Morgunblaðið - 02.02.2002, Blaðsíða 31

Morgunblaðið - 02.02.2002, Blaðsíða 31
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2002 31 Í MORGUNBLAÐINU 24.janúar sl. segir frá málstofulagadeildar um synjunar-vald forseta. Á málstofu þessari töluðu Sigurður Líndal, prófessor emeritus, og Hannes Hólmsteinn Gissurarson prófess- or fyrir andstæðum skoðunum í þessu efni. Í fréttinni kemur margt áhugavert fram. Þó skilar fréttin tæpast nægilega þeim lög- fræðilegu röksemdum gegn synj- unarvaldi forsetans sem þyngst vega. Ekki skal um það sagt hvort það er vegna þess að þau komu ekki nægilega fram á málstofunni eða hvort fréttamennsku verði um kennt. Verður þess nú freistað að bæta úr þessu með því að gera grein fyrir viðhorfum sem fram hafa komið í fræðilegum skrifum um þetta efni. Einkum vegur hér þungt grein eftir Þór Vilhjálms- son, fyrrverandi hæstaréttardóm- ara og núverandi forseta EFTA- dómstólsins, í Afmælisriti Gauks Jörundssonar frá 1994. Þar er því haldið fram að forsetinn hafi ekki persónulegt synjunarvald og að forseta beri skylda til að fallast á tillögu ráðherra um staðfestingu (undirritun) lagafrumvarps sem samþykkt hafi verið á Alþingi. II. Ákvæðin um forseta er einkum að finna í II. kafla stjórnarskrár- innar. Sem dæmi um vald og hlut- verk forseta má nefna að í 15. gr. segir að forseti skipi ráðherra og veiti þeim lausn, og ennfremur að hann ákveði tölu þeirra og skipti með þeim störfum. Samkvæmt 20. gr. veitir forseti þau embætti sem lög mæla. Segir ennfremur að for- seti geti vikið þeim úr embætti er hann hefur veitt það eða eftir at- vikum flutt embættismenn til. Þá segir í 22. gr. að forseti stefni saman Alþingi, í 23. gr. að hann geti frestað fundum Alþingis og í 24. gr. að hann geti rofið þing. Og þá segir í 26. gr.: „Ef Alþingi hefur samþykkt lagafrumvarp, skal það lagt fyrir forseta lýðveldisins til staðfest- ingar eigi síðar en tveim vikum eftir að það var samþykkt og veit- ir staðfestingin því lagagildi. Nú synjar forseti lagafrumvarpi stað- festingar, og fær það þó engu að síður lagagildi, en leggja skal það þá svo fljótt sem kostur er undir atkvæði allra kosningarbærra manna í landinu til samþykktar eða synjunar með leynilegri at- kvæðagreiðslu. Lögin falla úr gildi, ef samþykkis er synjað, en ella halda þau gildi sínu.“ Einnig má hafa hér í huga 19. grein stjórnarskrárinnar þar sem segir: „Undirskrift forseta undir löggjafarmál eða stjórnarerindi veitir þeim gildi, er ráðherra ritar undir þau með honum.“ Ef þessi ákvæði stjórnarskrárinnar um hlutverk forset- ans, og önnur sem ekki er vitnað til, eru lesin og skilin bók- staflegum skilningi virðist sú ályktun nærtæk, að embætti forseta sé það valda- mesta í íslenskri stjórnskipun. Sam- kvæmt orðalagi 26. gr. virðist tæpast ástæða til að draga í efa að forseti hafi þetta synjunarvald. Ekki er þó allt sem sýnist í þeim efnum. III. Skipta hér mestu máli 1. mgr. 11., 1. mgr. 13. gr. og 1. ml. 14. gr. stjórnarskrárinnar, en þau ákvæði hljóða svo: „(1. mgr. 11. gr.) Forseti lýð- veldisins er ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum. Svo er og um þá, er störfum hans gegna.“ „(1. mgr. 13. gr.) Forsetinn læt- ur ráðherra framkvæma vald sitt.“ „(1. ml. 14. gr.) Ráðherrar bera ábyrgð á stjórnarframkvæmdum öllum.“ Af þessum ákvæðum leiðir að önnur ákvæði, sem mæla fyrir um vald forseta, hafa almennt verið skýrð þannig að atbeini forseta sé aðeins formlegur. Hið raunveru- lega vald sé hjá ráðherra, ekki forseta. Hefur jafnvel verið litið svo á, t.d. við veitingu embætta þar sem gert er ráð fyrir atbeina forseta, (þetta á nú við um dóm- ara Hæstaréttar og biskupinn yfir Íslandi) að hugsanleg synjun for- seta myndi ekki hafa sjálfstæða þýðingu og að undirritun og ákvörðun ráðherra myndi allt að einu teljast nægilegur grundvöll- ur til þess að maður teldist lög- lega skipaður í embætti. Má segja að orðalag 19. gr. endurspegli þetta þar sem undirritun ráð- herra með forseta er meginatrið- ið. Sama gildi um ákvarðanir um að kalla saman Alþingi, fresta fundum þess og rjúfa þing. Ekki er um það deilt að hið raunveru- lega vald í þessu efni liggur hjá forsætisráðherra, en atbeini for- seta sé aðeins formlegur. Ákvarð- anir forsætisráðherra myndu samkvæmt þessu viðhorfi allt að einu standa þótt forseti neitaði að ljá þeim atbeina sinn. IV. Sú spurning vaknar hvort önn- ur sjónarmið eigi við um skýringu 26. gr. stjórnarskrárinnar, þannig að líta beri svo á að um vald það sem forseta er mælt í þeirri grein gildi annað sjónarmið en að fram- an er rakið. Þeir sem halda því fram að forseti hafi synjunarvald virðast líta svo á að í þeirri grein sé kveðið á um sjálfstætt vald for- seta, þótt það gildi ekki um önnur ákvæði stjórnarskrárinnar. Frá lögfræðilegu sjónarmiði er þetta þó alls ekki augljóst. Gögn sem varða undirbúning stjórnarskrárinnar frá 1944 gefa til kynna að sumir hafi litið svo á að um væri að ræða persónulegt vald forseta. Þau veita þó ekki örugga vísbendingu um hver var ætlan stjórnarskrárgjafans í þessu efni. Hvað sem líður þessari forsögu ákvæðisins sýnist saman- burðarskýring á ákvæðum stjórn- arskrárinnar eiga að leiða til þeirrar niðurstöðu, að túlka beri 26. gr. stjórnarskrárinnar með hliðstæðum hætti og aðrar grein- ar hennar. Í því felst að 26. gr. kveði ekki á um sjálfstætt vald forsetanum til handa, frekar en aðrar greinar stjórnarskrárinnar, heldur liggi hið raunverulega vald til þess að synja lagafrumvörpum staðfestingar hjá ráðherra. Ákvæðið mæli m.ö.o. fyrir um rétt ráðherra til að vísa frumvarpi til þjóðaratkvæða- greiðslu, enda er það ráðherra sem axlar hina pólitísku ábyrgð. Hér sem endranær liggi vald- ið því hjá pólitískum ráðherra, en undir- ritun forseta undir lagafrumvörp feli í sér formlegan at- beina hans. Um þetta segir nánar í grein Þórs Vil- hjálmssonar, að hann telji, gagn- stætt því sem ýmsir fræðimenn haldi fram að forsetinn hafi ekki þetta vald. Í því felist m.a. að ef svo ólíklega færi að forsetinn und- irritaði ekki lagafrumvarp, væri sú synjun þýðingarlaus og lögin tækju gildi allt að einu með undirritun ráðherra, án þess að þjóðaratkvæðagreiðsla færi fram. Ef ráðherra undirritar aftur á móti ekki lagafrumvarp sem þingið hefur samþykkt eigi að fara fram þjóðaratkvæðagreiðsla, sbr. nánar ákvæði stjórnarskrár- innar. V. Hér hafa verið einfaldaðar nokkuð lögfræðilegar röksemdir sem vissulega verðskulda ítar- legri umræðu. Um það efni vísast m.a. til nefndrar greinar. Þá koma hér vitaskuld til skoðunar ýmis fleiri sjónarmið, sumpart lögfræðileg, en önnur stjórnmála- fræðileg og söguleg. Frá lög- fræðilegu sjónarmiði er kjarni málsins auðvitað sá að á meðan forseti er ábyrgðarlaus í stjórn- arathöfnum sínum, sbr. 11. gr. stjórnarskrárinnar og ráðherrar bera ábyrgð á stjórnarathöfnum öllum, sbr. 14. gr., er full ástæða til að draga í efa að rétt sé að játa forsetanum raunverulegt pólitískt vald á grundvelli 26. gr. Slík túlk- un fer einnig gegn hefðbundnum sjónarmiðum um skýringar á öðr- um ákvæðum stjórnarskrárinnar sem varða forseta og fara gegn hefðum og venjum sem hingað til hefur verið fylgt um meðferð for- setavalds. VI. Þau sjónarmið sem að framan er lýst sýna, að séu ákvæði stjórnarskrárinnar um hlutverk og völd forseta Íslands skýrð bók- staflega, gefa þau mjög villandi mynd af raunverulegri stöðu for- setans í stjórnskipunni. Í þessu sambandi má rifja upp deilur sem urðu snemma á síðasta ári í kjöl- far dóms Hæstaréttar í svonefndu öryrkjamáli. Í tengslum við laga- frumvarp ríkisstjórnarinnar, þar sem lögum var breytt til sam- ræmis við dóminn, þótti núver- andi forseta Íslands ástæða til að gefa út sérstaka yfirlýsingu þar sem hann kvaðst myndu undirrita lagafrumvarpið. Jafnframt kom fram að hann taldi sig hafa vald til að synja undirritun þess. Samt hníga sterk lögfræðileg rök til þess að hann hafi ekki slíkt vald. Og þótt það sé annars fyrir utan efni þessarar greinar leiðir þetta atvik, og þau sjónarmið sem að framan eru rakin, hugann að því hvort tímabært kunni að vera að taka þessi ákvæði stjórnarskrár- innar til endurskoðunar þannig að þau endurspegli með skýrari hætti raunverulega stöðu forset- ans. Synjunarvald forseta Höfundur er skipaður prófessor við lagadeild Háskóla Íslands, en starf- ar nú við EFTA-dómstólinn. Davíð Þór Björgvinsson Á meðan forseti er ábyrgðarlaus í stjórn- arathöfnum sínum, sbr. 11. gr. stjórnarskrár- innar, og ráðherrar bera ábyrgð á stjórn- arathöfnum öllum, sbr. 14. gr., segir Davíð Þór Björgvinsson, er full ástæða til að draga í efa að rétt sé að játa forsetanum raunveru- legt pólitískt vald á grundvelli 26. gr. i skaði að ófkjöri. og menn við Björn vildi innan n eins og örns, vildi taka innan Kári. Að oðanir inn- heppilegra mboðslista ófkjör. til mjög durheimta k eftir að arkosning- hrifamenn ið þeirrar væri að fá nn í leið- n að stað- r í stjórn- verði fram rg Sólrún mjög öfl- og hefur nslu bæði í garmálun- að ávinna u og borg- ksins hafa gn slíkum smenn að jórnmála- a a sér mála- kksins til ð forystu- engin af- leiðingum ályktanir punnið af na flokks- ð styðjast. la forystu- liggur í d. af hálfu ns flokks- rifamanna fðu að öll- í bál og áðfært sig sráðherra sflokksins, á síðasta mál, sem flokksfólki formann- ss af sinni r reyndar rlýsingar í m liðinn er m fram að rði áfram gir Björn. ð þeir sem ldu alger- essu máli, essi staða viðkvæm gir Sigurð- .a. á máli a Jóna er gift varaformanni flokksins, Geir H. Haarde fjármálaráðherra, auk þess sem um sé að ræða vini og sam- starfsmenn til margra ára. ,,Þegar upp kemur staða sem getur leitt til harðvítugra átaka á milli fólks, sem annaðhvort er í flokksforystunni eða tengist henni sterkum böndum, er mjög erfitt fyrir einstaka menn eins og til dæmis formann flokksins eða framkvæmdastjóra flokksins [Kjart- an Gunnarsson] að beita sér. Þeir komu ekki að þessu máli með bein- um hætti og beittu sér ekki, heldur héldu að sér höndum. Flokksforyst- an kemur ekki að þessari ákvarðana- töku eða ferlinu öllu,“ segir Sigurður Kári. Hannes Hólmsteinn er á sama máli og segir fráleitt að framboð Björns sé runnið undan rifjum valdakjarnans í flokknum. ,,Það kom til dæmis Davíð Oddssyni mjög á óvart þegar hann heyrði þetta,“ seg- ir Hannes og vísar þar til fyrstu frétta af hugsanlegu framboði Björns. „Ráðfærði mig ekki við neinn“ Aðspurður segist Björn ekki hafa tekið endanlega ákvörðun um að hann gæfi kost á sér fyrr en komið var fram í janúar. 10. janúar hafi stjórn Varðar, fulltrúaráðs sjálf- stæðisfélaganna, ákveðið að gera til- lögu um leiðtogaprófkjör og efna til skoðanakönnunar meðal um 1.400 félaga í fulltrúaráðinu til að fá hug- myndir um 2 til 4 einstaklinga til að skipa efstu sæti á framboðslistanum. Hann hafi þá strax metið það svo að réttast væri að sjá hvaða stuðning hann fengi í skoðanakönnuninni. ,,Ég ráðfærði mig ekki við neinn vegna yfirlýsinga minna þennan dag, raunar vissi ég ekki fyrr en ég las Morgunblaðið um morguninn, að fyrir stjórn fulltrúaráðs- ins lægi að ákveða, að fram færi sérstök skoð- anakönnun um nýja frambjóðendur,“ segir Björn. Hugmyndin um leið- togaprófkjör er ekkert ný af nálinni, að sögn Margeirs Péturssonar. ,,Hún hafði verið lengi í umræðunni áður en hún kom fyrst fram í blöðum,“ segir hann. Margeir segir ástæðu þess að stjórnin lagði til að haldið yrði leið- togaprófkjör vera þá að stjórnin taldi eðlilegt að borgarstjóraefni flokksins hefði skýrt umboð. Þessi hugmynd hafi m.a. notið mikils stuðnings sitjandi borgarfulltrúa. ,,Þeir voru mjög sáttir við þetta, m.a. Inga Jóna, sem var alla tíð mjög fylgjandi prófkjöri og að prófa þessa nýju aðferð. Síðan æxluðust mál þannig að það væri kannski að bera í bakkafullan lækinn að sækja frekara umboð fyrir Björn. Það getur auðvit- að ekkert verið skýrara en það er,“ segir Margeir. 17. janúar birti DV niðurstöður könnunar um sigurstranglegasta leiðtoga D-listans og nefndi ríflega helmingur Björn Bjarnason en 24% Ingu Jónu. Könnunin skipti sköpum um framhaldið, að mati Sigurðar Kára, þar sem ljóst var orðið að staða Björns væri orðin langsterkust í hópi væntanlegra frambjóðenda. Áhyggjur sjálfstæðismanna fóru einnig vaxandi af því að yfirvofandi leiðtogaprófkjör gæti leitt til harð- vítugra átaka. Að mati þrautreyndra sjálfstæðismanna stefndi í harka- legri og erfiðari prófkjörsbaráttu en nokkru sinni fyrr í sögu Sjálfstæð- isflokksins. Inga Jóna hafði margoft lýst því yfir að hún væri tilbúin í prófkjörs- baráttu en 22. janúar greindi hún hins vegar frá þeirri ákvörðun sinni að hún drægi framboð sitt í leiðtoga- prófkjöri til baka og kvaðst reiðubú- in að taka 8. sætið. Fram kom í máli hennar að hún hefði á allra síðustu dögum orðið vör við vaxandi óróa og áhyggjur af því að keppni á milli stuðningsmanna hennar og Björns Bjarnasonar gæti orðið harðvítug og skaðað flokkinn. ,,Auðvitað hefðu margir viljað sjá þetta prófkjör fara fram og talið að það myndi sýna vel út á við úr hversu góðum kostum við hefðum að velja en svona fór þetta. Menn virða ákvörðun Ingu Jónu og fagna því að vissu leyti, sérstaklega því hvað hún ætlar að verða öflug í baráttunni og gefur kost á sér í baráttusætið. Það er almenn ánægja með það þótt auð- vitað hefðu margir viljað sjá hana sem mögulegan kost í þessu próf- kjöri,“ segir Margeir um þá umræðu sem fram fór um prófkjörsmálið inn- an stjórnar Varðar. Eftir að Björn lýsti ákvörðun sinni á kjördæmisþinginu sl. laugardag hafa vaknað spurningar um stöðu hans í embætti menntamálarað- herra. Sjálfur segir Björn að sér séu engar tímaskorður settar hvað þetta varðar, ,,en það er mál sem ég tek ákvörðun um, þegar framboðslist- inn er ákveðinn og um þennan þátt málsins hef ég að sjálfsögðu samráð við forsætisráðherra,“ segir Björn. Aðspurður segist Björn ekki hafa haft hug á að gegna starfi mennta- mála ráðherra lengur en út þetta kjörtímabil. ,,Ég er þeirrar skoðunar almennt að í starfi fagráðherra eigi menn ekki að vera lengur en tvö kjörtímabil. Þegar núverandi ríkis- stjórn var mynduð voru uppi hug- myndir um að ég tæki að mér annað ráðherraembætti en ég taldi að hér [í menntamála ráðuneytinu] væru verkefni sem ég ætti ólokið og ég vildi sinna. Ég er hins vegar búinn að gera það upp við mig, hvað sem þessu líður, að ég hafi skilað því starfi, sem beið mín í embætti menntamálaráðherra og náð nær öll- um markmiðum, sem ég setti mér í upphafi.“ Björn Bjarnason í borgarstjórnarframboð Morgunblaðið/Árni Sæberg nti ákvörðun sína um að hann byði sig fram til að leiða framboðslista Sjálfstæðis- órnarkosningunum á kjördæmisþingi sjálfstæðisfélaganna síðastliðinn laugardag. Stefndi í harkalegri prófkjörsbar- áttu en áður í sögu flokksins
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.