Morgunblaðið - 16.06.2001, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ 2001 29
Hvernig nýttu forfeður
okkar jarðhitaorku sér
til búsældar?
Svar: Landnámsmenn Íslands
hafa flestir verið ókunnugir jarðhita,
svo að hverir og laugar Íslands hljóta
að hafa komið þeim á óvart. Örnefni
sýna að þeim hefur hætt til að finn-
ast hveragufan vera reykur; margir
jarðhitastaðir eru kenndir við reyk,
en gufu-örnefni eru fá og líklega ekk-
ert sérstaklega á jarðhitastöðum,
enda eru þau skýrð þannig í Land-
námabók að þar hafi landnámsmenn
sem hétu Gufa að skírnarnafni eða
viðurnefni komið við.
Þó kemur þessi nýstárlega reynsla
landnámskynslóðarinnar furðu lítið
fram í sögum, eins og raunar reynsla
þeirra af eldgosum og öskufalli. Það
er eins og venjur hafi ráðið miklu um
það af hverju voru sagðar sögur. En
þegar ritaðar sögur koma til, um
þremur öldum eftir upphaf land-
náms, var sagt frá tvenns konar jarð-
hitanotkun sem sjálfsögðum hlut.
Annars vegar baðaði fólk sig í
laugum. Frá því segir í Íslend-
ingasögum, til dæmis í Laxdæla sögu
í tengslum við atburði sem eru tíma-
settir nálægt aldamótunum 1000.
Auðvitað verður ekki fullyrt að þar
sé sögulega rétt sagt frá, þótt ekkert
sérstakt mæli á móti því, og víst er
að á 12. öld fóru menn í bað í laugum.
Þannig andaðist Ketill Þorsteinsson
Hólabiskup í laugarferð í Laugarási í
Biskupstungum þegar hann var í
heimsókn í Skálholti árið 1145. Frá
því segir í sögunni Hungurvöku, sem
er varla skrifuð meira en um hálfri
öld eftir atburðinn. Líka segir frá
laugarsetu Snorra Sturlusonar í
Reykholti á fyrri hluta aldarinnar á
eftir, og fleira mætti tína til. Snorra-
laug í Reykholti er að því leyti
merkileg að hún er manngerð og
vatni hefur verið veitt í hana úr hver
um leiðslu gerða úr grjóti.
Hins vegar var jarðhitavatn notað
til þvotta. Í Reykholti báru konur
heim vatn úr hver í svo stórum katli
að þær héldu á honum á stöng á milli
sín. Í Skagafirði fóru konur til laugar
með þvotta sína, hittust þar frá fleiri
bæjum og skýldu sér í húsum við
laugina. Þetta voru hversdagsat-
burðir og koma aðeins við sögu af því
að þeir skópu tilefni til að sanna heil-
agleika dýrlinga okkar. Kona datt í
hverinn í Reykholti og reyndist
furðu lítið brunnin eftir að heitið
hafði verið á hinn sæla Þorlák bisk-
up. Hrafn stal skóm einnar konunnar
í Skagafirði en skilaði þeim aftur
þegar hún hafði ákallað Jón biskup
Ögmundarson. Í Þorgils sögu skarða
í Sturlungu kemur fram að kona
þvoði þvott við Lýsuhvolslaug á
Snæfellsnesi; hún er nefnd af því að
Þorgils glensaði meira við hana, þeg-
ar hann kom til laugar, en bónda
hennar líkaði. Kannski ber minna á
jarðhitanotkun í heimildum en efni
standa til af því að hún kom mest við
hversdagsiðju kvenna. Engu að síður
er greinilegt að jarðhitinn hefur ver-
ið vannýtt auðlind.
Notkun jarðhita hefur væntanlega
haldist í svipuðu formi langt fram
eftir öldum. Í Íslandslýsingu Þórðar
biskups Þorlákssonar sem kom út
1666 segir til dæmis að Íslendingar
telji heilsusamlegt að baða sig í volg-
um laugum. Í Ferðabók Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar og
fleiri ritum 18. aldar er víða minnst á
laugar og böð í þeim. En yfirleitt er
samt ekki talað um jarðhita sem
hlunnindi eða kosti á jörðum á þess-
um tíma, til dæmis ekki í Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalín
sem var skráð á fyrstu áratugum 18.
aldar. Í mikilli jarðhitasveit eins og
Biskupstungum í Árnessýslu er
varla minnst á jarðhita. Þó segir um
Laugarás: „Eldivið spara hér hver-
arnir, en þar á mót drepst þar í pen-
ingur þess á milli.“ Hér kann að vera
átt við að sparist að hita þvottavatn,
til dæmis til að þvo ull, en kannski
hefur heitt hveravatn líka verið not-
að til eldunar.
Á árunum 1773-93 var salt unnið á
Reykjanesi við Ísafjarðardjúp með
því að sjóða sjó í hveravatni. Þetta
var opinber framkvæmd í eigu kon-
ungssjóðs og einstæð á Íslandi á
þessum tíma.
Á 19. öld var tekið að skipuleggja
notkun Þvottalauganna í Laugarnesi
í nágrenni Reykjavíkur; árið 1832
var fyrst reist þar hús fyrir þvotta-
konur. Um miðja öldina var tekið að
rækta kartöflur í volgri jörð víða um
land. En það beið 20. aldar að menn
leiddu heitt vatn í hús sín til upphit-
unar. Fyrstur mun hafa gert það
Stefán B. Jónsson á Suður-Reykjum
í Mosfellssveit, líklega árið 1908, en
Erlendur Gunnarsson á Sturlureykj-
um í Borgarfirði leiddi hveragufu í
hús sitt um það bil þremur árum síð-
ar. Á þriðja áratug aldarinnar var
síðan tekið að nota hveravatn til yl-
ræktar, við Þvottalaugarnar í Laug-
ardal og á Reykjum í Mosfellssveit.
Upp úr þessu hófst jarðhitanotkun
Íslendinga að marki, og er skýrt
rækilega frá henni í afar vandaðri
bók Sveins Þórðarsonar, Auður úr
iðrum jarðar, sem kom út árið 1998 í
Safni til iðnsögu Íslendinga.
Gunnar Karlsson, prófessor
í sagnfræði við HÍ.
Hvað er bráðahvítblæði og
hvað er gert við því?
SVAR: Hvítblæði er illkynja sjúk-
dómur sem, eins og nafnið gefur til
kynna, lýsir sér með auknum fjölda
hvítra blóðkorna. Hvítblæði er
stundum kallað blóðkrabbi og eins
og í öðrum krabbameinum eru ill-
kynja frumurnar ekki aðeins of
margar heldur gegna þær ekki leng-
ur réttu hlutverki í samfélagi frumn-
anna og trufla auk þess eðlilega
starfsemi annarra frumna.
Allar frumur blóðsins eiga upp-
runa sinn í beinmerg. Þar eru fjöl-
hæfar stofnfrumur sem geta af sér
nokkrar gerðir af öðrum stofn-
frumum og afkomendur þeirra verða
síðan að fullþroskuðum blóðfrumum.
Sérstök gerð af stofnfrumum er for-
veri rauðra blóðkorna, önnur er for-
veri hvítra átfrumna í blóði og svo
framvegis.
Hér þarf að skjóta því inn að hvítu
blóðkornin skiptast gróft sagt í át-
frumur og eitilfrumur og gegnir hvor
gerðin sínu sérhæfða mikilvæga
hlutverki við varnir líkamans gegn
sýkingum. Aðalstarfsvettvangur eit-
ilfrumna er í eitlum og milta og þar
taka þær út lokaskrefin á þroskaferli
sínum.
Illkynja vöxtur getur átt uppruna
sinn í stofnfrumum allra hinna ólíku
tegunda blóðfrumna og eftir því er
hvítblæði skipt í tegundir eftir upp-
runa. Gróft sagt er aðalskiptingin í
hvítblæði af átfrumuuppruna
(myeloid) og hvítblæði af eitilfrumu-
uppruna (lymphoid). Síðan er gerður
greinarmunur eftir því hversu hrað-
ur sjúkdómsgangurinn er, og talað
um „krónískt“ eða langvinnt hvít-
blæði annars vegar og „akút“ eða
bráðahvítblæði hins vegar. Það fyrr-
nefnda segir einkum til sín á efri ár-
um og getur sjúklingurinn haft slíkt
hvítblæði árum og jafnvel áratugum
saman, en oft endar það með bráða-
hvítblæði þegar frá líður. Bráðahvít-
blæði af eitilfrumuuppruna leggst
hins vegar einkum á börn og ung-
linga.
Bráðahvítblæði greinist oft þannig
að sjúklingur leitar læknis vegna
einkenna sem stafa af ofangreindri
truflun á eðlilegri starfsemi, í þessu
tilviki blóðfrumna, svo sem þreytu,
úthaldsleysi, endurteknum sýk-
ingum eða marblettum. Sjúkdóms-
greiningin fæst með því að skoða
sýni úr blóði og beinmerg.
Við meðferð bráðahvítblæðis er
einkum beitt frumueyðandi lyfjum
sem hafa þann eiginleika að eyða
frumum sem eru að fjölga sér. Það
gefur því augaleið að aukaverkanir
slíkra lyfja eru að þau ráðast líka
gegn eðlilegum frumum sem fjölga
sér hratt, það er eðlilegum stofn-
frumum blóðfrumna og frumum í
hársekkjum og slímhúðum. Með-
ferðin hefur því í för með sér hárlos,
mjög mikla áhættu á sýkingum og
sár í öllum meltingarveginum. Lífs-
horfur barna með hvítblæði eru
þrátt fyrir þetta góðar og litið er á
bráðahvítblæði barna sem lækna-
nlegan sjúkdóm. Þótt árangur hjá
fullorðnum sé síðri eru lífshorfur
þeirra allgóðar.
Hugsunin með meðferðinni er að
uppræta illkynja stofnfrumur og ein
leið til að ná því markmiði á árang-
ursríkan hátt er að beita mjög kröft-
ugri lyfjameðferð (ásamt geisla-
meðferð) sem gerir út af við allan
eðlilegan blóðmyndandi vef og gefa
síðan sjúklingnum nýjan blóðmynd-
andi vef með beinmergsígræðslu.
Þegar það er gert þarf að vanda vel
til vals á merggjafanum, hann þarf
að hafa svokallaða vefjaflokkagerð
sem líkist sem mest þeirri sem þeg-
inn hefur. Það er nauðsynlegt því að
nýi mergurinn á að setjast að í þeg-
anum sem nýtt ónæmiskerfi og má
því ekki bera með sér ónæmisfrumur
sem gætu ráðist gegn líffærum þeg-
ans.
Þetta er sérhæfð og vandasöm
meðferð og tekur mjög á sjúklinginn
en getur borið prýðilegan árangur.
Allnokkrir íslenskir sjúklingar hafa
fengið bata af slíkri meðferð. Merg-
skipti eru ekki framkvæmd hér-
lendis og hafa flestir hinna íslensku
sjúklinga farið til Svíþjóðar til slíkr-
ar meðferðar.
Helga Ögmundsdóttir, dósent
í læknisfræði við HÍ.
Hvernig nýttu for-
feður okkar jarðhita-
orku sér til búsældar?
Meðal umfjöllunarefnis á Vísindavefnum
undanfarna viku má nefna nafnið á
heimsálfunni Afríku, sturtutjöld, villta gullfiska, fordóma gagnvart
fötluðum, frjálshyggju, hor, stærstu lönd í heimi, íslenska vegakerf-
ið, frídaga, tarantúlur, töluna 13, fjölgun mannkyns, víkjandi lán,
vísitölur, Alexander Fleming, NEP-stefnuna og vísuna „Grundar
dóma“.
Slóð vefsetursins er www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Snorralaug í Reykholti.