Morgunblaðið - 24.02.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 24. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
25. febrúar 1992: „Blómlegt
atvinnulíf og traustur efna-
hagur eru undirstaða góðra
lífskjara í nútímasamfélagi.
Það er því eða ætti að vera
keppikefli þjóðar, sem stríðir
við ýmis kreppueinkenni á
líðandi stundu, að þróa at-
vinnuvegi sína og efnahagslíf
að þeirri þjóðfélagsgerð, sem
gefið hefur mestan árangur í
verðmætasköpun á hvern
vinnandi þegn. Eða með öðr-
um orðum að laga atvinnulíf
sitt og þjóðarbúskap að efna-
hagslegum veruleika um-
hverfisins, það er að þeirri
framvindu sem orðin er og
fyrirséð er á mikilvægustu
viðskiptasvæðum okkar
beggja megin Atlantsála.
Það verður ekki horft fram
hjá þeim veruleika að sjálf
þjóðfélagsgerðin vegur
þungt á vogarskálum vel-
ferðar hjá þjóðum heimsins.
Verkin sýna merkin, bæði í
fyrrum ríkjum sósíalismans í
Austur-Evrópu og sam-
keppnisríkjum Vestur-
Evrópu og Norður-
Ameríku.“
24. febrúar 1982: „Dóms-
málaráðuneytið hefur nú
veitt samþykki sitt til þess,
að sovéska sendiráðið festi
kaup á einbýlishúsinu nr 55
við Sólvallagötu í Reykjavík,
stendur til að innrétta þar 4
til 5 íbúðir fyrir sovéska
sendiráðsmenn, en í orði
kveðnu er það sovéski versl-
unarfulltrúinn, sem húsið
kaupir. Húseign þessi er 934
rúmmetrar að stærð og er
hún fimmta húseignin, sem
sovéska sendiráðið kaupir í
höfuðborginni, hinar eru
Garðastræti 33 og 35 og Tún-
gata 9 og 24, samtals 7400
rúmmetrar. Hafa Sovétmenn
verið iðnastir allra erlendra
manna við að festa kaup á
fasteignum í höfuðborginni.“
. . . . . . . . . .
24. febrúar 1972: „Í gær
gerði Norðurlandaráð sam-
þykkt um landhelgismál, sem
felur í sér almenna við-
urkenningu á sérstökum
réttindum strandríkja. Sam-
þykkt sú, sem Norður-
landaráð gerði, var svohljóð-
andi: „Norðurlandaráð felur
ríkisstjórnum Norðurlanda
að halda áfram og auka sam-
vinnu þeirra til lausnar
vandamálunum í sambandi
við löggjöf um hafréttarmál
þannig, að unnið verði að al-
þjóðlegri einingu um út-
færslu yfirráða yfir hafinu og
fiskveiðilögsögu og að unnið
verði að sérstökum rétt-
indum strandríkja eða land-
svæða, sem sérstaklega
byggja efnahag sinn á fisk-
veiðum og að ráðstafanir
verði gerðar til að koma í veg
fyrir mengun.“
Tæpast gátum við Íslend-
ingar búizt við því, að við
hlytum beinan stuðning
hinna Norðurlandaþjóðanna í
baráttu okkar fyrir við-
urkenningu á 50 sjómílna
fiskveiðilögsögu. Hagsmunir
Norðurlandaþjóðanna rekast
á í þessum efnum. Norðmenn
hafa sérstöðu og bæði Danir
og Norðmenn verða vænt-
anlega að taka nokkurt tillit
til sjónarmiða væntanlegra
bandalagsþjóða þeirra í
Efnahagsbandalagi Evrópu.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
DANIR LOKA SENDIRÁÐUM
Síðustu daga hafa birzt í Morg-unblaðinu fréttir um að Danirhafi ákveðið að loka sendiráð-
um víða um heim í sparnaðarskyni.
Það er ný ríkisstjórn í Danmörku,
sem hefur lagt tillögur þessa efnis
fyrir danska þingið og hafa þær verið
samþykktar í utanríkismálanefnd
þingsins.
Danir hyggjast loka sjö sendiráð-
um og að auki tveimur ræðismanns-
skrifstofum. Ákvörðun um lokun átt-
unda sendiráðsins hefur verið frestað
um skeið. Jafnframt verða fasteignir
Dana í þessum löndum seldar.
Þetta eru athyglisverðar fréttir en
ekki einsdæmi. Eftir því, sem ferða-
lög á milli landa verða tíðari og fjar-
skiptakerfi verða fullkomnari er eðli-
legt að spurt sé, hvort ekki sé
tímabært að endurskoða það alda-
gamla kerfi að þjóðir heims komi upp
sérstökum skrifstofum til þess að
gæta hagsmuna sinna og þegna sinna
í öðrum ríkjum. Embættismenn ís-
lenzka ríkisins eru á stöðugum ferð-
um milli Íslands og annarra landa.
Ferðir þeirra eru svo tíðar að í sum-
um tilvikum má spyrja hvernig þeir
fari að því að sinna daglegum störfum
hér heima fyrir. Gera verður ráð fyr-
ir, að á þessum ferðalögum sinni þeir
verkefnum, sem sendiráðunum voru
ætluð áður fyrr. Þá er auðvitað ljóst,
að ný fjarskiptatækni, sem m.a. býð-
ur upp á að efnt sé til símafunda á
milli margra landa, auðveldar alþjóð-
leg samskipti mjög.
Fordæmi Dana ætti að gefa okkur
Íslendingum tilefni til að endurskoða
okkar stöðu í þessum efnum enda höf-
um við frá upphafi sótt mikið til Dana
við uppbyggingu okkar utanríkis-
þjónustu.
Það er skiljanlegt að þjóð, sem end-
urheimti sjálfstæði sitt ekki fyrr en
um miðja síðustu öld, leggi nokkuð
upp úr því að sjást í samfélagi þjóð-
anna. En á þeim tíma, sem liðinn er
frá lýðveldisstofnun, höfum við sann-
að okkur. Við höfum sýnt að við get-
um staðið á eigin fótum. Við þurfum
ekki að vera sýnilegri á þessu sviði en
efni standa til.
Það er ljóst, að vægi sendiráða hef-
ur breytzt mikið á allmörgum undan-
förnum árum. Mikilvægustu sendiráð
okkar Íslendinga nú eru tvímælalaust
sendiráð, sem starfa í tengslum við
alþjóðlegar stofnanir eða samtök
þjóða eins og sendiráðin hjá Samein-
uðu þjóðunum, Atlantshafsbandalag-
inu og Evrópusambandinu.
Viðfangsefni sendiráða í einstökum
ríkjum eru augljóslega veigaminni nú
en fyrr á árum.
Í umræðum sem þessum er því oft
haldið fram, að við Íslendingar getum
ekki fækkað sendiráðum vegna þeirr-
ar gagnkvæmni, sem um er að ræða á
milli ríkja í þessum efnum. Vafalaust
er mikið til í því. En spyrja má: er
ekki tímabært að Norðurlöndin öll
komi sér saman um að hvert um sig
reki eitt sendiráð á Norðurlöndunum
öllum en hafi jafnframt opnar skrif-
stofur í hinum löndunum, sem geta
kostað mun minna í rekstri en fullgilt
sendiráð.
Það er mikilvægt fyrir okkur Ís-
lendinga að hafa sendiráð hjá öflug-
ustu ríkjum heims svo sem í Banda-
ríkjunum, Þýzkalandi, Japan og
Kína.
Hins vegar er hægt að færa rök
með og móti öðrum sendiráðum.
Það er tímabært að fjárveitinga-
valdið, þ.e. Alþingi, taki þessi mál til
rækilegrar skoðunar og að alla vega
verði gerð ítarleg úttekt á því, hvort
tími sé til kominn að leita nýrra leiða í
þessum efnum. Þau skref sem Danir
eru að stíga hljóta að vekja okkur til
umhugsunar um þessi mál. Við verj-
um miklum fjármunum til alþjóðlegra
samskipta og það eru þó ekki nema
rúmlega 280 þúsund manns, sem
standa undir þeim kostnaði.
Á
RÁS hryðjuverkamanna á
New York og Washington
11. september 2001 hefur
verið líkt við árás Japana á
Pearl Harbor 7. desember
1941. Það er alltaf erfitt að
bera saman sögulega við-
burði, en samanburður
þessara tveggja árása á Bandaríkjamenn á
kannski ekki síst rétt á sér þegar litið er á þá at-
burði, sem urðu í kjölfarið. Fyrir árásina á Pearl
Harbor var engan veginn einhugur um það í
Bandaríkjunum að Bandaríkjamenn skyldu
skerast í leikinn í síðari heimsstyrjöldinni.
Franklin D. Roosevelt forseti notaði hins vegar
þennan válega atburð til að draga átakalínurnar
með óyggjandi hætti og þegar upp var staðið
voru Bandaríkin orðin öflugasta veldi heims.
Með sama hætti hefur George Bush, núver-
andi Bandaríkjaforseti, dregið línu eftir árás-
irnar 11. september og í raun sagt við þjóðir
heims að ekki séu nema tveir kostir; að vera með
Bandaríkjamönnum eða á móti. Í þeirri atburða-
rás, sem átt hefur sér stað síðan, hafa Banda-
ríkjamenn ekki aðeins haft stuðning Atlants-
hafsbandalagsins og Vesturlanda, heldur einnig
Rússlands, Asíu og í raun flestra ríkja heims.
Þessi stuðningur hefur þó ekki skipt Banda-
ríkjamenn máli hernaðarlega. Engu að síður
lagði stjórn Bush mikla áherslu á að rasa ekki
um ráð fram og svara ekki fyrir hryðjuverkin 11.
september fyrr en samstaða hefði náðst um þær
aðgerðir, sem stóðu fyrir dyrum. Stuðningur
samfélags þjóðanna skapaði hið diplómatíska
andrúmsloft, sem Bandaríkjamenn hafa þurft til
að fara sínu fram.
Það þarf ekki að koma á óvart að sá mikli og
einróma stuðningur, sem Bandaríkjamenn
fengu fyrst eftir hryðjuverkin, skyldi ekki vera
til frambúðar. Ástæðan þar að baki er sennilega
ekki síst hinir miklu yfirburðir Bandaríkja-
manna um þessar mundir. Þessir yfirburðir hafa
reyndar ekki verið neitt leyndarmál. Það hefur
komið fram á undanförnum árum að þegar grípa
þarf til hernaðarlegrar íhlutunar er þátttaka
Bandaríkjamanna forsenda þess að eitthvað
verði gert. Evrópa er í þeim efnum svo gott sem
einskis megnug. Þessi vanmáttur kom áþreif-
anlega í ljós þegar Evrópa stóð aðgerðarlaus
frammi fyrir grimmdarverkum og þjóðarmorði á
Balkanskaga á síðasta áratug. Þar til Banda-
ríkjamenn skárust í leikinn var ekkert aðhafst.
Yfirburðir í
Afganistan
Í stríðnu gegn talib-
önum og al-Queda,
hryðjuverkahreyfingu
Osamas bin Ladens, í
Afganistan komu hernaðarlegir yfirburðir
Bandaríkjamanna berlega í ljós. Það var vita-
skuld mikilvægt að njóta stuðnings Evrópu og
grannríkja Afganistans, en það var ekki vegna
þess að þeir þyrftu á hjálp að halda. Í raun litu
Bandaríkjamenn svo á að það yrði aðeins til traf-
ala að þiggja hjálp frá herjum annarra ríkja.
Bretar tóku reyndar þátt í hernaðinum í Afgan-
istan, en Frakkar, sem einnig buðu fram hjálp
sína, máttu bíða við símann án þess að hringt
væri í þá. Ákvörðun NATO um að virkja fimmtu
grein stofnsáttmálans af þeirri ástæðu að líta
mætti á hryðjuverkin 11. september sem árás á
eitt Atlantshafsbandalagsríki og þar með árás á
þau öll, reyndist þegar upp var staðið lítið annað
en stuðningsyfirlýsing. Hernaðarlega reyndi
ekki á þessa ákvörðun.
Fyrir um fimmtán árum töldu menn allt
benda til þess að Bandaríkjamenn væru að tapa
yfirburðum sínum, heimsveldið væri tekið að
veikjast. Þessar raddir spáðu ekki hruni Banda-
ríkjanna með sama hætti og breska heimsveldið
hrundi fyrr á síðustu öld. Bandaríkjamenn yrðu
hins vegar að sætta sig við að önnur ríki kæmust
upp að hlið þeirra.
Töldu fyrir 15
árum að veldi
Bandaríkjanna
væri að hnigna
Árið 1987 kom út bók-
in „Beyond American
Hegemony“ eftir
David P. Calleo og
mætti útleggja titilinn
„Handan bandarískra
yfirburða“. Í bókinni
fjallar Calleo um vestrænt samstarf og þar
skrifar hann: „Á meðan Bandaríkin eru enn
gríðarlega valdamikil eru þau þó talsvert veikari
í samanburði við eigin bandamenn, Sovétmenn
og restina af heiminum. Fyrir vikið munu til-
raunir til að viðhalda hinu gamla hlutverki
Bandaríkjanna í auknum mæli skaða hið alþjóð-
lega kerfi og Bandaríkin sjálf. Því er það svo að
þrátt fyrir að sameiginlegir grundvallarhags-
munir Bandaríkjanna og Vestur-Evrópu kveði á
um framhald Atlantshafsbandalagsins, sem ég
tel að þeir geri, getur hið gamla fyrirkomulag
byggt á yfirburðum ekki haldið áfram nema að
eyðileggja sjálft sig.“
Stefna Evrópusambandsins í varnarmálum og
sú fyrirætlan að koma á Evrópuher byggist á
þessari hugsun, það er að eigi samstarfið yfir
Atlantshafið að halda velli verði Evrópa að öðl-
ast ákveðið sjálfstæði frá heimsveldinu í vestri.
Það verði ekki gert án þess að efla stöðu Evrópu
og tryggja að hún sé einhvers megnug. Atburðir
síðustu mánaða sýna hins vegar að Evrópa á
langt í land í þeim efnum.
Sagnfræðingurinn Paul Kennedy fjallaði ný-
lega um yfirburðastöðu Bandaríkjanna í grein í
dagblaðinu Financial Times. Þar segir hann að
þegar dreginn sé lærdómur af viðbrögðum
Bandaríkjamanna við hryðjuverkunum 11. sept-
ember sé nánast aukaatriði að þar hafi for-
sprakkar þeirra fengið makleg málagjöld. Lær-
dómurinn sé sá að í hernaðarlegu tilliti sé aðeins
einn aðili á allri hnattkúlunni, sem máli skipti.
Herir Rússa og Kínverja hljóti að vera slegnir
yfir þessu, Indverjar áhyggjufullir og talsmenn
sameiginlegrar evrópskrar öryggis- og varnar-
stefnu í öngum sínum. Hann bendir á að ekki sé
nóg með að leikurinn milli Bandaríkjanna og
afla hryðjuverkamanna sé ójafn, staða Banda-
ríkjanna og annarra ríkja heims sé ekki síður
ójöfn.
Þetta skýrir Kennedy með því að undanfarinn
áratug og gott betur hafi Bandaríkjamenn ein-
faldlega varið mun meira fé til hernaðarmála en
nokkurt annað stórveldi í sögunni. Þetta eigi
bæði við í beinhörðum peningum og hlutfalls-
lega. Á meðan Evrópuveldin hafi skorið framlög
til varnarmála niður í kjölfar kalda stríðsins á
síðasta áratug, Kínverjar haldið þeim í sömu
skorðum og fjárlög Rússa til hersins hafi hrunið
hafi Bandaríkjaþing samviskusamlega farið að
óskum varnarmálaráðuneytisins um háar upp-
hæðir, allt frá 260 milljörðum dollara um miðjan
síðasta áratug til 329 milljarða dollara fyrir
þetta ár.
„Það er einfaldlega sláandi að þetta eina ríki –
lýðveldi, sem gefur út að það hafi andúð á mikl-
um ríkisumsvifum – skuli nú verja meira til her-
mála á ári hverju en nemi fjárlögum þeirra níu
ríkja, sem næst koma á eftir, samanlagt,“ skrif-
ar Kennedy. „Aðeins fáir Bandaríkjamenn gera
sér grein fyrir þessari staðreynd og margir hafa
fordæmt Bill Clinton, fyrrverandi Bandaríkja-
forseta, fyrir að verja of litlu fé til bandaríska
hersins. Hefði það verið tilfellið í raun – og hon-
um hefur verið líkt við Baldwin og Chamberlain
á fjórða áratugnum – er erfitt að sjá hvernig
Bandaríkjaher hefði átt að sýna vald sitt með
svo afgerandi og yfirþyrmandi hætti sem á und-
anförnum mánuðum.“
Kennedy segir að sú 48 milljarða dollara
aukning á útgjöldum til varnarmála, sem Donald
Rumsfeld varnarmálaráðherra fór fram á og
fékk samþykkta, sé tvisvar sinnum hærri upp-
hæð en Ítalir verji árlega til varnarmála í heild:
„Með öðrum orðum eru ekki nema nokkur ár
síðan útgjöld Bandaríkjanna til hermála voru
um 36% af heildarútgjöldum í heiminum; nú er
þetta hlutfall sennilega nær því að vera 40%.“
Aldrei áður í
sögunni hefur
valdastaðan
verið svo ójöfn
Kennedy fullyrðir að
svo ójöfn valdastaða
hafi aldrei fyrr komið
upp í sögunni. Hann
hafi farið yfir tölur
síðustu 500 ára, sem
hann tók saman fyrir
bók sína „The Rise and Fall of the Great Pow-
ers“ og komist að því að ekkert stórveldi kæmist
í hálfkvisti við Bandaríkin. Heimsveldi Breta
hefði verið rekið ódýrt og breski sjóherinn hefði
aðeins verið jafnstór sjóherjum þeirra tveggja
ríkja sem næst komu. Nú sé staðan sú að þótt
allir sjóherir heimsins aðrir legðu saman krafta
sína gætu þeir ekki haggað veldi bandaríska sjó-
hersins.
Veldi Karlamagnúsar hafi aðeins náð til Vest-
ur-Evrópu. Rómverska heimsveldið hafi verið
stærra, en þá hafi einnig verið mikið heimsveldi
í Persíu og enn stærra í Kína. Það sé enginn
samanburður.
Annað í grein Kennedys vekur einnig athygli.
Hann kemst að þeirri niðurstöðu að ekki sé nóg
með að Bandaríkjamenn njóti algerra yfirburða,
heldur sé það einnig ódýrt fyrir þá þrátt fyrir
hinar svimandi háu tölur, sem nefndar eru í
tengslum við útgjöldin til varnarmála.
Hann rekur hvernig hlutur Bandaríkjanna í
efnahagslífi heimsins hafi vaxið jafnt og þétt á
meðan Rússland hafi hrunið svo gersamlega að
þjóðarframleiðsla þar sé nú orðin minni en í Hol-
landi og stöðnun hefur ríkt í Japan. Um þessar
mundir sé hlutur Bandaríkjamanna í heims-