Morgunblaðið - 17.03.2002, Síða 32

32 SUNNUDAGUR 17. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
17. marz 1992: „Þorsteinn
Pálsson, sjávarútvegs-
ráðherra, ræddi hugmyndir
sínar um fiskveiðistefnuna í
ræðu á ráðstefnu há-
skólanema á Akureyri sl.
laugardag. Í ræðu sinni sagði
ráðherrann m.a.: „Menn hafa
haft af því áhyggjur, að afla-
markskerfið geti leitt til þess,
að eignarhald í sjávarútvegi
færist á hendur færri manna
en áður og leiði þannig til
óeðlilegrar samþjöppunar
valds í þjóðfélaginu. Það er
vissulega ástæða til að huga
að atriðum eins og þessu. Ég
hef því nokkrum sinnum bent
á, að nauðsynlegt geti verið
að setja um það skýrar reglur
að fyrirtæki, sem ráði afla-
heimildum yfir tilteknu
marki, séu rekin sem opin al-
menningshlutafélög. Þá
mætti einnig búa til þriðja
þrep aflamarksheimilda, þar
sem kvaðir um dreifða eign-
araðild yrðu gerðar. Með
þessum hætti má tryggja eðli-
lega eignadreifingu og vald-
dreifingu í sjávarútvegi.“
Í samtali við fréttamann út-
varpsins á ráðstefnunni kom
fram það sjónarmið hjá sjáv-
arútvegsráðherra, að setja
mætti reglur um hámarks-
eignaraðild einstaklinga að
slíkum hlutafélögum.“
. . . . . . . . . .
17. marz 1982: „Enginn veit
enn hvaða endi upphlaupið
innan ríkisstjórnarinnar fær.
Það hófst sem deila um fram-
kvæmdir í þágu varnarliðsins,
er nú farið að beinast að
Blönduvirkjun og því kann að
lykta í átökum stjórnarliða
um kjaramál. Hér á þessum
vettvangi hefur þegar verið
gerð grein fyrir síðustu at-
burðum í þróun Helguvík-
urmálsins í ríkisstjórninni.
Ráðherrar saka hver annan
um valdníðslu og annan yf-
irgang, þingflokkar fram-
sóknarmanna og alþýðu-
bandalagsmanna eru á
öndverðum meiði. Framsókn-
armenn standa einhuga að
baki utanríkisráðherra,
kommúnistum hefur mistek-
ist að reka fleyg í þingflokk
samstarfsmanna sinna í rík-
isstjórninni. Annað er upp á
teningnum þegar litið er til
ákvarðana um Blönduvirkjun.
Um það mál er ekki samstaða
í þingflokki framsókn-
armanna. Steingrímur Her-
mannsson, formaður Fram-
sóknarflokksins, og Páll
Pétursson, þingflokks-
formaður, eru á öndverðum
meiði í afstöðunni til Blöndu-
virkjunar. Steingrímur er í
ráðherranefnd, sem sam-
þykkti, að skrifað skyldi undir
samning við 5 hreppa af 6 um
Blönduvirkjun. Í tilefni af
þeirri undirskrift sagði Páll
Pétursson, þingflokks-
formaður: „Þetta er eftir
öðru. Hjörleifur (iðn-
aðarráðherra innsk.) ræður
sér nefnilega ekki sjálfur.
Hann er látinn gera þetta.
Pálmi Jónsson er eiginlega
orðinn allt annað en landbún-
aðarráðherra … Hins vegar
væri kannski rétt að Hjörleif-
ur tæki við landbúnaðarmál-
unum, vegna þess að við höf-
um ekki efni á því að vera
landbúnaðarráðherralausir
mörg ár í röð.““
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
AÐ verður æ algengara að
efni fræðirita eigi erindi í
hina almennu þjóðfélagsum-
ræðu en útgáfa þeirra er
kannski ekki alltaf jafnvel
tímasett og í tilfelli nýrrar
bókar dr. Gunnars Helga
Kristinssonar, prófessors í
stjórnmálafræði. Bókin ber heitið Staðbundin
stjórnmál: Markmið og árangur sveitarfélaga.
Eins og nafnið gefur til kynna fjallar hún um
sveitarstjórnarmál og auk þess að vera mikil fróð-
leiksuppspretta um íslenzka sveitarstjórnarstigið
– á bókarkápu segir að þetta sé fyrsta fræðiritið á
íslenzku um sveitarstjórnarmál – fjallar bókin um
ýmsar „dýpri spurningar“ sveitarstjórnarmál-
anna, sem eðlilegt er að menn gefi gaum í aðdrag-
anda sveitarstjórnarkosninganna sem fram fara í
maí næstkomandi.
Meðal þess sem höfundurinn veltir fyrir sér er
hver sé tilgangur og markmið sveitarfélaga og
hvernig þau þjóni bezt þeim tilgangi. Í formála
segir Gunnar Helgi: „Sveitarfélögin gleymast oft
þegar rætt er um stjórnmál á Íslandi, eins og þau
séu nánast tæknilegt fyrirbrigði og það sem þar
gerist sé ekki stjórnmál heldur „rekstur“ í óræðri
merkingu. Í raun og veru er þetta harla takmörk-
uð sýn á sveitarfélögin. Þau eru vissulega rekstr-
areiningar sem fást við margháttaða þjónustu við
íbúa sína. En sérstaða þeirra meðal rekstrar-
forma jafnt opinberrar sem einkarekinnar þjón-
ustu stafar samt fyrst og fremst af hinum lýðræð-
islega grundvelli þeirra. Ólíkt staðbundinni
stjórnsýslu landsins eru sveitarfélögin þátttöku-
stofnanir og mikilvæg undirstaða lýðræðis í land-
inu.“
Síðar í formálanum segir Gunnar Helgi: „
Sveitarfélögin hafa tilgang sem ekki hefur bara
með rekstrarhagkvæmni að gera, þótt hún komi
vissulega þar við sögu. Þau gegna lykilhlutverki í
lýðræðislegri stjórnskipun ríkisins og í því að
veita borgurunum aðgang að tækifærum til þátt-
töku og áhrifa í stjórnmálum. Þegar skoðaður er
árangur sveitarfélaga þarf að gera það með hlið-
sjón af þessu víðtækara hlutverki þeirra.“
Valddreifing,
þátttaka,
hagkvæmni
Gunnar Helgi fer yfir
þrjár helztu tegundir
réttlætingar fyrir til-
vist sveitarfélaga. Í
fyrsta lagi sé tilvist
þeirra studd þeim rök-
um að þau stuðli að valddreifingu og frelsi. Inn-
byrðis samkeppni sveitarfélaga myndi mótvægi
við einokunarvald ríkisins, sem sé hollt frjálsræði.
Í öðru lagi séu þau rök að tiltölulega litlar ein-
ingar eins og sveitarfélög skapi góð skilyrði fyrir
virka þátttöku íbúanna í málefnum samfélagsins.
Í þriðja lagi sé hugmyndin sú að sveitarfélögin
geti sinnt opinberri þjónustu með hagkvæmari
hætti en ef ríkið eitt kæmi við sögu. Hægt sé að
stilla saman framboð á þjónustu við spurn eftir
henni með meiri nákvæmni en ef ríkið ræki þjón-
ustuna. Eins skapi nálægð við úrlausnarefnin
góðar forsendur til að glíma við þau.
Í bókinni mælir Gunnar Helgi Kristinsson síð-
an árangur sveitarfélaga út frá ánægju íbúa
þeirra með þjónustuna og jafnframt með mati á
valddreifingu, þátttöku og hagkvæmni á sveitar-
stjórnarstiginu á Íslandi. Niðurstöður hans
byggjast m.a. á víðtækri viðhorfskönnun á meðal
íbúa sveitarfélaga um allt land, á viðtölum við alla
framkvæmdastjóra sveitarfélaga og oddvita á
landinu, sem í náðist og loks á gagnagrunni um
ýmsar staðtölur sveitarfélaga. Í niðurstöðum
rannsóknarinnar kemur fram að skiptingin í
sveitarfélög stuðli að valddreifingu á Íslandi, en
þó varla í þeim mæli að hún ein væri réttlæting
fyrir tilvist þeirra: „Réttlætingin fyrir tilvist
sveitarfélaga stendur ekki sérlega föstum fótum í
valddreifingarröksemdinni. Hlutur sveitarfélag-
anna í opinberum rekstri er mun minni en á Norð-
urlöndum og svigrúm þeirra til að bjóða upp á
mismunandi lausnir í þjónustu og tekjuöflun al-
mennt frekar lítið. Kosningar hafa takmörkuð
áhrif á þjónustuframboðið en sveitarfélögin virð-
ast að flestu leyti fangar lagasetningar Alþingis
og þeirra takmarkana sem íbúafjöldi og fjárhags-
staðan setur þeim.“
Gunnar Helgi kemst hins vegar að þeirri nið-
urstöðu að skipting landsins í sveitarfélög stuðli
ótvírætt að aukinni pólitískri þátttöku almenn-
ings. „Þúsundir eru í framboði til sveitarstjórna á
fjögurra ára fresti og mikill fjöldi gegnir einnig
trúnaðarstörfum fyrir sveitarfélögin í nefndum af
ýmsu tagi. Næst á eftir stjórnmálaflokkunum eru
sveitarfélög helzti vettvangurinn fyrir pólitíska
þátttöku á Íslandi. Í meginatriðum gildir að því
fámennari sem sveitarfélögin eru, því virkari eru
íbúarnir, áhugasamari um sveitarstjórnarmál og
upplýstari um málefni sveitarfélagsins.“
Meirihluti sveit-
arfélaga of lítill
Hvað varðar hag-
kvæmni sveitarstjórn-
arskipunarinnar kem-
ur fram í
viðhorfskönnun þeirri, sem bókin byggist m.a. á,
að mikill meirihluti almennings telur að betra sé
að sveitarfélögin reki þjónustu heldur en ríkið og í
meginatriðum ríkir ánægja með störf sveitar-
stjórna. „Ýmislegt bendir þó til að haga mætti
skipan sveitarstjórnarmála með hagkvæmari
hætti,“ segir Gunnar Helgi í niðurstöðum sínum.
„Stór hluti íslenzkra sveitarfélaga er of lítill til að
taka að sér umtalsverð verkefni og neyðist því til
að vanrækja verkefni (t.d. félagsþjónustu) eða
reka þau í byggðasamlögum. Svigrúm sveitarfé-
laganna til að ákveða gjaldheimtu og þjónustu er
auk þess frekar takmarkað og dregur úr mögu-
leikum þeirra til að laga starfsemi sína að stað-
bundnum þörfum. Loks byggja litlu sveitarfélög-
in á millifærslu- og fyrirgreiðslukerfi sem í
hagrænum skilningi er óhagkvæmt, hvað sem að
öðru leyti má segja um það.
Sé það rétt – sem á mörgum sviðum má ganga
út frá – að sveitarfélögin geti boðið fram þjónustu
með hagkvæmari hætti heldur en landsstjórnin
virðist líklegt að mikið vægi landsstjórnarinnar í
opinberum rekstri á Íslandi sé óhagkvæmara fyr-
irkomulag en það sem Skandinavíuþjóðirnar hafa
valið, að fela sveitarfélögunum mestalla opinbera
þjónustu. Um þetta þarf þó að hafa vissa fyr-
irvara. Íslenzk sveitarfélög eru flest miklu minni
en þau skandinavísku og ólíklegt að þau gætu tek-
ið við mikið meiri verkefnum að óbreyttri skipt-
ingu landsins í sveitarfélög. Til að ná fram hag-
kvæmustu stærð sveitarfélaga miðað við
núverandi verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga
þyrfti sennilega að miða að því að sveitarfélög
hefðu hátt í tíu þúsund íbúa – eða þann íbúafjölda
sem þarf til að ná fram stærðarhagkvæmni við
rekstur grunnskólans. Líklegt er að sveitarfélög
af þeirri stærðargráðu gætu einnig ráðið við önn-
ur verkefni sem til greina kæmi að fela sveit-
arstjórnarstiginu, að undanskildum rekstri
stærri sjúkrahúsa.“
Gunnar Helgi bendir á að ákvarðanataka um
eflingu sveitarstjórnarstigsins hafi verið í farvegi,
sem ekki greiði fyrir því að stækka sveitarfélögin
og færa þeim aukin verkefni. Hér á landi hefur
löggjafarvaldið ekki farið sömu leið og í Skandin-
avíu, að þvinga fram sameiningu sveitarfélaga
með lagasetningu, heldur hefur verið lögð áherzla
á frjálsa sameiningu, sem meirihluti íbúa í öllum
sveitarfélögum sem um ræðir samþykki. Þá hafa
fulltrúar fámennu dreifbýlissveitarfélaganna
sterka stöðu, bæði á Alþingi og innan Sambands
íslenzkra sveitarfélaga. Gunnar Helgi orðar það
svo að fulltrúar þessara sveitarfélaga hafi í raun
fengið stöðvunarvald í málefnum sveitarstjórnar-
stigsins og þróunin í átt til stærri og öflugri sveit-
arfélaga sé dæmd til að verða hægfara með sama
áframhaldi. „Sveitarstjórnarkerfið þjónar hags-
munum lítilla dreifbýlissveitarfélaga betur en
íbúum hinna stærri. Íbúar þeirra njóta mun
meira en aðrir kosta nálægðarinnar og fá um leið
þjónustu – sem oft er framleidd eða niðurgreidd
af ríkinu – sem er mun meiri en ef sveitarfélagið
eitt ætti að standa undir henni.“
Reykjavík
orðin of stór?
Þessar niðurstöður
eru í raun í fullu sam-
ræmi við það, sem
menn hafa vitað lengi;
að sveitarfélög á Íslandi væru alltof mörg og smá
og illa í stakk búin að takast á við jafnvel þau
verkefni sem þeim eru þegar falin með lögum,
hvað þá ný verkefni. Hins vegar hljóta niðurstöð-
ur Gunnars Helga Kristinssonar varðandi stöðu
Reykjavíkur, langstærsta sveitarfélagsins, að
vekja athygli. Hann telur að Reykjavík sé í raun-
inni orðin of stór og þegar svo sé komið, hætti
sveitarfélag að ná þeim tilgangi sem sveitarfélög-
um er ætlaður, að færa starfsemi hins opinbera
nær íbúunum.
Prófessorinn sýnir í fyrsta lagi fram á með tölu-
legum rökum að borgin njóti lítillar stærðarhag-
kvæmni umfram þau sveitarfélög, sem næst
henni ganga að stærð. Þannig virðist fullri hag-
kvæmni í fræðslumálum náð við 10.000 íbúa
markið. Hvað félagsþjónustu varðar ver Reykja-
vík til hennar mun hærri fjárhæðum á hvern íbúa
en önnur sveitarfélög, en borgin tekur reyndar
við vandamálum frá öðrum sveitarfélögum. „Haf-
andi í huga hve þungt fræðslumál vega í útgjöld-
um sveitarfélaga má álykta að hagkvæmasta
stærð sveitarfélaga á Íslandi sé sennilega yfir tíu
þúsund íbúar. Ekkert bendir hins vegar til, miðað
við núverandi verkefni sveitarfélaga, að stækkun
umfram það skili sveitarfélögum hagkvæmara
búi,“ segir Gunnar Helgi.
Í öðru lagi kemur skýrt fram í viðhorfskönn-
uninni sláandi munur á ánægju Reykvíkinga og
LANDSBANKINN
OG SANDGERÐISBÆR
Góð afkoma bankanna þriggja,Íslandsbanka, Landsbankaog Búnaðarbanka, á síðasta
ári hefur vakið athygli og töluverðar
umræður, ekki sízt vegna þess, að
fyrirtækin, sem eru í viðskiptum við
þá, hafa mörg hver átt erfiða daga
vegna samdráttar í efnahagsmálum
síðustu misseri. Komið hefur fram
að vaxtamunur bankanna hafi aukizt
úr 2,85% árið 2000 í 3,24% á síðasta
ári án þess að einhlít skýring væri á
því að því er fram kom hjá Valgerði
Sverrisdóttur, iðnaðar- og við-
skiptaráðherra, á Iðnþingi í fyrra-
dag. Úr því að viðskiptaráðherra
metur það svo, að skýringar bank-
anna á auknum vaxtamun séu ekki
nægilegar, sýnist ástæða til að þeir
geri nánari grein fyrir því, sem um
er að ræða.
Í athugasemdum um aukinn
vaxtamun felst að sjálfsögðu krafa
um að sá munur verði lækkaður
verulega. Jafnframt hefur komið
fram gagnrýni á bankana um, að
kostnaður þeirra sé of mikill og
rekstur þeirra þar af leiðandi óhag-
kvæmur. Í því sambandi hefur vakið
athygli, að Íslandsbanki hefur náð
mun lægra kostnaðarhlutfalli en
hinir bankarnir tveir.
Hins vegar fer ekki á milli mála,
að bankarnir hafa unnið skipulega
að því að draga úr kostnaði. Skýrt
dæmi um það er að í hvert sinn, sem
bankarnir gera tilraun til að leggja
niður útibú í smærri byggðarlögum
eða breyta afgreiðslutíma þeirra til
þess að draga úr kostnaði, koma
fram sterk mótmæli frá talsmönnum
byggðarlaganna. Síðustu daga hafa
birzt í Morgunblaðinu fréttir af mik-
illi óánægju í Sandgerði vegna þess,
að Landsbankinn breytti afgreiðslu-
tíma útibús síns þar. Stytting af-
greiðslutímans nemur einni klukku-
stund og fjörutíu og fimm mínútum.
Af þessu tilefni var bæjarstjórn
Sandgerðis kölluð saman til auka-
fundar og yfirlýsingar hafðar uppi
um að beina viðskiptum Sandgerð-
inga til annarra fjármálastofnana.
Það er ekki við því að búast að tak-
ast megi að draga að ráði úr kostnaði
við bankana hér ef slíkur þrýstingur
kemur upp í hvert sinn, sem þeir
grípa til aðgerða til að hagræða í
rekstri. Sannleikurinn er sá að það
má gagnrýna bankana fyrir rekstur
útibúa en sú gagnrýni snýst fyrst og
fremst um að þeir hafi ekki gengið
nógu langt í að loka útibúum eða
sameina þau.
Tæknin hefur gert það að verkum,
að stórir hópar landsmanna þurfa
aldrei að fara í banka en stunda
bankaviðskipti við tölvu heima hjá
sér. Þeir, sem hafa ekki tileinkað sér
þá tækni, geta stundað flest almenn
viðskipti í gegnum síma. Þá hafa
samgöngur á milli byggðarlaga á
landsbyggðinni gjörbreytzt á þann
veg, að í mörgum tilvikum er ekki
lengra fyrir fólk í einstökum byggð-
arlögum að fara í banka í nærliggj-
andi byggðarlagi en það er fyrir íbúa
höfuðborgarsvæðisins að fara í
bankaútibú. Það eru nánast engin
rök fyrir þeim hávaða, sem verður í
hvert skipti, sem banki ætlar að loka
útibúi, fækka starfsmönnum eða
breyta afgreiðslutíma.
Það er ekki hægt að gera hvort
tveggja; krefjast hagræðingar af
bönkunum en mótmæla hagræðing-
unni, þegar til hennar er gripið.
Það á að láta bankana í friði með
þær aðgerðir, sem þeir telja nauð-
synlegt að grípa til í því skyni að
draga úr kostnaði. Þá er líka hægt
að gera harðari kröfur um að sú
þóknun, sem þeir taka af viðskipta-
vinum sínum, lækki.