Morgunblaðið - 24.11.2001, Qupperneq 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2001 35
einstaklingar og fyrirtæki erlend lán
sem síðan voru endurlánuð innan-
lands og vaxtamunurinn hirtur, allt
undir formerkjum þess að á Íslandi
væri rekin fastgengisstefna sem
ekki yrði hróflað við í bráð. Útlánin
voru einnig notuð til að fjármagna
innflutning þar sem innflutnings-
verðlag var sérstaklega hagstætt og
í kjölfarið fylgdi viðskiptahalli seinni
hluta árs 1999 og á árinu 2000 sem
drifinn var af erlendum lántökum.
Kaflaskil urðu síðan í byrjun sumars
á síðasta ári þegar gengið byrjaði að
falla,“ sagði Tryggvi.
Hann sagði að í desember 1999
hefði hann haldið erindi á morgun-
verðarfundi Samtaka atvinnnulífsins
þar sem hann hefði bent á að ef ekki
yrði farið varlega og af fullri ábyrgð í
þá kjarasamninga, sem þá stóðu fyr-
ir dyrum og nú sæi fyrir endann á,
mætti eiga von á verðbólgu og í kjöl-
farið fjárflótta, miklum þrýstingi á
krónuna og óstöðugleika í fjármála-
kerfinu
„Mér sýnist sem þessi spá hafi að
miklu leyti gengið eftir og að hægt sé
að rekja þróunina beint til kjara-
samninga sem gerðir hafa verið und-
anfarið. Ég er þeirrar skoðunar að
kanna þurfi hvernig er hægt að
koma í veg fyrir að verkfallsvopninu
sé beitt í jafn ríkum mæli og gert er
og hvort aðrar leiðir séu ekki væn-
legri til árangurs. Launahækkanir
hafa verið of miklar miðað við ástand
á vinnumarkaði og gat sú þróun ekki
endað með neinu öðru en verðbólgu
og í kjölfarið auknum þrýstingi á
gengið. Mér finnst það fremur ódýr
lausn að kenna efnahagsstefnu
stjórnvalda um þegar núverandi
efnahagsástand er skoðað, þó e.t.v.
hefði verið hægt að ná betri tökum á
fjármálafyrirtækjunum með því að
gefa Seðlabankanum frelsi fyrr en
gert var og að Fjármálaeftirlitið
mætti vera burðugra,“ sagði
Tryggvi.
Hann segir að hvað almenna hag-
stjórn varði telji hann rétt að hanna
fjármálastefnuna þannig að hún
styðji peningamálastefnuna betur en
nú sé. Miklar umbætur hafi átt sér
stað í ríkisfjármálum og hafi kerf-
isafgangur, þ.e. staða ríkissjóðs leið-
rétt fyrir hagsveiflunni, aukist jafnt
og þétt frá miðjum síðasta áratug
„En betur má ef duga skal. Ég tel
að athuga ætti vel kosti þess að reka
hér fjármálastefnu sem byggðist á
að ríkisútgjöld yxu sem nemur lang-
tímahagvexti og að ef vikið yrði frá
þeirri reglu þá þyrfti framkvæmda-
valdið að útskýra fyrir Alþingi og al-
menningi hvers vegna það væri gert,
svipað og Seðlabankinn þarf nú að
útskýra frávik frá verbólgumark-
miði sínu. Þetta myndi hafa sveiflu-
jafnandi áhrif og styðja peninga-
málastefnuna mun betur en nú er.
Jafnframt myndi reglan leiða til auk-
ins gagnsæis og aga í ríkisfjármál-
um.
Ég tel að grunnur efnahagslífsins
sé mjög traustur hér á landi og að
bjart sé framundan í efnahagslífi
þjóðarinnar. Skattalækkanir, sem
boðaðar hafa verið á fyrirtæki, munu
hjálpa til við að laða að erlent fjár-
magn og halda því sem fyrir er í
landinu. Þegar efnahagslíf heimsins
fer aftur af stað mun það íslenska
fylgja eftir af miklum
krafti, en aðilar vinnu-
markaðarins og fjár-
málafyrirtækin verða að
sýna ábyrgð í nýfengnu
frelsi og láta af þeim
pilsfaldakapítalisma sem enn ein-
kennir Ísland. Það þýðir ekkert að
hlaupa til og biðja hið opinbera um
hjálp þegar eitthvað bjátar á, menn
verða að líta sér nær. Hlutverk hins
opinbera er að setja sanngjarnar
leikreglur og skapa öryggisnet fyrir
þá einstaklinga sem fara útaf spor-
inu af einhverjum ástæðum en ekki
að hjálpa einstökum fyrirtækjum
vegna vanhugsaðra ákvarðana
stjórnenda þeirra,“ sagði Tryggvi
ennfremur.
sem kynnti undir verðbólgu eða slaki
sem skapaði verðhjöðnun og ákvarð-
anir á vinnumarkaði væru þannig að
launastigið væri ekki of hátt þannig
að það skapaðist atvinnuleysi þá
væri allt í sómanum. En til þess yrði
hver og einn þessara þátta að sinna
sínu hlutverki.
„Ef menn tryggja að verðbólga
fari ekki úr böndunum þá mun geng-
ið auðvitað koma til baka af því að
raungengið er komið miklu lægra
heldur en stenst til lengdar. Það er
bara spurning hvort það muni
hækka með meiri verðbólgu eða
hækkun nafngengis. Sé peninga-
stefnan nógu aðhaldssöm getur hún
tryggt það að lokum að verðbólgu sé
haldið í skefjum. Það getur vel verið
að það þurfi að kosta einhverju til
tímabundið í samdrætti í hagkerfinu,
en peningastefnan getur það að lok-
um og þá kemur gengið til baka. Það
er bara að þreyja þorrann og góuna
og þá kemur vor, en ekki að ætla sér
að kveikja í húsinu sínu til að fá sér
einhvern stundaryl á meðan,“ sagði
Már að lokum.
Háir vextir styðja gengið
Tryggvi Þór Herbertsson, for-
stöðumaður hagfræðistofnunar Há-
skóla Íslands, segir að hann telji að
lækkun gengisins undanfarna daga
megi að miklu leyti rekja til nýaf-
staðinnar vaxtalækkunar Seðla-
bankans. Háir vextir styðji við geng-
ið og sé vaxtaþrýstingur minnkaður
haldist fjármagn ekki jafnvel innan-
lands og gengið lækki til skamms
tíma.
„Ég tel að það hefði þurft að bíða
mun órækari merkja þess að vinnu-
markaðurinn væri að dragast saman
og að verðbólga væri að hjaðna. Ég
er reyndar einnig þeirrar skoðunar
að gengið sé of lágt um þessar mund-
ir og að illt umtal um krónuna og
barlómur hvað varðar efnahags-
ástandið eigi þar hlut að máli. En að
öðru óbreyttu mun gengið halda
áfram að lækka allt þar til verðbólg-
an verður svipuð og í viðskiptalönd-
unum. Jafnframt ber að hafa í huga
að vaxtalækkanir erlendis ber á eng-
an hátt að yfirfæra á Ísland. Þar
berjast menn jafnvel við verðhjöðn-
un á meðan við verðum að skoða
vaxaákvarðanir okkar í ljósi verð-
bólgu,“ sagði Tryggvi.
Tryggvi bendir á að undanfarinn
áratug hafi íslenska hag-
kerfið færst mjög í frjáls-
ræðisátt og frá 1995 hafi
fjármagnsflutningar ver-
ið frjálsir og gengið
ákvarðað á markaði. Al-
þjóðavæðing hafi orðið mikil, sér-
staklega á fjármagnsmarkaði, og nú-
verandi efnahagsástand megi að
miklu leyti rekja til þessa aukna
frjálsræðis.
„Ríkið sleppti krumlunni af fjár-
málastofnunum og fyrirtækjum og
að vissu leyti má segja að þessir að-
ilar, og þá sérstaklega fjármálafyr-
irtækin, hafi ekki ráðið við þetta nýja
frelsi. Lán voru veitt til hlutabréfa-
kaupa og einkenndist verðlagning
þeirra oft af glópagleði. Einnig tóku
iðum. Ef
ota þá til
að fljóta.
kinn hefði
anda þess
r á verð-
and með
ngar ætti
a einhliða
æri fræði-
lan að það
ög erfitt.
ármagns-
fur til það
að verja
llkomlega
nnlendrar
engið flyti
það bara
urinn kall-
síðan við
bólgu þeg-
sfjármálin
ð um jöfn-
nd og loks
a.s. samn-
m þyrfti að
dun sam-
andið væri
t til þyrfti
a að sinna
mynd, sem
væri verð-
rinn í við-
vinnustig-
essir þrír
engið ekki
lgan væri
tum, inn-
uttri verð-
gi þyngra
ið væri að
kum yrði
vera því
m að koma
ahagsmál-
alltof mik-
sem aftur
ptahallann
og til þess
ndið væri
jármálun-
viðskipta-
mræmdist
vaxtastig-
það væri
agkerfinu
anga í gegnum
ga aðlögun
Morgunblaðið/Kristinn
smálum að undanförnu.
Þór
sson
Launahækk-
anir hafa verið
of miklar
FYRIR tveim árum fullyrti
Samuel Huntingdon að átakalín-
urnar í heimsmálunum að loknu
kalda stríðinu væru aðallega
menningarlegar – „árekstur
menningarheima“ sem segja
mætti að væru fimm eða sex
svæði og gætu stundum lifað hlið
við hlið en aldrei náð saman
vegna þess að þeir deildu ekki
með sér sameiginlegum gildum.
Mikilvæg ályktun af þessum rök-
semdum er að líta beri á hryðju-
verkin 11. september og við-
brögð Bandaríkjamanna við þeim
sem þætti í baráttu milli íslams
og Vesturlanda. Önnur er sú að
það sem við á Vesturlöndum álít-
um vera algild mannréttindi séu
einfaldlega ávextir evrópskrar
menningar, þau séu ónothæf fyr-
ir þá sem ekki deili þessum sér-
stöku hefðum.
Ég tel að Huntingdon hafi
rangt fyrir sér í báðum efnum.
V.S. Naipaul, sem nýlega hlaut
bókmenntaverðlaun Nóbels, rit-
aði einu sinni grein sem bar heit-
ið „Okkar algilda menning“.
Mjög viðeigandi heiti. Þegar öllu
er á botninn hvolft er Naipaul
rithöfundur af indverskum upp-
runa sem ólst upp á Trinidad.
Hann hélt því ekki einvörðungu
fram að vestræn gildi ættu við í
öllum menningarheimum heldur
gæti hann einmitt þakkað bók-
menntaleg afrek sín þeirri al-
gildu skírskotun sem gengur
þvert á meint menningarlanda-
mæri Huntingdons.
Algild skírskotun er einnig
hugsanleg í enn almennari skiln-
ingi vegna þess að helsta drif-
fjöðrin í sögu mannkynsins og
heimsmálunum er ekki menning-
arleg fjölbreytni heldur almenn
sókn nútímavæðingarinnar og
birtingarform hennar í stofnun-
um samfélagsins eru lýðræði og
markaðsskipulag. Átökin sem nú
standa yfir eru ekki þáttur í
menningarárekstri í þeim skiln-
ingi að tvö jafn öflug svæði berj-
ist, þau eru dæmi um andspyrnu
af hálfu þeirra sem nútíminn
ógnar og um leið siðferðislegur
hluti hans, virðingin fyrir mann-
réttindum.
Nær öll réttindi sem haldið
hefur verið á lofti í sögunni hafa
byggst á því að menn hafa vísað
til þriggja valdhafa: Guðs,
mannsins eða náttúrunnar. Elstu
uppsprettum réttinda, Guði eða
trúarbrögðunum, hefur verið
hafnað sem forsendum réttinda á
Vesturlöndum frá því að Upplýs-
ingin hóf að hasla sér völl. Rit
John Locke, Ritgerð um ríkis-
vald, hefst með löngum andmæl-
um gegn Robert Filmer sem
haldið hafði fram heilögum rétt-
indum konunga. Afhelgun rétt-
inda á Vesturlöndum var því með
öðrum orðum hluti af hefðum
frjálslyndisins frá upphafi.
Þarna virðist núna sem helsti
munurinn á löndum íslams og
Vesturlöndum sé vegna þess að
margir múslímar vísa á bug hug-
myndinni um veraldlegt ríkis-
vald. En áður en við föllumst á
hugmyndina um óhjákvæmileg
átök milli menningarheima skul-
um við íhuga hvers vegna nú-
tímalegt og veraldlegt frjálslyndi
spratt yfirleitt fram á Vestur-
löndum.
Það er engin tilviljun að hug-
myndir frjálslyndisins komu
fram á sjónarsviðið á 16. og 17.
öld en þá sýndu blóðugar deilur
milli kristinna hópa um alla Evr-
ópu fram á að ekki væri hægt að
ná samstöðu um trúmál sem
hægt væri að nota sem undir-
náttúran. Orðfæri náttúruréttar-
ins, sem einkum var þróað í
Bandaríkjunum á 18. öld, hefur
áfram mótað samræður okkar
um siðferði. Þegar við segjum til
dæmis að kynþáttur, þjóðerni,
ríkidæmi eða kyn séu ekki þeir
hópeiginleikar sem skipti öllu
máli er ljóst að við gefum í skyn
að til sé grundvöllur mannlegra
eiginda sem við getum öll vísað
til og því krafist verndar gagn-
vart ákveðinni hegðun af hálfu
annarra hópa eða ríkja. Þessi trú
er úrslitaröksemdin fyrir því að
hafna menningarlegum rök-
stuðningi fyrir því að sumir hóp-
ar – til dæmis konur – séu gerðir
lægra settir en aðrir í samfélag-
inu. Ennfremur bendir út-
breiðsla lýðræðis til annarra
þjóða en evrópskra síðustu ára-
tugi 20. aldar til þess að Vest-
urlandabúar séu ekki einir um
þessa skoðun.
En ef mannréttindi eru algild
ættum við þá að krefjast þess að
þeim sé komið á alls staðar og á
öllum tímum? Aristóteles segir í
Siðfræði Nikomakkosar að til
séu reglur um náttúruréttindi en
þeim verði að beita af miklum
sveigjanleika og skynsemi. Þessi
skoðun á enn við. Við verðum að
greina á milli annars vegar
fræðilegrar trúar á að mannrétt-
indi séu algild og hins vegar
hvernig við styðjum í reynd
mannréttindi í heiminum öllum
vegna þess að sameiginleg,
mannleg eigindi okkar hafa orðið
til við ólík, félagsleg skilyrði og
skilningur okkar á réttindunum
er því ólíkur.
Vestræn sýn á réttindi, þar
sem einstaklingurinn er í önd-
vegi, veldur oft uppnámi í sam-
félögum þar sem hefðir eru rót-
grónar og lífið býður ekki upp á
jafnmikið val. Ástæðan er sú að
ekki er hægt að skilja sýn Vest-
urlandabúa frá víðtækara ferli
nútímavæðingarinnar. Ef menn
halda að það sé hægt eru þeir að
setja vagninn fyrir hestinn.
Stuðningur okkar við það viðhorf
að mannréttindi eigi alls staðar
við eru aðeins hluti af flókinni
heildarmynd algildrar heims-
menningar og við getum ekki
greint skilning á öðrum þáttum
nútímasamfélags – efnahagslegt
réttlæti og stjórnmálalegt lýð-
ræði – frá henni.
stöðu stjórnarfars. Hobbes,
Locke og Montesquieu brugðust
við hörmungum á borð við Þrjá-
tíu ára stríðið með því að mæla
með aðskilnaði trúarbragða og
stjórnmála, fyrst og fremst til
þess að tryggja frið milli borg-
aranna.
Íslam á nú við sams konar
vanda að stríða. Tilraunir sem
gerðar eru til að sameina stjórn-
mál og trúarbrögð valda deilum
meðal múslíma alveg eins og
raunin varð hjá kristnum mönn-
um í Evrópu. Ráðamenn okkar
hafa rétt fyrir sér (og eru ekki
bara að segja það sem kemur
þeim vel) þegar þeir staðhæfa að
stríðið sem nú er háð sé ekki við
íslam – einstaklega margbrotin
trúarbrögð þar sem ekki er við-
urkennt að einhver ein túlkun á
trúarsetningunum hafi meira
vægi en allar aðrar. Skortur á
umburðarlyndi og bókstafstrú er
val sumra múslíma en íslam hef-
ur ávallt þurft að takast á við
spurninguna um veraldarhyggju
og þörfina á umburðarlyndi í trú-
málum eins og glöggt má sjá á
ákefð umbótasinnanna í klerka-
veldinu Íran.
Önnur uppspretta réttindanna
– viðhorf sem í eðli sínu er mjög
í anda pósitífista og gengur út á
að allt sem samfélagið álíti
stjórnarskrárbundin réttindi
verði það – tryggir heldur ekki
viðleitni til frjálslyndis vegna
þess að það veldur menningar-
legri afstæðishyggju. Sé það
rétt, sem Huntingdon gefur í
skyn, að réttindin sem við Vest-
urlandabúar hyllum hafi komið
til við einstakar aðstæður í
tengslum við stjórnmálavanda í
kristnum Evrópulöndum, hvað
getur þá hindrað önnur samfélög
í að höfða til eigin aðstæðna til
að mæla gegn sömu réttindum?
Stjórnvöld í Kína hafa sýnt mikla
hæfileika í að beita slíkum rök-
semdum.
Síðasta uppspretta réttinda er
Átök íslams
við nútímann
Reuters
Kona í Kabúl lyftir höfuðbúnaði á kufli sínum, daginn eftir að tal-
ibanar fóru. Í tíð þeirra urðu konur að hylja allan líkama sinn á al-
mannafæri en slíkir siðir tíðkast aðeins í sumum löndum múslíma.
Höfundur ritaði bókina The End
of History and the Last Man og er
prófessor í alþjóðastjórn-
málafræði og hagfræði við Johns
Hopkins-háskóla.
©Project Syndicate
Tilraunir sem gerðar
eru til að sameina
stjórnmál og trúar-
brögð valda deilum
meðal múslíma al-
veg eins og raunin
varð hjá kristnum
mönnum í Evrópu.
Francis Fukuyama