinu ættu þeir
að finna aðrar. Ég er sammála þessu
sveigjanlega viðhorfi. Hann var ráð-
gjafi stjórnvalda frá 1953 og tók
þess vegna þátt í að stækka umfang
sænska velferðarkerfisins þegar það
var að hasla sér völl og kannski olli
þetta því að stundum var hann
kappsfyllri í vörninni en þörf krafði.
En hann var ekki ósveigjanlegur
eins og gamall marxisti, hafði sínar
grundvallarreglur en var ekki
kreddufastur“, segir Joakim Palme.
m
ið/Þorkell
lir njóti
aði.
kjon@mbl.is
Í BANDARÍSKUM stjórnmál-um er oft talað um að nýir for-setar njóti velvildar fyrstu100 dagana í embætti, enda
tímabilið kallað hveitibrauðsdag-
arnir. Eitthvað virðist sælan ætla að
verða styttri hjá George Bush, en
hér hafa menn orð á því að tónninn
hafi skerpst í stjórnmálaumræðunni
og gangrýnisraddir orðið háværari
á síðustu dögum. Þetta má þó ekki
skilja sem svo að allir séu ósáttir við
störf forsetans, langt í frá.
Viðskiptaheimurinn og iðnaðar-
geirinn una sínum hag vel og sjá
fram á góða tíma. Eins hafa íhalds-
menn fengið traustan bandamann í
Hvíta húsið. Umhverfissinnar og
verkalýðsforystan harma hins veg-
ar þróun mála og margir miðju-
menn undrast yfir því hversu afger-
andi íhaldssama afstöðu forsetinn
hefur tekið í ýmsum málum.
George Bush er ekki 24-7 maður
eins og forveri hans, en Bill Clinton
virtist hreint óstöðvandi í áhuga sín-
um á stjórnsýslugeiranum og öllum
málefnum viðkomandi forsetaemb-
ættinu. Bush tekur daginn snemma,
er mættur til vinnu upp úr sjö, fund-
ir byrja á réttum tíma og dagskráin
riðlast sjaldan. Bush er ekki gefinn
fyrir löng fundarhöld og hikar ekki
við að láta aðra sjá um verkin.
Gangrýnendur segja að forsetinn
fylgist ekki nógu vel með, en for-
svarsmenn hans benda á að stjórn-
unarstíllinn sé ekki ólíkur því sem
gerist í mörgum stórfyrirtækjum,
enda Bush fyrsti forseti Bandaríkj-
anna sem hefur meistaragráðu í við-
skiptafræðum.
Öll starfsemi Hvíta hússins er
mun agaðri og formlegri en áður,
menn mæta á tíma og muna eftir að
slökkva á farsímunum, ellegar má
búast við skömmum frá Bush sjálf-
um. Vinnudegi forsetans lýkur yf-
irleitt upp úr sex og hann reynir að
drífa sig burt úr borginni um helg-
ar.
Síðan er flestum starfsmönnum
hreinlega bannað að
ræða við fréttamenn og
það má segja að pressu-
lið Hvíta hússins sé farið
að ókyrrast og andrúms-
loftið oft rafmagnað á
daglegum fréttafundum Aris
Fleischers, talsmanns forsetans.
Ekki eru þó allir meðlimir ríkis-
stjórnarinnar jafnsamstiga og nú
þegar hafa komið upp nokkur tilfelli
þar sem ráðherra segir eitt og Hvíta
húsið kemur með „leiðrétta“ útgáfu
nokkrum tímum seinna. Slíkt er að
sjálfsögðu ekki óalgengt í stjórn-
sýslunni almennt, en þessi stjórn
hefur lagt ofuráherslu á að allir
gangi í sama takt og því má segja að
það hlakki í sumum þegar einstaka
menn missa úr skref.
Efnahagurinn
í brennidepli
Fall verðbréfavísitölunnar á Wall
Street veldur mönnum áhyggjum í
Washington sem og annars staðar.
Markaðurinn virðist ekki ætla að
rétta úr kútnum þrátt fyrir ítrek-
aðar vaxtalækkanir og hlutafjáreig-
endur eru uggandi um framtíðina.
Forsetinn og Dick Cheney, varafor-
seti hans, hafa báðir varað við nið-
ursveiflu og margoft sagt að slík
sveifla hafi þegar verið byrjuð áður
en þeir tóku við völdum. Bent hefur
verið á að með því að reyna að firra
sig ábyrgð og tala á neikvæðum nót-
um muni svartar spár þeirra ganga
eftir og ýta undir ókyrrð á mörk-
uðum.
Eitthvað virðist Bush hafa tekið
þetta til sín, því hann hefur talað á
heldur jákvæðari nótum síðustu
daga um efnahaginn almennt og
framtíðina, þrátt fyrir skammtíma-
erfiðleika.
Í kosningabaráttunni lagði Bush
mikla áherslu á að stóraukinn tekju-
afgangur ríkissjóðs yrði notaður í
umtalsverðar skattalækkanir á
næstu tíu árum (alls 1,6 trilljónir
dollarar). Þegar syrta fór í álinn
með efnahagsútlitið bætti forsetinn
því við að umræddar skattalækkan-
ir gætu orðið til þess að blása nýju
lífi í hagvöxtinn. Margir efast um
raungildi þessara staðhæfinga og
benda á að fyrsta árið muni skatt-
greiðendur bera lítið úr býtum.
Þó að atvinnuleysi og verðbólga
séu enn lág, hefur hægt á hagvext-
inum og ljóst er að minni hagvöxtur
mun hafa áhrif á tekjuafgang rík-
issjóðs á komandi árum. Á blaða-
mannafundi um daginn varðist Ari
Fleischer fimlega áskökunum um
að umræddar skattalækkanir
byggðust á óraunhæfum efnahags-
spám. Engu að síður hafa margir úr
röðum hófsamari öldungadeildar-
þingmanna Repúblikanaflokksins
látið í ljósi efasemdir um ágæti svo
hárra skattalækkana og það þykir
líklegt að öldungadeildin muni sam-
þykkja lægri lækkanir en Bush von-
ast eftir. Forsetinn ætti erfitt með
að hafna slíkum lögum, og eins eru
menn á hans bæ með
áhyggjur af yfirstand-
andi umræðu í þinginu
um hertar reglur á fjár-
framlögum til kosninga-
baráttu. Ef McCain-
Feinglod frumvarpið (svo nefnt eft-
ir flutningsmönnum þess) nær fram
að ganga er Bush í vanda staddur,
því hann mundi skapa sér óvinsæld-
ir almennings með því að beita neit-
unarvaldi gegn lögunum.
Þingið hefur þó samþykkt nokkur
frumvörp sem hugnast forsetanum
og vinum hans í viðskiptaheiminum.
Má þar fyrst nefna hert gjaldþrota-
lög sem gera einstaklingum erfiðara
fyrir að komast undan greiðslum
(bankar og greiðslustofnanir höfðu
þrýst á um að þessi lög yrðu sam-
þykkt, en neytendasamtök settu sig
upp á móti þeim) og reglugerðir
sem slaka á vinnueftirliti (vinnuveit-
endur geta firrt sig ábyrgð á afleið-
ingum af svo kölluðum síendurtekn-
um hreyfingum). Upp á sitt
einsdæmi hefur Bush síðan ráðist
gegn ýmsum umhverfisreglugerð-
um sem takmarka athafnasemi
stóriðju og hæst ber þar sjálfsagt að
nefna kúvendingu hans á fyrirhug-
uðum takmörkunum á koltvísýr-
ingsútblæstri.
Í september á síðasta ári lofaði
Bush því að ef hann yrði kosinn
Bandaríkjaforseti myndi hann tak-
marka losun gróðurhúsaloftteg-
unda og m.a. setja strangar reglur
varðandi koltvísýringsútblástur.
Þetta vakti athygli, ekki síst fyrir
þær sakir að Bush virtist tilbúinn að
ganga lengra an Al Gore keppinaut-
ur hans um forsetaembættið og ýtti
e.t.v. undir orð „græningjans“
Ralphs Naders að lítið bæri á milli
frambjóðenda stóru flokkanna
tveggja. Nú hefur Bush skipt um
skoðun. Hann ber fyrir sig ýmis rök,
en þó fyrst og fremst þá staðreynd
að slíkar aðgerðir muni leiða til
hækkandi orkuverðs sem ekki sé
verjandi á þessum síðustu og verstu
tímum.
Reyndar var það svo að aðeins
nokkrum dögum áður hafði
Christine Todd Whitman umhverf-
ismálaráðherra varið boðaðar að-
gerðir, meira að segja talað fyrir
þeim á fundi með Evrópusambands-
mönnum á Ítalíu. Eitthvað leist
kolaiðnaðinum illa á orð ráðherra og
að sögn heimildarmanna var mikl-
um þrýstingi beitt á áhrifamenn í
Hvíta húsinu með umræddum ár-
angri. Whitman fékk að vita skoð-
anaskiptin um það bil sem forsetinn
tilkynnti þau opinberlega og eigin-
lega má segja að hún hafi farið í fel-
ur í nokkra daga. Það var jafnvel
búist við að hún myndi segja af sér,
en nú er Whitman mætt til leiks og
ver sinn mann. 21. mars mælti hún
fyrir lækkuðum stöðlum á leyfilegu
magni arseniks í drykkjarvatni.
Staða Whitmans hefur þó veikst
til muna og veldur það umhverfis-
sinnum frekari áhyggjum þar sem
hún átti að vera mót-
vægi við Gale Norton
innanríkisráðherra, sem
þykir draga taum iðnað-
ar og þeirra hugmynda
að markaðinum sé best
falið að sjá um verndun umhverf-
isins.
Evrópusambandið er að vonum
illa svikið af þessum breytingum og
þær munu torvelda framhaldið á
framkvæmd Kyoto-bókananna og
alþjóðlegum umleitunum við að
draga úr gróðurhúsaáhrifum. Það
má segja að Bush hafi hellt olíu á
eldinn þegar hann sagði að vísinda-
legar sannanir á þessu sviði séu
ófullkomnar, enda hafa umhverfis-
sinnar í Bandaríkjunum brugðist
ókvæða við. Til að bæta gráu ofan á
svart er starfslið forsetans önnum
kafið við að umturna öðrum um-
hverfisreglum svo sem banni á ol-
íuborun á friðuðum svæðum í
Alaska og takmarkanir á skógar-
höggi á ríkislandareignum. Forseti
Sierra-klúbbsins hefur gengið svo
langt að segja að með gerðum sín-
um hæðist Bush að þeirri staðhæf-
ingu að hann muni stjórna sem
miðjumaður.
Almenningur virðist ekki hlynnt-
ur olíuleit í Alaska, en Spencer
Abrahams orkumálaráðherra bend-
ir óspart á kreppuna í Kaliforníu og
alvarlegar afleiðingar allra tak-
markana á orkuframleiðslu. Það má
segja að tillögur stjórnarinnar mið-
ist fyrst og fremst að því að auka
framleiðslu, en miklu minni áhersla
er lögð á sparneytni og aðgerðir til
að draga úr orkunotkun. Fyrir Ís-
lendinga er það kannski áhugavert
að mikið af myndum hafa verið
sýndar frá griðalandinu í fjölmiðlum
og það má segja að margt sé sláandi
líkt með landslagi, gróðurfari og
dýralífi á hálendi Íslands og heim-
skautasvæðum Alaska.
Skarpari línur dregnar
í utanríkismálum
Fyrstu fréttir fimmtudaginn 22.
mars voru þær að Bandaríkjamenn
hefðu rekið fjóra rússneska njósn-
ara úr landi og að Rússum hefði ver-
ið tilkynnt að allt að 46 menn í við-
bót mættu búast við brottrekstri. Í
framhaldinu ætla svo Rússar að
senda svipaðan fjölda bandarískra
leyniþjónustumanna til heimahag-
anna.
Aðgerðir í svona stórum stíl hafa
ekki átt sér stað síðan á valdatímum
Ronald Reagans í algleymi kalda
stríðsins. Hansen-njósnahneykslið
spilar sjálfsagt stóra rullu í þessu
máli, en þetta eru líka vísbendingar
um nýjan tón í samskiptum Banda-
ríkjanna og Rússlands.
Rússar hafa lýst sig mótfallna
eldflaugavarnarkerfinu sem Bush
vill að verði komið upp til að efla
varnir landsins. Önnur ágreinings-
mál sem komið hafa upp varða átök-
in í Tsjetsjníu og aukin samskipti
Rússa við Írani.
Eldflaugavarnarkerf-
ið er þyrnir í augum
margra og á eftir að tor-
velda samskipti við Kína
og fleiri ríki.
Andstæðingar stjórn-
arinnar telja t.a.m. að aðgerðarleys-
ið gagnvart frekari samningaum-
leitunum milli Norður- og Suður-
Kóreu sé til þess gert að réttlæta
kerfið, það þurfa jú að vera óvinir í
sjónmáli. Tekið er í sama streng
þegar rætt er um loftárásir Banda-
ríkjamanna og Breta á Írak í síðasta
mánuði. Á öðrum átakasvæðum, svo
sem Vesturbakkanum, Balkan-
skaga og Norður-Írlandi, virðist
Bush helst vilja halda að sér hönd-
um eftir megni.
En það má fastlega reikna með
hertri harðlínustefnu gagnvart
Kúbu, enda bróðir forsetans fylkis-
stjóri í Flórída, þar sem kjósendur
af kúbverskum uppruna eru sterkur
áhrifahópur. Í því máli sem og ýms-
um öðrum eru Evrópa og Banda-
ríkjastjórn á öndverðum meiði og
má reikna með að skerist í odda
milli bandamanna fyrr en seinna.
Er hveitibrauðs-
dögum Bush lokið?
AP
Bush útskýrir efnahagsstefnu stjórnar sinnar og fyrirhugaðar skattalækkanir á fundi í Montana.
Eftir ágætis byrjun
standa mörg spjót á
George Bush, segir
Margrét Björgúlfs-
dóttir. Kúvending
forsetans í umhverf-
ismálum mælist illa
fyrir og harðlínutónn
í utanríkismálum
virðist ennfremur
auka spennuna.
Umhverfis-
málin hafa
valdið usla
Búist við harð-
ari stefnu
gagnvart Kúbu