Morgunblaðið - 21.03.2002, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 FIMMTUDAGUR 21. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á ÞEIRRI öld sem
nú er nýliðin vörðu
talsmenn frjálsrar
verslunar á Íslandi
drjúgum hluta af tíma
sínum og orku í að
berjast gegn þeirri
einokunarstöðu sem
Samband íslenskra
samvinnufélaga hafði í
íslensku atvinnulífi.
Fyrir yngri lesendur
má rifja það upp að
Sambandið hafði í
skjóli hagstæðs laga-
umhverfis og sterkrar
fjárhagslegrar stöðu
möguleika á að sölsa
undir sig nær hverja
þá atvinnustarfsemi sem til var í
landinu. Sambandið og dótturfyrir-
tæki þess, kaupfélögin, réðu t.d.
allri matvöruverslun á landsbyggð-
inni og drjúgum hluta hennar á höf-
uðborgarsvæðinu. Sambandsfyrir-
tækin urðu ítrekað uppvís að því að
kæfa í fæðingu hvern þann vísi að
einkaframtaki sem til varð, sérstak-
lega á landsbyggðinni.
Við fall Sambandsins áttu flestir
þeir sem aðhyllast frjálsa sam-
keppni von á því að tími einokunar
og fákeppni væri liðinn og að ekki
heyrðust lengur raddir í þjóðfélag-
inu, sem mæltu slíku ástandi bót.
Allra síst áttu menn von á slíkri
rödd úr hópi þeirra sem starfa að
verslun. Nú þegar ný öld er gengin í
garð, öld sem að flestra áliti verður
tímabil virkrar samkeppni og af-
náms viðskiptahafta, ber svo und-
arlega við að slíkar raddir heyrast
enn, að vísu mjög hjáróma. Hér á
landi starfa samtök sem heita „SVÞ
– Samtök verslunar og
þjónustu“ og teljast
vera samtök smásölu-
verslunar í landinu.
Það væru mikil öfug-
mæli að segja að mál-
flutningur talsmanna
þeirra væri í takt við
þau viðhorf sem al-
mennt ríkja nú í upp-
hafi 21. aldarinnar.
Á því herrans ári
2002 eru samtök smá-
söluverslunarinnar,
sem um áratugaskeið
gegndi hlutverki lítil-
magnans í samkeppni
við það stórveldi sem
Sambandið var, sem sé
farin að mæla fákeppni bót. Mega
það teljast dapurleg örlög fyrir
hagsmunasamtök sem vilja væntan-
lega vera trú uppruna sínum. Þar á
bæ hefur, svo dæmi sé tekið,
ríkjandi markaðsástand á dagvöru-
og byggingavörumarkaði ítrekað
verið varið. Svo það sé enn á ný rifj-
að upp fyrir lesendum þá hafa tvær
keðjur stórmarkaða þar markaðs-
ráðandi stöðu, með samtals yfir 80%
markaðshlutdeild, hvor á sínum
markaði. Öllum aðvörunarorðum
þeirra, sem berjast gegn fákeppn-
inni og vilja tryggja virka sam-
keppni, hefur verið mótmælt og til-
lögur þeirra tortryggðar. Gildir þar
einu hvort um er að ræða tillögur
um að fá ótvíræð lagaúrræði gegn
fyrirtækjum með markaðsráðandi
stöðu eða um siðareglur í samskipt-
um smásala og birgja. Það hefur
líka gilt einu, hvort aðvörunarorðin
hafa komið úr munni æðstu ráða-
manna þjóðarinnar eða frá öðrum
hagsmunasamtökum, sem hafa það
sem yfirlýst markmið að berjast
gegn fákeppni.
Ekki er nóg með að umrædd
samtök haldi uppi áköfum vörnum
fyrir það ástand sem ríkir á dag-
vöru- og byggingavörumarkaði,
heldur telja þau einnig að sú fá-
keppni sem ríkir í olíuverslun,
skiparekstri, bankaþjónustu og
tryggingum sé algerlega eðlilegt
ástand. Það hefur verið rökstutt
með því að hinn íslenski markaður
sé svo lítill, að hér gildi ekki almenn
markaðslögmál. Þetta fámenna ey-
ríki í miðju Atlantshafi sé með öðr-
um orðum eitthvert fyrirbæri, þar
sem þau viðurkenndu viðhorf að
heilbrigð og virk samkeppni tryggi
velferð þegnanna eigi ekki við. Það
er hins vegar einmitt í þeim grein-
um sem hér voru taldar upp sem al-
mennt er talinn skortur á sam-
keppni á Íslandi. Það er einmitt í
þessum greinum sem Samkeppnis-
stofnun hefur séð ástæðu til að
grípa til aðgerða, vegna meintra
brota á samkeppnislögum. Getur
það verið að þeir sem verja þetta
ástand gæti hagsmuna hinnar al-
mennu smásöluverslunar í landinu?
Svari hver fyrir sig.
Framverðir
fákeppni!
Andrés
Magnússon
Verslun
Öllum aðvörunarorðum
þeirra, sem berjast
gegn fákeppninni, segir
Andrés Magnússon,
og vilja tryggja virka
samkeppni, hefur verið
mótmælt og tillögur
þeirra tortryggðar.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka verslunarinnar –
félags íslenskra stórkaupmanna.
G
erðu það, elsku
mamma, með
byssu.“
Röddin er innileg
og augun eins og í
labradorhvolpi þegar drengurinn
mænir í eftirvæntingu upp til
mín. Samtalið snýst um aksjón-
mann sem ég hef rétt í þessu lof-
að að kaupa í útlöndum.
„En viltu ekki frekar kapp-
aksturshetju, svona eins og í
Formúlunni?“ prófa ég og reyni
að höfða til bíladellunnar sem er
landlæg í fjölskyldunni, sann-
færð um að það geti sá fjögurra
ára alls ekki staðist. Mér skjátl-
ast ægilega.
„Nei, mig laaaaangar svo að
hann sé með byssu, viltu vera
svo góð!“
Það er
sjaldan sem
viðmælandi
minn biður
jafn fallega
og nú og ég
finn að upp-
eldislegt mót-
stöðuafl mitt er að dvína. Ég
reyni þó að krafla í bakkann og
tauta ósannfærandi eitthvað um
kafara og fallhlífarstökkvara en
litla sálin virðist vera orðin al-
gerlega byssuóð og heyrir ekki
tillögur mínar frekar en þær
snúist um hafragraut og slátur.
Í uppgjöf lít ég til föður hins
bóngóða og les úr andliti hans
ákveðna samúð með sjón-
armiðum unga mannsins svo ég
skynja að hér er engrar und-
ankomu auðið. „Allt í lagi,“ segi
ég og reyni að vera hressileg í
rómnum. „Ég skal kaupa aksjón-
mann með byssu!“
Líklega hefði ég hugsað mig
tvisvar um hefði ég vitað við-
brögðin því pjakkur sprettur á
fætur og andlit hans ljómar eins
og sól í heiði. „Óóó mamma,
takk, takk, ég er svo glaaaður,“
segir hann og ræðst á mig með
faðmlögum. „Einmitt sem ég er
búinn að óska mér alla ævina!“
Þegar mesta knúsdrífan er
gengin yfir og litla skottið er
gengið á vit leikfanga, sem liggja
á víð og dreif um íbúðina og
tindra af glötuðu sakleysi, sit ég
eftir ráðvillt og velti því fyrir
mér hvar uppeldið hafi brugðist.
Höfum við hjónin kannski verið
að ala upp í kauða djúpstæða þrá
eftir vopnum, glæpum og ofbeldi
með því að neita honum um
byssur og önnur stríðsleikföng?
Yrði einhvern tímann hægt að
bæta fyrir þetta eða lægi leiðin
beinustu leið á Hraunið héðan í
frá?
Þessar hugsanir fylgja mér ör-
vinglaðri móðurinni í flugvélina
þar sem ég velti því fyrir mér
hvort hinn dæmigerði flugvéla-
ræningi hafi fengið að leika sér
óhindrað með byssur í æsku eða
hvort atferli hans sé hefnd fyrir
vöntun á nauðsynlegum þroskal-
eikföngum.
Mér tekst að hrista þessar
hugsanir af mér þegar ég hitti
gamlar kærar vinkonur sem eru
samankomnar í Osló til að rifja
upp liðna tíð eftir áralangan að-
skilnað. Enda kemur í ljós að
margt hefur drifið á dagana – ein
hefur gift sig, önnur farið í skóla
en flestar eigum við það sameig-
inlegt að hafa eignast börn...sem
þarf að kaupa gjafir fyrir.
Daginn eftir er skundað af
stað í leit að leikföngum og ég fæ
hland fyrir hjartað þegar hóp-
urinn kemst að niðurstöðu um
hvar versla skuli. Jú, í Osló er til
leikfangaverslun sem heitir því
ótrúlega nafni „Riktige leker“
(rétt leikföng) og þar skyldu
glaðningar erfingjanna keyptir.
Eins og nafnið bendir til er í um-
ræddri verslun einungis selt dót-
arí sem er sérlega heppilegt fyr-
ir börn – uppeldislega séð – og
það þarf vart að tíunda að í
henni er ekki einn einasti aksjón-
maður til sölu, hvað þá með
byssu!
Lúpuleg geng ég því annað og
leita uppi aksjónkalla úr ýmsum
starfsgreinum í búð sem hefur
gott úrval af röngum leikföngum
handa lélegum og prinsipp-
lausum foreldrum eins og mér.
Með kökk í hálsinum bið ég um
að kallinum og byssunni sé pakk-
að inn og þannig fylgir ósóminn
mér heim til Íslands. Í innrit-
uninni á flugvellinum krossa ég
fingurnar og vona innilega að ég
verði ekki gripin í vopnaeftirlit-
inu og fyrir einhverja mildi slepp
ég í gegn. Öryggisgæsla hinnar
norsku hátignar nær ekki að
bjarga mér frá því að verða fóta-
skortur í foreldrahlutverkinu.
Í Leifsstöð bíða karlarnir mín-
ir tveir og þegar sá lágvaxnari
kemur auga á mig þar sem ég
geng í gegnum tollinn hleypur
hann fagnandi á móti mér. En í
stað þess að þiggja faðmlagið
sem í boði er rýkur hann að far-
angrinum og spyr snögglega:
„Hvar er hann?“ Jú, einhvers
staðar í dótinu er hann og á leið-
inni til Reykjavíkur dundar sá
stutti sér við að rífa nýja fé-
lagann úr umbúðunum.
Þegar heim er komið fylgist ég
full angistar með því hvernig
leiknum með hið háskalega leik-
fang reiðir af. Í fáti fel ég tóm-
atsósuna ef vera skyldi að til
stæði að búa til blóðbað enda
stendur heljarmikil skothríð yfir
í barnaherberginu, ef marka má
óhljóðin sem íbúi þess keppist
við að framleiða.
Mér til mikillar undrunar
þagna hljóðin eftir stutta stund.
Þegar ég lít inn á vígvöllin liggur
byssan ógurlega á bílateppinu og
athygli eigandans beinist að öðr-
um fylgihlutum og fatnaði her-
mannsins. Lengi vel dundar
drengurinn sér við að klæða
hetjuna úr og í fötin sem skýla
ókarlmannlegri nekt hans og eft-
ir stutta stund gellur í honum hið
augljósa: „Hann vantar náttföt!“
Eftir tveggja vikna sambúð við
hinn nýja fjölskyldumeðlim get
ég sagt að mér er rórra. Vissu-
lega efnir hann til átaka af og til
en innst inni þráir hann ástúð og
hlýju, rétt eins og eigandi hans.
Þetta veit ég því reglulega laum-
ast þeir tveir upp í rúm til okkar
hjóna um miðjar nætur og þótt
það geti verið óþægilegt að
vakna við kalda plasthönd sem
stingst inn í síðu eða herðablað
þá finnst mér varla muna um að
fá einn aksjónmann til viðbótar í
bólið. Og svei mér þá ef ég á ekki
bara eftir að sauma náttföt á
kappann.
Röng leik-
föng og rétt
„Í fáti fel ég tómatsósuna ef vera skyldi
að til stæði að búa til blóðbað enda
stendur heljarmikil skothríð yfir í
barnaherberginu, ef marka má óhljóðin
sem íbúi þess keppist við að framleiða.“
VIÐHORF
Eftir Bergþóru
Njálu Guð-
mundsdóttur
ben@mbl.is
ÞAÐ væri synd að
segja að myndlistar-
sýningar skorti í
Reykjavík. Við eigum
líka frábær leikhús,
stórkostlega tónlistar-
menn, frábæra kokka
og sitthvað fleira til að
státa af. Alls kyns
menningarviðburðir
eru tíðir og það getur
varla verið ástæða til
að hafa áhyggjur af
menningunni í höfuð-
borginni – eða hvað?
Ég er ein af þeim
sem fá nokkra sann-
kallaða „Íslandsvini“ í
heimsókn á hverju ári.
Margir þessara gesta eru blaða-
menn eða klúbbfélagar í íslenskum
hesta- eða hundaklúbbum erlendis
og allir eiga þeir sammerkt að vilja
kynnast landi og þjóð og skoða bet-
ur bakgrunn okkar og arfleifð.
Flestir þeirra hafa kynnt sér land
og þjóð í bókum eða á Netinu áður
en þeir koma og þekkja svolítið til
sögunnar sem við flíkum oft þegar
við viljum monta okkur. Þeir koma
með væntingar um að sjá merki um
okkar fornu menningu og drekka í
sig söguna.
Hvar er sagan og
hin forna menning?
Þessir erlendu gestir vilja flestir
sjá íslenska náttúru en þeir bíða
ekki síður spenntir eftir að skoða
höfuðborgina og komast að kjarna
Íslendinga sem þeir álíta í góðu
sambandi við náttúruna, sögu sína
og uppruna.
Það er skemmst frá því að segja
að ég er í stökustu vandræðum með
þessa gesti. Hvert á að fara með þá,
hvað að sýna þeim?
Það er enginn stað-
ur í borginni þar sem
hægt er að komast
nærri okkar fornu
menningu og hand-
verki. Minjagripa-
verslanir eru aðeins
sölustaðir og veita
enga innsýn í lífsstíl
þjóðarinnar til forna.
Árbæjarsafn er gott
og lifandi safn, en það
sýnir aðeins síðustu
aldir sögunnar, Þjóð-
menningarhúsið er
steindautt og Þjóð-
minjasafnið lokað.
Punktur, búið.
Gestirnir verða fyrir vonbrigðum
með Reykjavík þar sem helsta lífs-
neistann er að finna í sóðalegum
búllum. Hvar er menningarhefðin?
Hvar er arfleið víkingaþjóðarinnar,
sagnaritaranna og handverksmann-
anna?
Eina svar mitt við þessum vand-
ræðum hefur verið að fara með
gestina suður í Hafnarfjörð til að
sýna þeim Fjörukrána (þótt húsið
sjálft sé því miður ekki nógu sönn
umgjörð um góða innviði), fara í
vestnorræna menningarsetrið og
heimsækja í leiðinni hinn þjóðlega
listamann Hauk Halldórsson sem
nú er fluttur í húsnæði Ásatrúar-
félagsins við Grandagarð. Þessi
Hafnarfjarðarheimsókn er venju-
lega það sem stendur uppúr í minn-
ingunni þegar gesirnir skrifa og
þakka fyrir sig eftir að heim er
komið.
Hvernig stendur á því að fornri
arfleifð okkar er ekki sinnt í
Reykjavík? Getur verið að íslensk
fornmenning sé meðhöndluð eins
og óhreinu börnin hennar Evu? Og
hverju er þá um að kenna, er það
hin heimskulega þröngsýni Íslend-
inga að skammast sín fyrir upprun-
ann?
Ef svo er má benda hræddum og
viðkvæmum sálum á þá staðreynd
að Íslendingar til forna stóðu fram-
arlega í menningarlegum skilningi.
Handverk, sagnahefð, hreinlæti og
almenn menntun voru með sóma og
við getum verið stolt af fornri
menningu okkar ólíkt því sem síðar
varð í Íslandssögunni.Við höfum
svo sannarlega ástæðu til að flagga
menningu forfeðra okkar sem allir
aðrir en við sjálf höfum mikinn
áhuga á.
Ég skora á alla þá sem einhverju
ráða í borginni, nú og í framtíðinni,
að beita sér fyrir því að Íslending-
um og erlendum gestum þeirra sé
boðið upp á lifandi kynningu á
menningu og sögu þjóðarinnar. Það
er sama hversu mikið af listvið-
burðum og góðum mat við berum á
borð fyrir gesti okkar, án þessa
þáttar er borgin menningarsnauð í
augum þeirra sem heimsækja hana.
Menningarsnauð
höfuðborg?
Jóhanna
Harðardóttir
Menning
Það er enginn staður í
borginni, segir Jóhanna
Harðardóttir, þar sem
hægt er að komast
nærri okkar fornu
menningu og handverki.
Höfundur er blaðamaður.