Morgunblaðið - 05.05.2002, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 5. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
LJÓSHÆRÐUR Norðmaðurfrá Larvík. Var í æfinga-stöð norska hersins í Kan-ada í síðasta stríði. Dvald-
ist á Tahiti um skeið. Ungur
innblásinn af íslenzkum fornsög-
um. Ákveðinn í að feta í fótspor
feðra sinna, víkinganna. Hefur öðr-
um fremur sýnt fram á samskipti
ólíkra kynflokka fyrr á öldum, þeg-
ar samgöngur voru erfiðar. Þekkt-
astur fyrir ferðir sínar á Kon Tiki
og Ra I og Ra II. Ivar Eskeland
segir í Morgunblaðinu: „Auk þess
er hann mjög dugandi vísindamað-
ur með ófreskar hugmyndir um
fjarlæga, ákaflega fjarlæga fortíð,
sem nú hefur þokazt alla leið til
okkar.
Fortíð, þegar veröldin var ef til
vill samstæðari en við höfum gert
okkur í hugarlund.“
Heimsfrægur undir nafninu:
Thor Heyerdahl.
Ofurvenjulegur maður með ofur-
mannlegan vilja. Góð fyrirmynd
ungmennum velferðarríkis. Lítil-
látur og hlýr í framkomu. Eins og
allir þeir sem frægir eru að verð-
leikum. Kannski einnig hlédrægur.
Nansen, Amundsen, Heyerdahl.
Við snúum okkur að þeim síðast
nefnda.
„Hvað um fornar íslenzkar bók-
menntir heima í Larvík?“
„Við lásum flestar Íslendinga
sögurnar í skóla. Þær voru einnig
lesnar á heimilunum. Ég geri ráð
fyrir því, að í Noregi lesi flestir Ís-
lendinga sögurnar einhvern tíma á
ævinni. Öll saga Noregs fyrr á öld-
um er grundvölluð á því sem skrif-
að var á bókfell hér á landi. Ef Ís-
lendingar hefðu ekki sýnt þennan
áhuga á sögu og bókmenntum,
væri Noregur fátækt land, og fólk-
ið þar fávíst um fortíð sína. Það er
einatt svo í lífinu, að þeir sem
heima dveljast reikna með því að
öllu sé haldið til haga, það sé varð-
veitt. En þeir sem fara óttast það
mest að glata fortíðinni, missa
sjónar á henni, og reyna eftir
megni að varðveita hana. Það var
þetta sem gerðist á Íslandi. Þeir
sem fóru varðveittu fortíð sína og
einnig hinna sem heima sátu í Nor-
egi. Íslenzk sagnfræði til forna er
sígilt dæmi um varðveizlu menn-
ingar með fyrrnefndum hætti. Það
var hér sem sameiginlegur menn-
ingararfur var varðveittur, til
gleði, bæði eftirkomendum þeirra
sem fóru og hinna sem heima voru.
Mér býður í grun, að þau afrek,
sem hér voru unnin á þessu sviði,
hafi haft meira að segja fyrir sér-
hvern venjulegan Norðmann en
hann er sér meðvitandi um.
Margir hafa verið þeirrar skoð-
unar, að sögurnar séu óáreiðanleg-
ar, í þeim sé margt uppdiktað, til-
búningur. En ég hef meðal margra
annarra lesenda þeirra reynslu
fyrir því, að fólk hafði óvenjulega
hæfileika til að læra orðrétt af
eldri kynslóðum, áður en menn
tóku að skrifa. Munnmæli alls kyns
voru ákaflega mikilvæg í menning-
arsamfélagi eins og forfeðra okkar,
og hægt er að treysta þeim miklu
betur en ýmsu því sem síðar var
ritað. Oft voru staðreyndir falsaðar
af pólitískri nauðsyn, t.a.m. til
framdráttar einstökum konungum.
Íslendinga sögurnar eru mjög
raunsæjar en með skáldlegu ívafi.
Enginn vafi er á, að þeir sem sátu
hér norður frá á vetrarkvöldum, án
sjónvarps, blaða eða ritaðra heim-
ilda, höfðu einstaka hæfileika til að
læra utan bókar frásagnir sem þeir
heyrðu ótal sinnum frá barnæsku.
Þetta var þeim ekki erfiðara en
okkur í dag að læra ljóð. Við get-
um því treyst þeim heimildum,
sem runnar eru úr munnmælum og
arfsögnum fyrir ritlist.“
Hann nefndi orðið fátækt. Stafaði
það af kurteisi?
„Ég reikna ekki með, að við
Norðmenn hugsum á hverjum degi
um framlag Íslendinga til norskrar
sögu. En ég er sannfærður um, að
sérhver Norðmaður er sér þess
meðvitandi að saga okkar væri nú
miklu fátækari, ef hún hefði ekki
verið rituð og varðveitt hér á landi.
Og við erum þakklátir fyrir það,
sem við höfum fengið að vita um
fortíð okkar. Ef við hefðum ekki
skriflegar frásagnir héðan frá Ís-
landi, værum við í öllu mati okkar
og skoðunum þrælbundnir fornleif-
um einum saman, en fornleifarann-
sóknir eru takmörkunum háðar.
Við getum að vísu séð, hvaða tæki
og áhöld forfeður okkar notuðu og
í hvers konar húsakynnum þeir
bjuggu.
En við hefðum orðið að vera án
allra þeirra smáatriða úr daglegu
lífi, sem bundin eru nöfnum manna
í rituðum heimildum og gera sögu
þjóðar okkar miklu persónulegri
en ella langt aftur í aldur.“
„Hugsuðuð þér mikið í æsku um
ferðir víkinganna? Urðuð þér gripn-
ir af þeim?“
„Mér er nær að halda, að ég geti
svarað þessari spurningu játandi.
Gömlu sögurnar frá Íslandi hafa
haft áhrif á hugsun og hugarfar
hvers einasta drengs í Noregi,
stækkað hugarheim hans og útsýn
og vakið með honum þrá eftir því
sem er ókunnugt. Innblásið hann.
Það er söguleg staðreynd, að við
áttum forfeður, sem lögðu út á haf-
ið og fóru til ókunnra landa eins og
Íslands. Heimsmynd þeirra var svo
stór, að þeir lögðu undir sig mik-
inn hluta af þekktum heimi þeirra
tíma. Það gerðu þeir ekki með tak-
mark herveldis að leiðarljósi, held-
ur sem landkönnuðir.
Þessi staðreynd hefur áhrif á
sérhvern Norðmann, sem úr grasi
vex. Við vitum, að forfeður okkar
sigldu ekki einungis til Íslands, en
héldu áfram þaðan til Nýfundna-
lands, svo að dæmi sé tekið. Um
það höfum við sterk sönnunargögn
í fornleifum. Þeir fóru til meg-
inlands Norður-Ameríku, til Græn-
lands, til eyjarinnar Mön, sigldu
um Miðjarðarhafið til Sikileyjar og
landsins helga. Víðátta heims-
myndar þeirra er mjög mikilvægur
þáttur í uppeldi þeirrar æsku, sem
hefur verið að alast upp í Noregi.
Persónulega er ég sannfærður
um, að norrænir menn fóru til
Norður-Ameríku. Ég trúi frásögn-
um fornra íslenzkra sagna um
þessar ferðir, og sjálfur hef ég
reynslu fyrir því, að til eru tvenns
lags munnlegar arfsagnir: þær sem
eiga rætur í goðfræði og eru fullar
af yfirnáttúrulegum lýsingum, og
hinar sem eru byggðar á reynslu
og staðreyndum og auðvelt er að
greina frá ýkjusögum. Frásagnirn-
ar um siglingar milli Íslands og
Vínlands heyra síðari tegundinni
til. Ég hef aldrei verið í neinum
vafa um, að gömlu skipin, sem for-
feður okkar sigldu til Íslands og
síðan Grænlands, komust einnig
auðveldlega til Norður-Ameríku.
Nú hefur Helge Ingstad staðfest
þetta með uppgreftri í norðurhluta
Nýfundnalands.
Íslenzku heimildirnar bentu hon-
um á, hvar hann ætti að leita. Án
þeirra hefði hann aldrei leitað þar
sem hann gerði, hjá L’Anse aux
Meadows.“
Vakti nokkur sérstök lýsing í forn-
um sögnum áhuga Thors Heyerdahls
á ferðum og ferðalögum?
„Enginn vafi er á því, að for-
eldrar mínir höfðu mikinn áhuga á
þessum fornu íslenzku bókmennt-
um og þau innrættu mér virðingu
fyrir þeim. Á æskuheimilinu mínu
var stundum talað um, að Kol-
umbus hefði fengið hugmyndina að
Ameríkuferðunum, annaðhvort frá
munnlegum frásögnum eða heim-
ildum, sem ritaðar voru á Íslandi,
og af þeim sökum og ýmsum öðr-
um hafi hann vitað meira en okkur
er nú ljóst, þegar hann lagði af
stað yfir Atlantshafið. Ísland var
ekki einangrað samfélag lítillar
þjóðar, heldur í nánum tengslum
við umheiminn. Það er mjög senni-
legt, að heimildir um löndin hand-
an Atlantshafs hafi breiðzt út og
Kolumbus kynnt sér þær, svo ná-
kvæmur sem hann var í útreikn-
ingum sínum og áætlunum.“
Nokkurt sérstakt atvik í uppvext-
inum, sem beindi huganum að haf-
inu?
„Nokkur einstök atriði urðu mér
opinberun. Það voru engar ýkju-
sögur. Þetta voru frásagnir af
fólki, sem fór til ókunnra landa og
uppgötvaði hluti sem við vitum að
eru til, en kom ekki heim aftur og
sagðist hafa séð dreka. Skýrði
þvert á móti frá venjulegum
gróðri, venjulegu grjóti. Það lýsti
fyrir okkur strandlengjum, eins og
við þekkjum þær af eigin raun.
Okkur voru sagðar sögur af skræl-
ingjum, venjulegu fólki, en ekki
ófreskjum með tvö höfuð og langan
hala. Okkur var sagt frá sjómönn-
um sem stigu á land og gáfu
skrælingjunum varning. Allt þetta
var raunveruleiki, en enginn hug-
arburður skálds um það sem er
ekki til eða hefur ekki gerzt.“
Fékk hann hugmyndirnar um
Kon Tiki ferðina á Tahiti?
„Þó að ég hefði mikinn áhuga á
víkingunum og dáðist að þeim og
skipum þeirra, gerði ég mér ljóst,
að ég bar ekki góðan hug til hafs-
ins. Ég bar að vísu virðingu fyrir
hafinu, óttablandna virðingu því að
ég var hræddur við það.
Þegar ég var drengur í Larvik
munaði nokkrum sinnum minnstu
að ég drukknaði. Ég var því sjó-
hræddur á uppvaxtarárunum. Ég
kunni ekki að synda. Á Tahiti varð
ég að læra að synda. Þá var ég
kominn að þeirri niðurstöðu, að ég
gæti ekki ætlazt til þess að ég flyti,
ef ég dytti í sjóinn. Þegar áhuginn
vaknaði á þjóðflokkunum, sem
byggja eyjarnar í Kyrrahafi, varð
mér hugsað til víkinganna og ferða
þeirra. Upp úr því fór að eflast
trúnaðartraust milli mín og hafs-
ins. Ég fór að hugsa um mögu-
leikana á því, að forfeður þeirra
sem byggðu Kyrrahafseyjar, eða
Polinesíu, hefðu siglt frá megin-
landi Suður-Ameríku: ef svo hefði
verið, væru ferðir þeirra jafnmikið
þrekvirki og víkingaferðirnar. Far-
kostir þeirra voru miklu frumstæð-
ari en skip víkinganna. Indíánarnir
í Suður-Ameríku notuðu balsavið.
Hann er léttasta trjátegund sem
um getur. Ég þóttist vita, að ekki
væri unnt að stjórna slíkum far-
kosti jafnauðveldlega og víkinga-
skipi, en gerði mér jafnframt grein
fyrir því, að vindar og straumar
mundu bera slíkan fleka á hafinu í
ákveðna átt, þ.e. frá Suður-Am-
eríku yfir hafið til eyjanna. Ég
gerði mér ljóst, að Suður-Ameríku-
menn gátu komizt þessa leið, ef
þeir hefðu getað haldizt um borð í
slíkum farkosti. Kon Tiki ferðin
sýndi, að þetta var hægt.
Hún var fyrsta reynsla mín af
hafinu. Ég kynntist því á allt ann-
an hátt en unnt er um borð í stóru
skipi. Ég fékk traust á hafinu, sá
það sömu augum og forfeður okkar
úr víkingaskipum sínum. Þó með
þeim fyrirvara, að maður varð að
vera fyrsta flokks sjómaður til að
geta siglt víkingaskipi, en flekar
eins og Kon Tiki kölluðu á miklu
minni reynslu og þekkingu. Ef ólag
brotnar á víkingaskipti, fyllist það
og sekkur. En þegar öldurnar
koma á bát eins og Kon Tiki eða
sefskip eins og Ra I og II, fer sjór-
inn í gegnum þessa frumstæðu far-
kosti, þeir fljóta upp á öldutopp-
ana, og eru því öruggari fleytur en
víkingaskipin voru, þó að ekki sé
unnt að stjórna þeim af eins mikilli
nákvæmni.
Víkingaskipin voru byggð fyrir
stórar strendur. Þau voru nauð-
synlegur farkostur þjóða, sem urðu
að lifa á hafinu, afla sér þar fæðu
og sigla milli fjarlægra staða. Við
eigum mjög erfitt með að sjá heim
forfeðra okkar eins og hann var;
t.a.m. var mjög erfitt að ferðast
um þéttan skóg fullan af villidýrum
og miklu erfiðara en að sigla á haf-
inu í góðu skipi. Þá var miklu auð-
veldara að sigla langar leiðir á
sjónum en fara um fjöllótt og tor-
fær lönd, jökla og hálfgerða frum-
skóga, eins og sums staðar voru á
Norðurlöndum í þá daga. Víkinga-
skipin urðu til vegna þeirrar nauð-
synjar að eiga í senn góð fiskiskip
og skip til langra ferðalaga.
En auðvitað freistuðust forfeður
okkar einnig til að ganga á land,
þar sem enginn átti von á þeim og
þeir voru óvelkomnir. Gera strand-
högg í ókunnum löndum. Ræna og
sigla síðan aftur til hafs, þar sem
þeir voru óhultir. Þeir höfðu dug-
andi skip fram yfir aðrar þjóðir.
Það færðu þeir sér í nyt. Skip
þeirra voru hentug til strandhöggs,
þeir gátu verið komnir um borð
aftur áður en óvininum tókst að
safna liði. Við megum ekki álasa
þeim fyrir að hafa ekki staðizt
þessar freistingar. Sums staðar
áttu víkingarnir auðvelt með að
halda stöðum, þar sem þeir réðust
á land, svo sem á eyjunni Mön.
Hún varð miðdepill litla konungs-
ríkisins, sem hafði yfirráð yfir öll-
um nærliggjandi eyjum, en engin
ítök í landi. Víkingarnir vissu að
þeir gátu varizt óvinum sínum, svo
lengi sem þeir héldu sig við eyj-
arnar og komu skipum sínum við
gegn þeim, sem reyndu að brjótast
út í eyjarnar frá meginlandinu.“
Og þá var komið að mikilvægri
spurningu: hvaða augum hann liti
þessa margnefndu forfeður okkar.
„Ég gerði mér snemma grein
fyrir því, að á Norðurlöndum lifði
fólk sem í stórum dráttum hafði
sams konar tilfinningalíf og við,
stjórnaðist af svipaðri eðlishvöt.
Við mennirnir erum ekki skaparar himins og jarðar
Thor Heyerdahl
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Norski vísinda- og æv-
intýramaðurinn Thor
Heyerdahl lést úr heila-
krabbameini 18. apríl sl.
Heyerdal heimsótti Ísland
árið 1971, en Íslendingasög-
urnar höfðu mikil áhrif á
hann á yngri árum líkt og
hann sagði við Matthías
Johannesen í viðtali sem
þeir áttu þá í ráðherrabú-
staðnum.
’ Ef Íslendingarhefðu ekki sýnt
þennan áhuga á
sögu og bókmennt-
um, væri Noregur
fátækt land, og
fólkið þar fávíst
um fortíð sína. ‘
Thor Heyerdahl. Myndin er tekin af honum í ræðustóli í heimsókn hans til Íslands árið 1971.