Morgunblaðið - 27.04.2001, Blaðsíða 35

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. APRÍL 2001 35
LUDWIG Wittgenstein er að
minni hyggju merkilegasti heim-
spekingur síðustu aldar. Hann var
um margt sérkennilegur maður, var
vinum sínum erfiður, fór sínar eigin
leiðir í hugsun sinni og sóttist aldrei
eftir vegtyllum. Honum var það
mikilvægt að getað stundað heim-
spekilegar rannsóknir við háskólann
í Cambridge eins og hann gerði
drjúgan hluta ævinnar. Hans er
minnst bæði fyrir framlag sitt til
heimspeki og fyrir það hve sérstak-
ur maður hann var.
Wittgenstein var á dögum frá
1889 til 1951. Meðan hann var á lífi
kom einungis út ein bók eftir hann.
Það var Tractatus Logico Philo-
sophicus sem merkir heimspekileg
og rökfræðileg ritgerð. Wittgen-
stein hafði unnið að þessu verki í
meira en tíu ár, oft við erfiðar að-
stæður, en hann var hermaður í her
Austurríkismanna í fyrri heims-
styrjöldinni, hélt samt sem áður
áfram að vinna að verkinu. Útgáfu-
saga Tractatusar er merkileg en
erfiðlega gekk að fá forleggjara til
að koma bókinni á markað.
Tractatus er ekki árennilegt verk.
Bókin er byggð upp í númeruðum
efnisgreinum sem eru allt frá einni
setningu upp í u.þ.b. hálfa blaðsíðu
að lengd. Í bókinni dregur Wittgen-
stein saman niðurstöður rannsókna
sinna í knappt form og fellir það
saman við almennari kenningar sín-
ar um tungumálið, manninn og ver-
öldina. Það er ómögulegt að draga
efni bókarinnar saman í örstutt mál
en höfundurinn orðar það svo í for-
mála að ef til vill mætti orða merk-
ingu bókarinnar þannig: „Það sem
yfirleitt er hægt að segja er hægt að
segja skýrt; um það sem maður get-
ur ekki talað hlýtur maður að
þegja.“ Þessi orð höfundarins í for-
málanum eru lokasetning verksins,
setning númer 7.
En svo að lesendur fái ofurlitla
innsýn í þetta merkilega verk er
rétt að þýða lykilsetningar þess,
þær setningar sem bera númerin 1
til 6. 1. Veröldin er allt sem er fyrir
hendi. 2. Það sem er fyrir hendi,
staðreyndin, er ástand hlutanna. 3.
Rökvísleg mynd staðreyndanna er
hugsunin. 4.Hugsunin er setning
með merkingu. 5. Setning er sann-
fall frumsetninga. 6. Almennt snið
sannfalls er: (p, ?, N (î)). Sjöunda
setningin er síðan sú sem vitnað var
til hér að ofan úr formála bókarinn-
ar. Það er rétt að taka það fram að
hér er ekki um að ræða þýðingu sem
hefur verið nákvæmlega unnin held-
ur er hún einungis hugsuð til að
gefa lesendum Morgunblaðsins hug-
mynd um efni þessarar bókar Witt-
gensteins. Það eru engin tök á því
að skýra hvað í þessum setningum
felst enda væri það langt mál og
stundum nokkuð snúið.
Í næstsíðustu setningu bókarinn-
ar, þeirri sem er nr. 6.54, segir
Wittgenstein: „Setningar mínar
varpa ljósi með þeim hætti að sá
sem skilur mig lítur að lokum á þær
sem merkingarlausar ef hann hefur
með þeim og á þeim yfirstigið þær.
(Hann verður, ef svo má að orði
komast, að kasta stiganum eftir að
hann hefur klifrað upp hann). Hann
verður að sigrast á þessum setn-
ingum, þá sér hann heiminn í réttu
ljósi.“ Þessi setning í bókinni setur
henni ramma og gefur til kynna
hvernig höfundurinn vill líta á þær
setningar í bókinni sem á undan eru
komnar. Einu setningarnar sem
geta ekki verið hlutar af stiganum
er þessi setning sjálf og setningin
nr. 7 sem nefnd var hér að ofan. Það
er hér sem bók Loga Gunnarssonar
heimspekings kemur til skjalanna.
Bók Loga, Stigi Wittgeinsteins,
er tilraun til að túlka viðhorf eða
skilning Wittgensteins á orðum sín-
um um stigann. Bókin er sniðuglega
upp byggð. Logi segir sig ekki höf-
und neins nema yfirlýsingar í upp-
hafi heldur eru tveir höfundar, Jo-
hannes Philologus sem er látinn og
hafði á milli handanna brot út heim-
spekilegum texta sem hann kunni
engin deili á en er hluti af formála
Tractatusar og setningu 6.54. Hann
hafði skrifað athugasemdir um
hvernig hægt væri að skilja þessi
brot af heimspekilegum texta. Hinn
höfundur bókarinnar er Johannes
Commentarius, frændi Philologus-
ar, hann fær handrit frænda síns í
arf og skrifar athugasemdir við það
í ljósi þeirrar þekkingar sem hann
hefur á verki Wittgensteins og þeim
bókum og fræðiritgerðum sem hafa
verið skrifaðar um þennan þátt í bók
Wittgensteins. Þessi uppbygging
verksins skerpir sýnina á þessar
setningar Wittgensteins og hvernig
hægt er að skilja þær því að hún los-
ar um samhengið og maður getur
sett sig í þær stellingar að nálgast
þær einar og sér. En hverjar eru
kenningar þeirra frænda um þessar
sérkennilegu setningar heimspek-
ingsins?
Philologus setur fram þrjár kenn-
ingar um hvernig skynsamlegt sé að
skilja samhengið á milli þessara
setninga um stigann og annarra
hluta bókarinnar. Þær eru viðleitni
til að svara fjórum spurningum sem
Philologus setur fram um brotin
sem hann hefur fyrir framan sig.
Fyrstu kenninguna nefnir hann dul-
hyggjukenninguna. Hún gengur út
á að í bókinni sé búin til kenning um
takmörk hugsunar með því að móta
kenningu um hvað teljist vera
tungumál. Þetta þýðir að í bókinni,
sem hann þekkir ekki, séu merking-
arlausar setningar sem láta í ljósi
ákveðið inntak og með því að skilja
það öðlist maður skilning á mun-
inum á því hvað er innan marka
hugsunarinnar og hvað er utan
þeirra. Philologus fer síðan yfir þær
spurningar sem hann setti fram og
kemst að því að þessi kenning svari
þeim ekki öllum og prófar þess
vegna þá næstu sem hann nefnir
and-dulhyggjukenningin og gengur
út á að setningar bókarinnar sem
eru merkingarlausar láti ekki í ljósi
inntak eða hugsun og þess vegna
verði að losa sig við þær, sparka
þeim burtu. Þriðja kenning
Philologusar er smættunarkenning-
in. Þessi kenning er í aðalatriðum sú
sama og and-dulhyggjukenningin en
munurinn er sá að litið er svo á að
ólíkar setningar verksins séu ekki
merkingarleysur með sama hætti.
Þessi viðbót kemur til móts við mót-
bárur sem fyrri kenning gat ekki
svarað.
Það eru ekki nokkur tök á að fara
yfir öll þau atriði sem koma fram í
máli Philologusar og alls ekki í því
sem Commentarius segir um hand-
rit frænda síns. En þar eru af mikl-
um lærdómi skoðaðar þær kenning-
ar sem mótast hafa á skilningi á
Tractatusi Wittgensteins. En loka-
niðurstaðan er sú að í öllum þessum
skýringum og í Tractatusi sjálfum
er gengið að því vísu að bókin nái til-
gangi sínum ef henni hefur tekizt að
greina á milli merkingar og merk-
ingaleysu í eitt skipti fyrir öll. En
Commentarius lítur svo á að þetta
sé forsenda sem líka verði að losa
sig við, spyrna frá sér með öðrum
þrepum stigans.
Með þessari bók hefur Logi
Gunnarsson skipað sér í fremstu röð
þeirra sem skrifa um verk Wittgen-
steins. Það er rétt að benda á að þau
verk eru ekki óplægður akur, flestir
af fremstu heimspekingum síðustu
aldar skrifuðu um verk Wittgen-
steins. Logi hefur því ekki tekizt á
við neitt auðvelt verk en mér virðist
honum heppnast aðdáanlega vel á
köflum að leysa úr þeim þrautum
sem fylgja því að skilja þetta fyrsta
verk Wittgensteins. Stigi Wittgen-
steins er afbragðs bók og hún á skil-
inn vandlegan lestur.
Hvernig er hægt
að hugsa um
merkingarleysu?
BÆKUR
F r æ ð i r i t
Eftir Loga Gunnarsson. 2000.
Berlin, Philo. 119 bls.
WITTGENSTEINS
LEITER
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
 GULLKORN í greinum Halldórs
Laxness hefur að geyma um þúsund
tilvitnanir í greinasöfn Nóbels-
skáldsins og er
þeim deilt í á ní-
unda tug efn-
isflokka sem
spanna vítt svið. Í
bókinni má finna
fleyg og eft-
irminnileg orð
um fjölbreytileg-
ustu efni; Jesú
Krist og Stalín,
bókmenntir og
mannasiði, móðurmálið og náttúr-
una, þrifnað og réttlæti, svo fátt eitt
sé nefnt. Einnig má bæði lesa brot
úr þjóðarsögunni og fylgjast með
þeim umbrotum sem urðu í heim-
inum á 20. öld; kreppu, styrjöldum,
köldu stríði.
Útgefandi er Vaka-Helgafell.
Bókin er 376 bls., prentuð í Prent-
smiðjunni Odda Kápumynd og út-
litshönnun: Ragnar Helgi Ólafsson.
Verð 4.860 kr.
Halldór
Laxness
 SÝSLU- og sóknalýsingar
Múlasýslna hafa að geyma lýs-
ingar skrifaðar af sýslumönnum og
prestum fyrir Hið íslenska bók-
menntafélag á árunum eftir 1839
að tillögu Jónasar Hallgrímssonar
skálds. Þær áttu að verða undir-
staðan undir Íslandslýsingu hans
sem honum entist ekki aldur til að
ljúka.
M.a. er að finna lýsingar á þeim
stöðum sem síðar áttu eftir að
verða helstu verslunar- og menn-
ingarstaðir á Austurlandi. Jafn-
framt eru nefndir sumir þeir staðir
á hálendinu austanlands sem verið
hafa hvað mest í sviðsljósinu síð-
ustu misserin Bókin er þó framar
öðru heimild um búskapar- og lifn-
aðarhætti Austfirðinga á 19. öld.
Kirkjumyndir Jóns biskups
Helgasonar úr Múlasýslum eru í
fyrsta skipti birtar í bókinni.
Finnur N. Karlsson, Indriði
Gíslason og Páll Pálsson á Að-
albóli hafa annast útgáfuna og
fengnir hafa verið kunnugir menn
í sóknunum til þess að rita at-
hugasemdir við lýsingarnar.
Útgefandi er Sögufélag og Ör-
nefnastofnun Íslands. Bókin er 640
bls. að stærð með nafnaskrám.
Hún er unnin hjá prentþjónust-
unni Repró, Prenthúsinu og Bók-
bandsstofunni Flatey.
Nýjar bækur
Styrktarsjóður
Listasafns Háskóla Íslands
auglýsir eftir umsóknum um styrki úr
sjóðnum.
Styrktarsjóður Listasafns Háskóla Ís-
lands var stofnaður árið 1999 af Sverri
Sigurðssyni.
Hlutverk sjóðsins er að efla rannsóknir á
íslenskri myndlist að fornu og nýju. Í því
skyni skulu árlega veittir styrkir af ráð-
stöfunarfé sjóðsins til rannsókna á sviði
íslenskrar myndlistar, myndlistarsögu
og forvörslu myndverka svo og til birt-
ingar á niðurstöðum slíkra rannsókna.
Umsóknir berist í þríriti fyrir föstudag-
inn 25. maí næstkomandi til: Listasafns
Háskóla Íslands, Styrktarsjóður, Oddi,
101 Reykjavík.
Úthlutað verður úr sjóðnum á afmælis-
hátíð Háskóla Íslands haustið 2001.
STEINUNN Einarsdóttir hefur haldið myndlist-
arnámskeið síðustu sex árin í Vestmannaeyjum og er
einu slíku nýlokið. 25 þátttakendur voru á námskeiðinu
sem blæs lífi í sköpunarþörf eyjaskeggja. Fjöldi verka
var á sýningunni, bæði olíuverk og vatnslitamyndir og
vöktu mörg þeirra athygli sýningargesta.
Morgunblaðið/Sigurgeir Jónasson
Frá nemendasýningunni í Galleríi Áhaldahúsi.
Nemendasýning í Galleríi Áhaldahúsi
Vestmannaeyjar. Morgunblaðið.
SÍÐASTI fundur vetrarins hjá
Kvæðamannafélaginu Iðunni verður í
kvöld, föstudagskvöld, kl. 20, í Drang-
ey við Stakkahlíð 17, samkunduhúsi
Skagfirðinga í Reykjavík.
„Hagyrðingar munu leika lausum
hala. Því munu hnútur fljúga um
borð. Þar munu gestir fá tækifæri til
að láta ljós sitt skína og yrkja í Skáldu
vísur, sem fluttar verða í fundarlok.
Kvæðamenn munu þrymja rímnalög.
Þar munu börn á tannfellisaldri kveða
fornar tvísöngsstemmur og gerð
verður tilraun til að kenna gestum og
gangandi að kveða a.m.k. eina
stemmu,“ segir Sigurður Sigurðsson
hjá Kvæðamannafélaginu. „Þá verður
sýnt mergjað myndband með Stefáni
í Möðrudal, lífskúnstner og málara og
lærimeistara Kjarvals.“
Aðgangur er ókeypis.
Kveðið
í Drangey
HÖSKULDUR Skagfjörð opnar
málverkasýningu í Ráðhúsi Reykja-
víkur á laugardag. Höskuldur er
sjálfmenntaður listamaður og málar
aðallega akríl- og pastelmyndir.
Sýningin stendur til 2. maí.
Höskuldur
Skagfjörð sýnir
♦ ♦ ♦