Morgunblaðið - 09.08.2001, Blaðsíða 10

FRÉTTIR
10 FIMMTUDAGUR 9. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
„HVAÐ varðar áhrif Kárahnjúka-
virkjunar á sjó, hafði viðfangsefnið
verið takmarkað við Héraðsflóa og
engar nýjar rannsóknir eða áætlanir
um rannsóknir voru gerðar til að
meta áhrif breytinga á rennsli jökul-
ánna til sjávar. Ábendingar um að
áhrifa kynni að gæta á strand-
strauminn, sem fer suður með fjörð-
unum, voru einungis endurteknar í
matsskýrslunni. Eftir að lýsing á
þeim rennslisbreytingum, sem fylgja
virkjuninni, kom fram í mars síðast-
liðnum og með hliðsjón af ýmsum at-
hugunum af Austfjarðarsvæðinu,
sumum gömlum og öðrum nýjum, og
með það í huga að undanfarin miss-
eri hafa menn búist til að nýta um-
hverfisaðstæður í sjó á Austfjörðum
til eldis og ræktunar, vöknuðu
spurningar um áhrif virkjunarinnar
sem mér þótti nauðsynlegt að kæmu
fram. Ég hef reynt að skoða vísbend-
ingar um þessi áhrif á grundvelli tak-
markaðra gagna og vísbendingarnar
þykja mér hafa óhagstæða eða óljósa
stefnu, en ómögulegt er að meta hve
langt þær ná án rannsókna,“ segir
Jón Ólafsson, prófessor við HÍ og
haffræðingur á Hafrannsóknastofn-
un, en greinargerð hans fylgdi um-
sögn Hafrannsóknastofnunar um
matsskýrslu Landsvirkjunar um
Kárahnjúkavirkjun.
– Í hverju gætu áhrifin helst fal-
ist?
„Þetta snýst um það hve mikið
eiginleikar svonefnds strandsjávar
við Austfirði munu breytast, einkum
um sumar og vetur. Hver verða áhrif
á seltu, hitastig, lagskiptingu,
strauma, næringarefnabúskap, vöxt
þörunga og tegundasamsetningu,
fiskigöngur og staðbundna hrygn-
ingu.“
Mikil áhrif
á ferskvatnsflæði
Náttúrufræðistofnun Íslands var
falið að hafa yfirumsjón fyrir fram-
kvæmdaraðilann, Landsvirkjun, um
nauðsynlegar náttúrufræðirann-
sóknir vegna virkjunarinnar. Þær
rannsóknir skyldu ná frá Vatnajökli
að Héraðsflóa og furðar Jón sig á því
af hverju rannsóknir á sjó hefðu ver-
ið takmarkaðar við Héraðsflóa.
Samkvæmt áætlun, sem fram kom
í mars sl. um breytingar, sem verða á
rennsli til Héraðsflóa, munu fyrir-
hugaðar virkjunarframkvæmdir
hafa mikil áhrif á ferskvatnsflæði um
sumar og vetur. Gert er ráð fyrir að
Jökulsá á Dal og Jökulsá í Fljótsdal,
ásamt allmörgum smærri ám, verði
veitt að stöðvarhúsi neðanjarðar
innst í Fljótsdal. Þaðan renni vatnið
til Jökulsár í Fljótsdal og Lagar-
fljóts. Árnar renni síðan áfram um
sameiginlegan ós út í Héraðsflóa og
færu svæði undir vatn þar sem gerð
yrðu miðlunarlón. Þeirra stærst er
Hálslón við Brúarjökul, um 57 fer-
kílómetrar, eða svipað að stærð og
Blöndulón á Auðkúluheiði.
Lægri sjávarhiti fyrir austan
Sjávarhiti við Austfirði er lægri en
annars staðar við landið. Þar gætir
minnst áhrifa hlýsjávar sem kemur
upp að landinu sunnan úr hafi og fer
vestan við landið inn á norðurmið.
Því veldur ennfremur Austur-Ís-
landsstraumurinn, sem flæðir til
suðurs allnærri landi og ber með sér
allkaldan yfirborðssjó. Einnig leitar
kaldur djúpsjór inn að landi út af
sunnanverðu Austurlandi til mót-
vægis við yfirborðsstrauminn, sem
þar tekur austlæga stefnu. Þessu til
viðbótar eru sjávarfallastraumar við
Austfirði miklu harðari en við aðra
landshluta, en þeir auka lóðrétta
blöndun og dreifa og jafna varma og
seltu niður á meira dýpi en gerist
annars staðar. Meðalstraumhraðinn
á landgrunninu út af Austurlandi er
talinn vera um 9 cm/sek eða 7,8 km á
sólarhring, en ætla má að hann sé
ívið meiri við landið. Það er senni-
lega vegna sterkrar blöndunar að
sjávarhiti á Austfjörðum að vetrar-
lagi fellur ekki niður að frostmarki,
en þvílíkt ástand er ekki óalgengt
hér innst við Faxaflóa og í Hvalfirði,
að sögn Jóns.
„Ein afleiðing lágs sjávarhita er
Austfjarðaþokan, sem er tíð að sum-
arlagi þegar lofthiti er meiri en sjáv-
arhiti. Það verða allt að tólf þoku-
dagar í mánuði á Dalatanga þegar
mismunur á sjávarhita og lofthita er
hvað mestur. Af sjórannsóknagögn-
um, sem við höfum frá ársfjórðungs-
legum athugunum á grunnslóð út af
Krossanesi, er selta þar minnst í
ágúst vegna þess að þá eru mest
ferskvatnsáhrif frá landinu. Þessi
gögn eru því takmörkuð en staður-
inn er um 80 km sunnan við Héraðs-
flóa en mér sýnist sennilegt að hið
mikla vatnsmagn, sem fellur í Hér-
aðsflóa á sumrin, eigi mikinn þátt í
þessu seltulágmarki og í strand-
straumi suður með fjörðunum. Þessi
gögn benda einnig til þess að sjórinn
nái að hitna meir á sumrin þegar
seltumagn er lágt. Af þessu má
draga upp vísbendingar um afleið-
ingar Kárahnjúkavirkjunar. Hún
mun leiða til þess að seltan í strand-
sjónum hækkar á sumrin að jafnaði
og styrkur strandstraumsins minnk-
ar. Lagskipting verður veikari að
sumarlagi sem myndi leiða til lægra
hitastigs og fleiri þokudaga. Að vetr-
arlagi verður selta lægri en verið
hefur og hugsanlegt er að lagskipt-
ing myndist í yfirborðslögum sjávar
en við það myndi yfirborðshitinn
lækka,“ segir Jón og bætir við að hér
sé aðeins um vísbendingar að ræða í
hvaða átt breytingarnar geti orðið
án þess að hann vilji nokkru spá um
hversu langt þær muni leiða.
Í fyrrasumar voru straumar
mældir í Reyðarfirði og ýmsir eig-
inleikar sjávar vegna fyrirhugaðs ál-
vers þar. Straumar í firðinum voru
yfirleitt hægir, inn fjörðinn að norð-
an en út með honum sunnanverðum.
Á miðju sumri jókst straumhraðinn
og inn í fjörðinn streymdi sjór, sem
var heitari og með lægri seltu en sá
sem fyrir var. Þessi innstreymispúls
fór um allan fjörð og endurnýjunar-
tími sjávar í firðinum var, við þessar
aðstæður, mun skemmri en áður.
Frekari straummælingar voru gerð-
ar sl. vetur og þá fóru einnig
straumpúlsar um fjörðinn. „Það sem
liggur að baki þessum straumpúls-
um kann að vera vindafar, ástand
strandstraumsins eða samspil þess-
ara og annarra þátta. Það er nauð-
synlegt að kanna hvort breytt ástand
strandsjávar vegna Kárahnjúka-
virkjunar dragi út tilhneigingu hans
til að flæða inn á Reyðarfjörð og aðra
firði fyrir austan.“
Ferskvatnsblandaður
sjór öðruvísi
– Hvað gerist þegar árvatn bland-
ast sjó og hvað verður um sjávarhit-
ann? Hvernig hegðar sú blanda sér
og hvernig lífríki verður til í slíkri
blöndu?
„Þegar árvatn berst um ós til sjáv-
ar hefst ferli, sem ræðst af eðliseig-
inleikum sjó-árvatns blöndunnar.
Eðlismassi eða eðlisþyngd þessarar
blöndu er minni en fullsalts sjávar og
ferskvatnsblandaður sjór flýtur því
ofan á og helst aðskilinn, jafnvel við
mikla útþynningu. Þessir eiginleikar
draga einnig úr lóðréttri blöndun.
Vegna eðlismassamismunar stendur
yfirborð sjávarins örlítið hærra, en
það dugar til þess að hann rennur
áfram. Þó ekki sé um sýnilegan far-
veg að ræða, valda kraftar sem stafa
af snúningi jarðar því að ferskvatns-
blandaði sjórinn streymir ekki beint
út frá ósnum til hafs heldur sveigir
til hægri og fylgir ströndinni. Þannig
er til dæmis vatnið úr Ölfusá, Þjórsá
og öðrum Suðurlandsám blandað
niður á 50–80 m í strandstraumi sem
er minna en 10 km breiður suður af
Krísuvíkurbjargi. Sá straumur flyt-
ur árvatnið áfram í vesturátt og
sveigir inn á Faxaflóa. Þessir eðlis-
eiginleikar eru þó aðeins einn þáttur
af mörgum sem hafa áhrif á það
hvernig strandsjór og strandstraum-
urinn haga sér. Ferskvatnsrennsli af
landinu er breytilegt eftir árstíðum
og strandsvæðum en vindar eru
einnig einkar mikilvægir. Vindar
geta haldið strandsjónum innarlega
á landgrunninu eða dreift honum út
til hafs og veikt einkenni hans með
blöndun við fullsaltan sjó. Sjórinn við
strendurnar hitnar einnig meir á
sumrin en sá sem er utar og það
breytir eðlismassa og keyrir ásamt
ferskvatninu strandstrauminn
áfram. Sjávarfallastraumar og haf-
straumar eru missterkir og hafa
áhrif á blöndun og botnlögun hefur
einnig áhrif á strauminn. Svæðis-
bundnir staðhættir skipta því miklu
máli og ekki er auðvelt að yfirfæra
reynslu frá einu svæði til annars.“
– Kemur mikil næring fyrir lífríkið
með ánum?
„Hér verður að greina á milli upp-
leystra efna og gruggs. Gruggið eða
aur sem jökulárnar bera til sjávar er
að langmestu leyti bergmylsna, ólíf-
rænt efni sem þörungar geta ekki
nýtt. Stærstu agnirnar falla fljótt til
botns þegar út í sjó er komið og
straumhraðinn verður lítill. Þær fín-
gerðari ná að berast lengra, en lit-
urinn af þeim þynnist smátt og smátt
út. Gruggið dregur úr því hvað mikil
birta berst niður í sjóinn og birtu
verða þörungar að hafa til vaxtar.
Auk birtu þurfa þörungar svokölluð
næringarefni eða áburðarefni, sem
eru í litlum styrk í sjó og takmarka
yfirleitt vöxt þörunga og frjósemi
hafsvæða. Þetta eru uppleyst ólíf-
ræn efni, þau helstu eru fosfat og
nítrat en einnig er uppleystur kísill
nauðsynlegur kísilþörungum. Í efstu
sjávarlögum hér við land er mest af
þessum efnum um miðjan vetur þeg-
ar þörungagróður er í lágmarki en
minnst á sumrin. Í íslenskum ám er
nítratstyrkur mjög lágur, miklu
lægri en t.d. í Rín og öðrum evrópsk-
um stórfljótum sem eru mótuð af at-
höfnum manna. Fosfatið er sömu-
leiðis lágt og lítil viðbót á það sem í
sjónum er. En uppleystur kísill er í
margfalt hærri styrk í árvatni en í
sjó og því örvar þessi viðbót kísilþör-
ungavöxt í strandsjónum á sumrin. Í
fyrra kláraði Agnes Eydal líffræð-
ingur á Hafrannsóknastofnun at-
hyglisverða rannsókn á samspili
næringarefna, þörungavaxtar og
þörungategunda í Hvalfirði þar sem
áhrif kísils frá ferskvatni komu vel
fram. Áhrif árvatnsins á lífsskilyrði í
sjó eru því fyrst og fremst vegna eðl-
iseiginleika og koma fram í lagskipt-
ingu, lóðréttri blöndun og í strand-
straumnum og uppleystur kísill er
vissulega mikilvægur fyrir kísilþör-
unga og hefur þannig áhrif á teg-
undasamsetningu þörungasvifsins.“
Lífríkið
í strandsjónum
Að sögn Jóns hefur lífríki strand-
sjávar hér við land mest verið kann-
að við Suður- og Suðvesturland á
þeirri slóð þar sem eru hrygningar-
stöðvar margra nytjategunda, t.d.
þorsks og ýsu. Í apríl og maí, þegar
sól er hækkandi á lofti, veldur minni
selta strandsjávar því að lagskipt-
ingar gætir þar, lóðrétt blöndun tak-
markast við nokkra tugi metra þar
sem birtu gætir og þörungar sem ná
að vaxa þar, berast síður niður úr yf-
irborðslaginu og birtunni.
„Í úthafssjónum verður ekki lag-
skipting fyrr en mörgum vikum síð-
ar og þá vegna upphitunar. Þannig
grænkar og dafnar líf miklu fyrr í
strandsjónum en utar á land-
grunninu. En ástand strandstraums
og strandsjávar er mjög breytilegt,
sérstaklega vegna áhrifa vindsins á
dreifingu og blöndun. Í rannsóknum
á ferskvatnsmagni í Faxaflóa sem
Unnsteinn Stefánsson gerði á árun-
um 1966–1967 og skrifaði um með
Guðmundi Guðmundssyni, kom fram
að stór hluti ferskvatnsblandaðs
sjávar, sem er á hverjum tíma í
Faxaflóa, er aðfluttur, hefur borist
þangað fyrir Reykjanes frá suður-
strandarsvæðinu. Ennfremur sýndu
þeir fram á að vindar ráða miklu um
magn og dreifingu ferskvatns í
Faxaflóa. Suðlægir vindar auka við
magnið og halda því inni í flóanum,
en norðlægir vindar hafa gagnstæð
áhrif með því að draga úr flutningi
inn á svæðið og þrýsta yfirborðslag-
inu út til hafs.
Rannsóknir Hafrannsóknastofn-
unar á þessu svæði tengjast auðvitað
mikilvægi þess fyrir margar fiskteg-
undir og fyrir mörgum árum komu
fram vísbendingar um það að árang-
ur hrygningar þorsks, nýliðun eða
árgangastyrkur væri tengdur
ástandi strandstraumsins. Þetta er
ekki einfalt rannsóknarefni því
ástand hrygningarstofnsins og ann-
að í umhverfinu skiptir einnig máli.
Nýlega hafa komið fram niðurstöður
í rannsóknum Guðrúnar Marteins-
dóttur og félaga á þorsknýliðun sem
benda til þess að styrkur strand-
straumsins á þessu svæði hafi já-
kvæðari áhrif á nýliðun þorsks en
aðrar breytilegar umhverfisaðstæð-
ur. Hér getur strandstraumskerfið
haft tvíþætt hlutverk, annars vegar
sem lífvænlegt umhverfi þegar lirf-
urnar byrja að afla sér fæðu og hins-
vegar sem einskonar færiband sem
flytur lirfurnar frá hrygningarstöðv-
um og dreifir þeim á uppeldisstöðvar
fyrir norðan land,“ segir Jón.
– Hvaða áhrif gætu virkjunar-
framkvæmdir við Kárahnjúka haft á
lífríkið á Austfjörðum?
„Þegar farið verður að safna vatni
í uppistöðulón, verða á fyrsta sumri
breytingar á rennsli til Héraðsflóa
og ég tel að áhrif þeirra breytinga
muni ná langt suður fyrir Héraðs-
flóa. Þær vísbendingar um áhrif,
sem ég nefndi áðan, eru settar fram
á grundvelli takmarkaðra sjórann-
sóknagagna og þess að eiginleikar
sjávar breytast á þekktan hátt er
sjórinn blandast ferskvatni. Það er
mörgum spurningum ósvarað um
samskipti fjarðanna við strandsjóinn
úti fyrir,“ segir Jón Ólafsson að lok-
um.
Jón Ólafsson haffræðingur gagnrýnir umhverfismat vegna Kárahnjúkavirkjunar
Morgunblaðið/Billi
Kárahnjúka-
virkjun kann
að hafa áhrif á
lífríki sjávar
Samkvæmt áætlun um breytingar, sem verða á rennsli til Héraðsflóa,
mun Kárahnjúkavirkjun hafa mikil áhrif á ferskvatnsflæði um sumar og
vetur. Á sumrin mun meðalrennsli minnka um allt að 450 rúmmetra á
sekúndu eða niður í þriðjung þess sem verið hefur. Miðlun þessa vatns
að vetrarlagi mun auka meðalrennslið þá um 100 rúmmetra á sekúndu
eða rösklega tvöfalda það sem verið hefur. Vegna þess hve uppistöðulón
stendur í mikilli hæð, verða hinsvegar tiltölulega lítil áhrif á vorflóð
vegna leysinga af láglendi. Auk þessara breytinga, sem lýst er sem með-
alrennsli, mun virkjunin draga úr rennslissveiflum eða flóðum á sumrin.
Myndin sýnir meðalrennsli við sameiginlegan ós Lagarfljóts og Jökuls-
ár á Dal fyrir og eftir virkjun við Kárahnjúka.
Skipulagsstofnun ríkisins hefur nú kveðið
upp úrskurð sinn um mat á umhverfisáhrif-
um Kárahnjúkavirkjunar. Meðal umsagn-
araðila var Hafrannsóknastofnun. Jóhanna
Ingvarsdóttir kynnti sér umsögnina og
ræddi við Jón Ólafsson, prófessor við HÍ,
haffræðing á Hafrannsóknastofnun og höf-
und greinargerðar sem fylgdi umsögninni.
join@mbl.is
Jón Ólafsson, prófessor við HÍ og haffræðingur á Hafrannsóknastofnun.