Morgunblaðið - 12.02.2002, Blaðsíða 43

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 12. FEBRÚAR 2002 43
Stundum virðist að
það sem í fyrstu er álit-
ið tilviljun verði með tíð og tíma svo
afdrifaríkt og áhrifamikið, að maður
fer að velta því fyrir sér hvort þetta
hafi ekki í raun alltaf átt að vera
svona, forlögin hafi frá fyrstu verið
með í ráðum. Þegar ég lít yfir farinn
veg og hugsa til Þorbjargar Jónsdótt-
ur og þeirrar einlægu vináttu sem á
milli okkar ríkti frá fyrstu kynnum,
verð ég að viðurkenna að mér finnst
sem þetta hafi alltaf átt að verða
svona.
Það er senn liðinn áratugur síðan
ég fyrst heyrði af Þorbjörgu. Mér var
sagt að austur á Kirkjubæjarklaustri
sæti kona í hárri elli, vel ern og með
afbrigðum skýr og minnisgóð. Hún
ætti að baki mjög merka og sérstæða
sögu. Hún hefði gifst þýskum málvís-
inda- og þjóðháttafræðingi sem hefði
farið hér um landið um miðjan fjórða
áratug síðustu aldar og kynnt sér ís-
lenskt þjóðlíf eins og það var enn víða
til sjávar og sveita, teiknað upp gamla
torfbæi og tekið af þeim gífurlegan
fjölda ljósmynda. Það varð því úr að
við hjónin fórum austur að Klaustri
og knúðum dyra hjá Þorbjörgu. Mikil
var undrun okkar þegar hún birtist í
dyrunum. Hefði ég ekki vitað um há-
an aldur hennar hefði ég ætlað hana
milli sjötugs og áttræðs. Hún var
nettvaxin, létt á fæti, ljós yfirlitum,
glaðleg og örlítið sposk. Eitt vakti
enn óskipta athygli okkar og það var
sú staðreynd að hún bar svo sterkt
svipmót móðurættar minnar, sem er
af skaftfellskum toga, að undrum
sætti. Þegar ég sagði Þorbjörgu frá
þessu lagði hún fyrir mig nokkrar
spurningar um ættir mínar og var
hún eftir það ekki lengi að finna sam-
eiginlegan forföður okkar. Það var
hvergi komið að tómum kofunum hjá
henni.
Ég hefi notið þeirrar náðar að hafa
um ævina fengið að sitja við sagna-
brunn margra merkra Íslendinga.
Þorbjörg var einn þeirra. Lífssaga
hennar var á margan hátt einstök.
Fædd og alin upp í heiðinni langt ofan
byggðar þar sem baráttan við nátt-
úruöflin setti mark sitt á menn og
málleysingja. Á tímum þar sem vegir
voru engir, ár óbrúaðar og aðdrættir
svo erfiðir að nútímafólk á bágt með
að skilja það.
Strax í bernsku var hún virkur
þátttakandi í harðri lífsbaráttu fjöl-
skyldunnar og fólksins á heiðarbæj-
unum. Tólf ára gömul var hún sótt til
að vera hjá konu eftir barnsburð.
Fæðinguna hafði borið mjög brátt að
svo bóndinn tók sjálfur á móti
barninu og skildi á milli, náði svo í
Þorbjörgu áður en hann fór af bæ til
að sækja ljósmóðurina. Þarna var
ekkert til af neinu tagi. Þó var mat-
björg, en eftir frostaveturinn mikla
og Kötlugosið 1918 var ástandið
verra. Þá var hún hjá þessu fólki í
nokkra daga. Örlítill mjólkurdreitill
var í kúnni, en börnin voru ung. Mat-
arkyns var ekkert á bænum nema eitt
hrosslæri sem konan skar sneiðar af
og gaf börnunum og Þorbjörgu. Úr
þessu rættist svo þegar bóndinn fékk
aðstoð betur staddra bænda neðar í
sveitinni.
Nítján ára gömul ákveður Þor-
björg að fara til Reykjavíkur. Hún fór
ríðandi frá Holti í söðli húsfreyjunn-
ar, því sjálf átti hún engin reiðtygi.
Fyrsti áfangi var að Flögu í Skaft-
ártungu, sá næsti í Hafursey þar sem
gist var í hellisskúta og þriðji áfang-
inn til Víkur. Ár voru allar óbrúaðar
og erfiðari en áður vegna vikurs frá
Kötlugosinu. Þorbjörn minntist þess
ÞORBJÖRG JÓNS-
DÓTTIR SCHWEIZER
✝ Þorbjörg J.Schweizer fædd-
ist á Eintúnahálsi á
Síðu í V-Skaft. (nú
eyðibýli í Skaftár-
hreppi) 23. septem-
ber 1903. Hún lést á
Klausturhólum á
Kirkjubæjarklaustri
31. janúar síðastlið-
inn og fór útför
hennar fram frá
Prestbakkakirkju á
Síðu 9. febrúar.
að það var ekki auðvelt
að ríða yfir árnar í söðl-
inum við þessar aðstæð-
ur. Nú skyldu menn
halda að eftir að komið
var til Víkur hefði eft-
irleikurinn verið auð-
veldari, en svo var alls
ekki. Landsamgöngur
voru nánast engar.
Mótorbáturinn Skaft-
fellingur var aðalsam-
gönguæðin, en það var
háð veðrum og vindum
hvenær hann gat komið
upp að ströndinni og
sent bát í land eftir fólki
og varningi. Í þetta skiptið varð Þor-
björg að bíða í þrjár vikur áður en
hún komst um borð í Skaftfelling sem
flutti hana til Reykjavíkur.
Það er ekki ætlan mín að rekja hér
af nákvæmni lífsferil Þorbjargar þótt
stórmerkur sé. Kynni hennar af
Bruno Schweizer 1935 leiddu til
hjónabands þeirra 1938 og hún flutt-
ist með honum til Diessen í Bæjara-
landi í Þýskalandi. Heimsstyrjöldin
var stutt undan með öllum sínum
ógnum. Diessen er þannig í sveit sett
að þorpið slapp við árásir banda-
manna, þótt skammt sé þaðan til
München. Margir Íslendingar urðu
innilyksa í Þýskalandi og voru að-
stæður sumra mjög erfiðar. Heimili
Þorbjargar stóð þeim alltaf opið þótt
þar væri þröngt fyrir dyrum eins og
annars staðar.
Eiginmaður Þorbjargar, Bruno
Schweizer, var stórmerkur vísinda-
maður, sem hafði næmt auga fyrir því
upprunalega og þjóðlega. Það kom
glöggt í ljós á ferðum hans um Ísland
1935 og ’36. Hann einbeitti sér að því
að kynnast því mannlífi sem enn var
víða til sveita og gerði sér grein fyrir
því að íslenskt þjóðlíf stóð á tímamót-
um; íslenski torfbærinn myndi senn
horfinn af sjónarsviðinu ásamt hinni
fornu verkmenningu með tilheyrandi
amboðum. Endalok hins forna
bændasamfélags væru skammt und-
an. Hann virti þetta samfélag fyrir
sér með natni og nákvæmni og festi á
blað og filmu einstæðar lýsingar á
síðasta skeiði íslenska torfbæjarins,
atvinnuháttum, samgöngum og fjöl-
mörgum þáttum daglegs lífs, hinu
forna og kyrrstæða, þeirri „veröld
sem var“, en einnig á ýmsu hinu nýja
sem hægfara boðaði umskipti fram
undan. Bruno skildi eftir sig á annað
þúsund ljósmynda frá rannsóknar-
ferðum sínum hér heima. Margar
þeirra eru stórmerkar og má þar t.d.
til nefna myndir sem hann tók í Lauf-
ási við Eyjafjörð. Hann lét sér ekki
nægja að taka myndir af bænum utan
frá. Hann tók mikinn fjölda inni-
mynda sem Húsverndunardeild
Þjóðminjasafns hefur fengið aðgang
að til nota við gagngerar viðgerðir
sem nú fara fram á Laufásbænum.
Þessar ljósmyndir munu vera traust-
ustu heimildirnar um gerð og ástand
bæjarins og útihúsa á þeim tíma þeg-
ar þær voru teknar, þ.e.a.s. síðasta
sumarið sem búið var í gamla torf-
bænum.
Bruno notaði ljósmyndir sínar við
fyrirlestrahald um Ísland í heima-
landi sínu. Það hlýtur að hafa verið
honum mikill styrkur við undirbún-
ing fyrirlestranna að hafa Þorbjörgu
sér við hönd. Hún þekkti efnið til hlít-
ar; fædd og uppalin í hinum horfna
heimi.
Þorbjörg mótaðist í bernsku af
hörðum lífskjörum sinnar samtíðar.
Þau brutu hana ekki, heldur stæltu,
hlóðu hana þolgæði og þrautseigju.
Hún skipaði sér í hóp fyrstu kynslóð-
ar íslenskra kvenna í sveitum lands-
ins sem braust úr viðjum og lagði út í
óvissuna til þess að koma sér til
manns og öðlast sjálfstæði. Hjúkrun
og barnakennsla varð helst það nám
sem þær áttu kost á. Fórnfýsi var
henni í blóð borin og það kom því eins
og af sjálfu sér að hún lagði út á
hjúkrunarbrautina ung að árum. Alls
staðar ávann hún sér virðingu og við-
urkenningu og er námsferill hennar
hér heima sem og á sjúkrahúsum í
Danmörku og Þýskalandi þar
gleggsti votturinn.
Ég vil ekki ljúka þessum skrifum
mínum án þess að minnast Sigríðar
Jónsdóttur á Prestbakka. Það var há-
punktur hverrar heimsóknar til Þor-
bjargar að fara með henni til Siggu,
eins og hún kallaði hana, og njóta þar
hennar ómældu gestrisni og góðvild-
ar. Sigríður vakti yfir velferð Þor-
bjargar og milli þeirra ríkti einlæg
vinátta og traust. Þegar Þorbjörg
hringdi og sagði mér óvænt fráfall
Sigríðar mátti ljóst vera að hún taldi
sig sadda lífdaga. Það kom því ekki á
óvart að viku frá láti Sigríða hvarf
Þorbjörg af þessu tilverustigi.
Það er mikil heiðríkja yfir minn-
ingunni um Þorbjörgu og Sigríði. Það
geislaði af þeim mildi og manngæska.
Samvistir við þær voru göfgandi. Að
leiðarlokum þökkum við hjónin for-
sjóninni fyrir að hafa kynnst þessum
mannkostamanneskjum. Þær voru í
hópi Íslands bestu dætra.
Örlygur Hálfdanarson.
Í dag er kvödd heiðurskonan Þor-
björg Jónsdóttir Schweizer. Gengin
er kona sem fór ekki troðnar slóðir.
Það er erfitt að gera sér í hugarlund í
hvaða sporum vinkona mín og starfs-
systir hefur staðið þegar hún ákvað
snemma á síðustu öld að leggja stund
á hjúkrunarnám. Ferðalagið austan
af Síðu til Reykjavíkur þaðan til Dan-
merkur og síðar Þýskalands var ekki
heiglum hent. Eitt er víst að hún hef-
ur átt fyrir höndum óbrúaðar ár bæði
raunverulegar og huglægar. Af ver-
aldlegum gæðum hefur það verið lítið
annað en fátæklegt nesti til fararinn-
ar og nokkrar spjarir sem hún hafði
meðferðis.
Þorbjörg bjó yfir miklum innri
styrk, hún var æðrulaus og gefandi.
Hún var kona sem hafði áræði og dug
til að treysta á sjálfa sig og Guð sinn
hvað sem ytri aðstæðum leið.
Af langri og merkilegri ævi Þor-
bjargar er af nógu að taka þótt hér
verði einungis stiklað á stóru.
Á þessum árum var um tvenns
konar hjúkrunarnám að ræða. Ann-
SJÁ NÆSTU SÍÐU
ÚTFARARSTOFA ÍSLANDS
Sími 581 3300
Allan sólarhringinn — www.utforin.is
Suðurhlíð 35, Fossvogi
Sverrir
Olsen
útfararstjóri
Bryndís
Valbjarnardóttir
útfararstjóri
Sverrir
Einarsson
útfararstjóri
Landsbyggðarþjónusta. Áratuga reynsla.



 
   

    

>9;$;$-
 ! &4&  #
0# 2*"1&&3C
     2
'      3 


'

 
   
( 



 )
'  !-

!--.
 # + & "!  
 0&D+ & & 4 &/"  # "!  
8  & & &  %&4  (&
     ) &)* &) &) &)* &+
2$
 #   
--4> ':
 E/ %1 & /5& &"
'

 
   
 4'
   !3

!,
4    # &   # "!  
(6!& "!  +

 $
 #
--
+;$-

 04 ( "

 
 0&4' &+

   #

:,'+2'>
 F  3G
1  (1
   # 
   5#  # 6
5'    !.


6!/&&
 &+



 # $
 
6
4--2
-4>

1)  
1  (1
     !!


4%& 
&% &
2 (&4"!  
6!/&&
0 4 &
 #  4 &+
(



 #   

 

6
--
 8# &"3
1  (1
 
 
  2
    73 
# 
"
 


 #$

%$
 
 &  1  '  %$ 4 "!   & &8  & &
! & & "!  
8 &
 (& & "!  
48 * & & "!  +
,8,86-;:  
 
  8#     *


# &"&" +