Morgunblaðið - 24.02.2002, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 24. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í KJÖLFAR þess skelfilegaatburðar í byrjun síðustuviku, þegar vegfaranda áVíðimel var ráðinn bani,vakna m.a. spurningar um
tíðni ofbeldis hér á landi, fíkniefna-
vandann, viðbrögð lögreglu til að
tryggja öryggi borgaranna, hvort
hertar refsingar dragi úr glæpum
og hvaða úrræði sé að finna. Fimm
manns, sem þekkja margar og ólík-
ar hliðar þessa máls, ræddu þær
við blaðamenn Morgunblaðsins.
Viðmælendurnir eru Guðmundur
Guðjónsson, yfirlögregluþjónn hjá
embætti ríkislögreglustjóra, Helgi
Gunnlaugsson, dósent í félagsfræði
við Háskóla Íslands, Jóhann R.
Benediktsson, sýslumaður á Kefla-
víkurflugvelli, Sigríður Jósefsdótt-
ir, saksóknari hjá embætti ríkis-
saksóknara, og Þórarinn Tyrfings-
son, yfirlæknir SÁÁ.
Í samantekt rannsóknardeildar
ríkislögreglustjóra, sem skýrt var
frá í Morgunblaðinu á fimmtudag,
kemur fram að stærsti einstaki
flokkur orsaka líkamsmeiðinga á
höfuðborgarsvæðinu er fyrirvara-
laust ofbeldi, þar sem árásarmaður
og fórnarlamb hans þekkjast ekk-
ert.
Aðspurður hvort kærðum lík-
amsárásum hafi fjölgað á síðustu
árum segir Guðmundur Guðjóns-
son yfirlögregluþjónn svo ekki
vera. „Frá 1998 til 2001 er ástandið
mjög svipað, 1.392 tilvik á landinu
öllu árið 1998 og 1.424 á síðasta
ári. Í sumum umdæmum hefur orð-
ið einhver aukning, en annars stað-
ar hefur tilvikum fækkað. Í
Reykjavík fækkaði heildartilvikum
á síðasta ári, miðað við næstu tvö
ár á undan. Til að reyna að sjá
heildarumfangið, þá höfum við litið
annars vegar til skráningar lög-
reglu og hins vegar til skráningar
slysa- og bráðamóttöku Landspít-
ala – háskólasjúkrahúss.“
Guðmundur segir að ríkislög-
reglustjóri hafi ákveðið á síðasta
ári að efla forvarnir, með það að
markmiði að fækka afbrotum og
við embættið starfi nú forvarnar-
fulltrúi. „Við höfum til dæmis þeg-
ar myndað vinnuhóp lögreglu-
manna til að gera fræðsluefni í
þessu skyni og fáum að nýta okkur
efni frá norsku lögreglunni. Þá er
afbrotafræðingur að hefja störf hjá
okkur og við ætlum að leggja
áherslu á að fá heildarsýn yfir öll
framin brot, ekki bara þau sem eru
tilkynnt til lögreglu. Við viljum til
dæmis fá meiri vitneskju um það
hversu útbreidd fíkniefnaneyslan
er hér á landi, eftir tegundum
fíkniefna og hvað það er í reynd
stórt hlutfall fíkniefna sem lög-
regla og tollgæsla leggur hald á.
Hugsunin á bak við þetta er einnig
að reyna eins og kostur er að ár-
angursmæla aðgerðir og úrræði.
Þá er mikilvægt að fá sem gleggst-
ar upplýsingar um það sem kallað
hefur verið aukin harka í fíkniefna-
heiminum og embætti ríkislög-
reglustjóra hefur þegar hafið und-
irbúning að slíkri athugun.“
Guðmundur segir að af tölum frá
slysa- og bráðamóttöku fyrir árin
1974–2000, sé ekki hægt að sjá að
ofbeldistilvikum hafi farið fjölgandi
á tímabilinu, sé tekið mið af íbúa-
fjölda á hverjum tíma. „Það eru
alltaf einhverjar sveiflur, þar sem
fjölgun verður milli ára, eða jafnvel
fækkun. Í manndrápsmálunum er
hið sama uppi á teningnum, þar er
fjöldinn sveiflukenndur, en þegar
tekin eru saman nokkur ár í senn
kemur í ljós að þeim hefur ekki
fjölgað síðustu tvo áratugina.“
Vatnaskil
um 1970
Helgi Gunnlaugsson bendir á að
þótt manndrápsmálum hafi ekki
fjölgað hér á landi innan tímabils-
ins 1970 til 2001, þá sé fjölgunin
veruleg miðað við áratugina þar á
undan. „Já, eftir 1970 breyttist
þetta mikið,“ segir Guðmundur.
„Þarna urðu mikil þáttaskil,“
segir Helgi og Þórarinn Tyrfings-
son skýtur inn í að ólögleg fíkniefni
hafi ekki þekkst hér á landi fyrir
1968. „Þarna kemur fleira til,“ seg-
ir Helgi. „Þjóðfélagsbreytingar
voru mjög miklar, bæði hvað varð-
aði borgarmyndun, atvinnuupp-
byggingu og samskipti fólks, sem
áður umgekkst þröngan hóp þar
sem allir þekktust vel. Ópersónu-
leg samskipti aukast í borgarsam-
félagi og átök verða því ógnvæn-
legri. Innri þjóðfélagsgerð tók
stakkaskiptum á þessum árum og
að auki opnaðist þjóðfélagið fyrir
erlendum áhrifum af ýmsum toga.
Ísland var allt í einu komið í hring-
iðu alþjóðlegs umhverfis og allir
þessir þættir voru bakgrunnur
breytinganna á þessum árum.“
Jóhann R. Benediktsson segir að
hin ýmsu fíkniefni hafi áður verið
staðbundin í ákveðnum heimshlut-
um. „Nú eru samgöngur með allt
öðrum hætti. Áhrif frá útlöndum
bera ekki eingöngu með sér Pizza
Hut og McDonald’s, heldur einnig
fíkniefnin.“
Jóhann bendir á að áður fyrr
hafi vettvangur manndrápa oftar
en ekki verið heimili og fórnar-
lambið verið tengt árásarmannin-
um, jafnvel nákomið honum. Núna
sýna tölur lögreglunnar hins vegar
að fyrirvaralaust ofbeldi af hálfu
ókunnugra er regla fremur en und-
antekning.
Alvarlegar árásir
Sigríður Jósefsdóttir segir fíkni-
efni koma við sögu í mörgum
þeirra ofbeldismála, sem embætti
ríkissaksóknara ákærir í, en alls
ekki öllum. „Þótt tilkynnt sé um
1.400 tilvik líkamsárása á ári, þá
fer því fjarri að þau komi öll til
kasta dómstólanna. Minni háttar
líkamsárásir, sem falla undir 217.
grein hegningarlaganna, geta varð-
að allt að eins árs fangelsi. Árið
1998 var gefin út 131 ákæra fyrir
slíkar árásir, en ákærurnar náðu til
159 einstaklinga, því oft nær ákæra
til fleiri en eins. Árið 1999 voru
ákærurnar 110 og ákærðir 129.
Fyrri málsgrein 218. greinar hegn-
ingarlaganna nær til líkamsárása
þar sem afleiðingarnar eru alvar-
legri. Árið 1998 voru ákærur vegna
þessarar greinar 74 og ákærðir
voru 82. Árið 1999 voru ákærurnar
63 og sakborningarnir 77.
Líkamsárásir sem hafa í för með
sér stórfellt líkams- eða heilsutjón
eða leiða til bana falla undir 2.
mgr. 218. greinar hegningarlag-
anna. Þar hefur ákærunum fjölgað
umtalsvert. Árið 1999 voru þær að-
eins þrjár og þar af voru tvö brot-
anna framin árið 1998. Árið 2000
voru ákærurnar fjórtán, þar af
fimm vegna verknaðar á því ári og
níu frá 1999. Á síðasta ári voru
gefnar út 18 ákærur vegna stór-
felldra líkamsárása, þar af 11
vegna árása árið 2000 og sjö frá
2001. Þessi mál eru mörg mjög al-
varleg, menn beita hnífum, brotn-
um flöskum, hættulegum höggum í
höfuð, taka fórnarlömbin hálstaki
svo þau missa meðvitund og eitt
dæmi er um að bifreið var ekið vilj-
andi á mann.“
Jóhann segir ljóst að nú sækist
menn í auknum mæli eftir ýmiss
konar vopnum og ofbeldistólum,
eins og sjáist af öllum þeim vopn-
um sem lagt hafi verið hald á á
Keflavíkurflugvelli. „Það er ekki
nokkur vafi á því að smygl af þessu
tagi tengist fíkniefnaheiminum.
Auðvitað má rekja sumt af þessu
til unglinga sem eru að fikta með
ýmsa hluti. En alvarlegustu vopnin
sem við höfum tekið, skammbyssur
og gasbyssur með táragasi, eru í
fórum manna sem tengjast fíkni-
efnaheiminum. Við höfum gengið
úr skugga um það.“
Meðferð
geðsjúkra gleymist
Þórarinn Tyrfingssom segir að í
umræðu um fíkniefni gleymist
ávallt að ræða hvernig geðsjúkt
fólk sé meðhöndlað. Nú sé fólk,
sem eigi við alvarlega geðsjúkdóma
að stríða, síður inni á stofnunum en
áður og ekki sé eins vel fylgst með
lyfjagjöf þess. „Þegar þetta og
fíkniefnaneysla fylgjast að þá
breytist maður oft úr tiltölulega
„saklausum“ brotamanni í ofbeldis-
brotamann. Svo skapa vímuefnin
ólöglegan heim, sem er að verða
skipulagðari. Það er fyrst nú á síð-
ustu árum sem grundvöllur er til
að tala um skipulögð ofbeldisverk.
Breytinguna má rekja til amfeta-
mínneyslunnar, það er aðalvímu-
efnið hér og það efni sem nær
sterkastri ánetjan. Það hefur lengi
verið tengt ofbeldi og menn jafnvel
tekið svo til orða að það geti valdið
morðfýsn. Hér á landi hafa komið
toppar í amfetamínneysluna, fyrst
1985 og síðast var neyslan mjög
mikil um 1998–1999. Það væri fróð-
legt að sjá hvernig ofbeldið þróast
og tengist þessum toppum. Upp á
síðkastið hefur e-pilluneyslan auk-
ist á kostnað amfetamíns og sú
neysla er bundin skemmtanalífinu
og er annars eðlis en sprautunotk-
un amfetamíns. Það er full ástæða
til að tengja þessa þróun við þróun
ofbeldis, um leið og við þurfum að
velta fyrir okkur hvernig við náum
til fólks sem er í miklum mótþróa
gagnvart geðlyfjameðferð og er í
þessari neyslu, með ofsóknarhug-
myndir og ranghugmyndir og
gengur um bæinn líkt og þessi ungi
maður í vesturbænum, vopnaður
ólíkindalega og greinilega með geð-
einkenni, af hvaða toga sem þau
eru.“
Helgi segir alveg ljóst að mjög
mörg ofbeldismál séu tengd vímu-
efnum. „Hins vegar er þetta spurn-
ing um orsakasamhengi. Oft eru
margir samverkandi þættir til
staðar, vímuefni, persónuleikatrufl-
anir, aðstæður, félagslegur bak-
grunnur og margt fleira. Þarna á
hið sama við og um áfengið. Meiri-
hluti fólks notar áfengi, en um leið
er ljóst að meirihlutinn beitir ekki
aðra ofbeldi undir áhrifum áfengis
eða stundar afbrot. Það er því ekk-
ert beint orsakasamhengi. Hið
sama á við um ólöglegu efnin, fjöldi
fólks notar þau en leiðist hvorki út
í misnotkun þeirra svo kalli á með-
ferð, né leiðist út í önnur afbrot.
Það verður að skoða þessa þætti í
samhengi.“
Jóhann bendir á, að maðurinn
sem varð félaga sínum að bana í
Öskjuhlíð á síðasta ári hafi sjálfur
vottað að hafa neytt harðra efna.
„Hann er gott dæmi um mann sem
ekki hafði sýnt af sér ofbeldishegð-
un áður.“
Morgunblaðið/Kristinn
Árásir gegn lífi og
Fer alvarlegum líkams-
árásum fjölgandi hér á landi
og hver er þáttur fíkniefna?
Ragnhildur Sverrisdóttir
skráði hringborðsumræður
sem hún og Ragna Sara
Jónsdóttir stýrðu.
Ofbeldis-
verknaðir
eru fylgifiskar
fíkniefnaneyslu