Morgunblaðið - 05.05.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 5. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
5. maí 1992: „Með undirritun
samninganna um Evrópska
efnahagssvæðið í Portúgal sl.
laugardag verða ákveðin
kaflaskil. Hingað til hafa
þessir samningar verið um-
ræðuefni embættismanna og
ráðherra og þá fyrst og
fremst á erlendri grund. Nú
hefjast umræður um samn-
ingana eins og þeir liggja
fyrir í hverju aðildarríki
EFTA og þ.á m. hér heima.
Framundan eru mjög anna-
samir mánuðir á Alþingi,
sem væntanlega mun starfa
að töluverðu leyti í sumar við
að fara yfir samningana og
fylgiskjöl og leggja mat á
kosti og galla þeirra frá
hagsmunasjónarmiði okkar
Íslendinga.“
. . . . . . . . . .
5. maí 1982: „Alþýðu-
bandalagsmenn svindla, þeg-
ar þeir ákveða niður-
greiðslur, þeir svindla, þegar
þeir segjast bera hag laun-
þega fyrir brjósti, og þeir
svindla, þegar þeir kvarta
undan „oki neyslusamfélags-
ins“ með mærðarfullum svip.
Auðvitað svindla þeir líka,
þegar þeir skýra frá lyktum
hafréttarráðstefnunnar og
þróun landhelgismála okkar
Íslendinga. Eitt dæmi nægir.
Í forystugrein Þjóðviljans í
gær stendur um útfærsluna í
200 sjómílur 1975: „Að því
sinni urðum við að heita má
samferða okkar gömlu höf-
uðandstæðingum Bretum...“
. . . . . . . . . .
5. maí 1972: „Gestrisni Ís-
lendinga hefur lengi verið
rómuð. Hún stendur djúpum
rótum í aldagamalli íslenzkri
sveitamenningu. Þegar gest
bar að garði var honum jafn-
an vel tekið. Þótt íslenzkt
þjóðfélag hafi smátt og smátt
breytzt úr sveitaþjóðfélagi í
borgarsamfélag er gestrisnin
enn mikils metin á landi hér,
þótt samgöngur séu nú betri
og gestakomur tíðari en áður
var. Sá hópur stúdenta og
annars ungs fólks, sem varn-
aði utanríkisráðherrum
Bandaríkjanna og Íslands og
fylgdarliði þeirra inngöngu í
Árnagarð, þar sem helgustu
dýrgripir íslenzkrar menn-
ingar og sögu eru geymdir,
virðist hafa misst tengslin
við þessa aldagömlu íslenzku
hefð. Þess í stað hefur þessi
hópur tileinkað sér vinnu-
brögð, sem tíðkuð hafa verið
hjá erlendum milljóna-
þjóðum, en eru framandi
skapferli okkar Íslendinga
og hugmyndum okkar um
mannasiði og kurteisi í um-
gengni við gesti okkar.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FJÁRMÁL REYKJAVÍKUR
Ársreikningur Reykjavíkur-borgar fyrir síðasta ár varkynntur á fundi í borgarstjórn
á fimmtudag. Reikningurinn sýnir að
mörgu leyti sterka stöðu og góðan
rekstur, ekki sízt hjá borgarsjóði. Þó
eru ýmis hættumerki á lofti, sem snúa
ekki sízt að skuldasöfnun borgarinn-
ar og fyrirtækja hennar.
Ársreikningurinn sýnir að rekstur
borgarsjóðs var að mestu í samræmi
við áætlanir á síðasta ári. Ingibjörg
Sólrún Gísladóttir borgarstjóri benti
í ræðu sinni á borgarstjórnarfundin-
um á að kostnaður við rekstur mála-
flokka þeirra, sem borgin hefur á
sinni könnu, hefði farið lækkandi sem
hlutfall af skatttekjum undanfarin ár
og væri nú 81,7%, að teknu tilliti til
áfallinna lífeyrisskuldbindinga. Þetta
þýddi að borgin ætti afgang af skatt-
tekjunum upp á 4-5 milljarða króna
til fjárfesta eða greiða niður skuldir.
Þá fer ekki á milli mála að vinnu-
brögð í fjármálum borgarinnar hafa
að mörgu leyti batnað á undanförnum
árum, til samræmis við það sem hefur
gerzt t.d. í ríkisrekstrinum, upplýs-
ingakerfi eru betri og stjórnendur hjá
borginni hafa skýrari ramma til að
vinna eftir.
Í ársreikningnum kemur fram að
sjálfstæði stjórnenda til að taka
ákvarðanir í fjármálum hefur verið
aukið, þannig færðust fjárveitingar
til óbundinna rekstrarliða og áhalda-
kaupa í fyrsta sinn milli ára, en mark-
miðið er að hvetja til betri nýtingar
fjármuna. Jafnframt kemur fram að
fjárhagslegt sjálfstæði skóla hefur
verið aukið, allir skólar hafa nú fengið
„stjórnunarkvóta“ sem þeir verja að
vild til að þróa skipulag og starfs-
hætti með fjölbreyttum hætti.
Skuldir borgarsjóðs hafa farið
lækkandi og á það hafa borgaryfir-
völd lagt mikla áherzlu. Hins vegar er
engin leið að einblína á borgarsjóð og
horfa framhjá því að heildarskuldir
borgarinnar, þ.e. borgarsjóðs og fyr-
irtækja borgarinnar, hafa hækkað
verulega á undanförnum árum, í
sumum tilfellum vegna þess að fyr-
irtæki hafa verið stofnuð utan um
rekstur sem áður var hjá borgarsjóði.
Það vekur athygli, sem Inga Jóna
Þórðardóttir, oddviti borgarstjórnar-
flokks Sjálfstæðisflokksins, benti á í
umræðum um ársreikninginn, að
hreinar skuldir borgarinnar, sem
áttu að lækka lítillega á síðasta ári
samkvæmt fjárhagsáætlun, uxu um
9,2 milljarða og urðu 9,5 milljörðum
meiri en áætlunin sagði til um. Auk-
inheldur urðu hreinar skuldir fimm
milljörðum meiri en áætlað var í des-
ember síðastliðnum, sem vekur
spurningar um hversu góða yfirsýn
menn hafi um fjármál borgarinnar
þrátt fyrir allt. Bent hefur verið á að
hluti skuldaaukningarinnar sé vegna
gengissveiflna, en þær segja ekki alla
söguna.
Meðal þeirra borgarfyrirtækja,
sem hafa safnað skuldum, eru Orku-
veita Reykjavíkur og Félagsbústaðir
hf. Það er afar hæpið hjá borgar-
stjóra að halda því fram að vegna þess
að rekstur þessara fyrirtækja er ekki
fjármagnaður með skattfé, heldur
með sértekjum, sé þessi skuldasöfn-
un ekkert áhyggjuefni fyrir almenn-
ing í Reykjavík. Sumar af fjárfesting-
um þessara fyrirtækja, t.d. í fyrir-
huguðum virkjunum Orkuveitunnar,
eru án efa arðbærar. En aðrar eru
hæpnari, t.d. þátttaka Orkuveitunnar
í áhætturekstri á sviði fjarskipta, sem
hefur kostað fyrirtækið hundruð
milljóna króna. Skuldasöfnun vegna
slíkra fjárfestinga hlýtur að vera
áhyggjuefni fyrir almenning í
Reykjavík, vegna þess að ef þær skila
litlu þarf samt að borga skuldirnar og
þá hlýtur slíkt að koma fram í verðinu
á þjónustu Orkuveitunnar, sem heim-
ili í borginni verða að skipta við hvort
sem þeim líkar betur eða verr.
Í tilfelli Félagsbústaða á auðvitað
það sama við; það þarf að borga
skuldirnar og ef skuldasöfnun fer úr
böndunum þýðir það að í framtíðinni
þurfa viðskiptavinir fyrirtækisins,
sem eru tekjulægsta fólkið í Reykja-
vík, að borga hærri leigu. Það er þess
vegna ekki hægt að halda því fram að
skuldasöfnun fyrirtækja borgarinnar
komi almenningi ekki við.
Á
ÞEMARÁÐSTEFNU
Norðurlandaráðs hér í
Reykjavík í síðasta mánuði
komu fram skiptar skoðan-
ir um framtíð lýðræðisins í
alþjóðlegu samstarfi.
Segja má að Ólafur Ragnar
Grímsson, forseti Íslands,
hafi þar að sumu leyti verið í hópi efasemda-
manna og látið í ljós þá skoðun að lýðræðinu staf-
aði ákveðin ógn af hinu alþjóðlega samstarfi. Sá
kafli ræðu forsetans, sem fjallaði einkum um
þetta og hefur orðið umdeildur, var svohljóðandi:
Efasemdir
forsetans
„Í öðru lagi hefur þró-
un Evrópusambands-
ins og þar með Evr-
ópska efnahagssvæð-
isins ásamt aukinni alþjóðasamvinnu í öryggis-
málum, umhverfismálum og á fleiri sviðum fært
hluta af því valdi sem áður var í höndum lýðræð-
isstofnana þjóðríkisins yfir til evrópskra og al-
þjóðlegra stofnana sem ekki eru sniðnar á sama
hátt að beinu lýðræðislegu valdi fólksins heldur
taka mið af fulltrúakerfi sem mótað er á grund-
velli ríkjasamstarfs.
Við þekkjum öll umræðuna um lýðræðisvanda
Evrópusambandsins, takmarkað áhrifavald Evr-
ópuþingsins, stefnumótun skriffinnanna í Bruss-
el og samningaþóf ráðherranna fyrir luktum dyr-
um. Með vaxandi umsvifum Evrópusambandsins
og auknum áhrifum þess á efnahagslíf og fjármál
aðildarlandanna verður þessi lýðræðishalli á
Evrópusamvinnunni sífellt meiri og engar skýrar
tillögur til að rétta hann við á næstu árum eru lík-
legar til að öðlast nægilegt fylgi. Þessi evrópski
lýðræðishalli er einnig norrænn halli vegna að-
ildar norrænu ríkjanna að Evrópusambandinu
eða Evrópska efnahagssvæðinu. Okkur er hins
vegar tamara að ræða eingöngu um hann sem
evrópskan vanda. Á þann hátt verður hann okkur
fjarlægari og við forðumst að horfast í augu við
þá breytingu sem orðið hefur á lýðræðiskerfi
Norðurlanda við að færa ákvörðunarvald í aukn-
um mæli til evrópskra stofnana sem ekki eru
jafnháðar lýðræðislegu aðhaldi og hinar hefð-
bundnu stofnanir norrænu þjóðríkjanna.
Á sama hátt hefur alþjóðleg samvinna í örygg-
ismálum, bæði á vettvangi Sameinuðu þjóðanna
og NATO, og alþjóðlegir samningar í umhverfis-
málum, mannréttindamálum og á fleiri sviðum
orðið til að setja ákvarðanavaldi einstakra ríkja
frekari skorður, takmarkað umsvif hins lýðræð-
islega valds í einstökum þáttum við alþjóðlegt
samþykki. Þessar takmarkanir á valdi þjóðríkj-
anna eru vissulega í þágu göfugra málefna og
framtíðarheilla einstaklinga og samfélaga en
engu að síður er verið að flytja ákvarðanir í aukn-
um mæli frá stofnunum lýðræðisins á alþjóðleg-
an vettvang þar sem fólkið og kjörnir fulltrúar
þess, hagsmunasamtök og almannasamtök eiga
ekki eins greiða leið til áhrifa á ákvarðanir og
innan hins lýðræðislega þjóðríkis.
Við eigum að mestu leyti eftir að leysa þann
Gordionshnút hvernig jákvæðum samleik hins
lýðræðislega valds og evrópskrar og alþjóðlegrar
stofnanaþróunar verður hagað í framtíðinni. Þar
sem Norðurlöndin eru og verða virkir þátttak-
endur í Evrópusamstarfinu og styðja eindregið
aukna alþjóðlega samvinnu á mörgum sviðum
mun þessi vandi lýðræðis brenna mjög á okkur.“
Bjartsýni Bildts
Á móti þessu viðhorfi
forseta Íslands tefldi
Carl Bildt, fyrrver-
andi forsætisráðherra Svíþjóðar, hins vegar sýn
bjartsýnismannsins. Hann sagði í viðtali við
Morgunblaðið, þegar leitað var eftir áliti hans á
orðum Ólafs Ragnars: „Ég held að hann hafi
rangt fyrir sér. Hlutirnir voru ekki betri áður
fyrr. Þá höfðum við Evrópu sem var klofin í þjóð-
ríki og helmingur álfunnar laut valdi Sovétríkj-
anna. Nú reynum við að byggja upp evrópskt lýð-
ræði innan Evrópusambandsins sem er langt
sögulegt ferli. Við reynum að byggja upp lýðræði
innan landanna og sömuleiðis innan álfunnar og
seinna, kannski einni kynslóð á eftir okkar, verð-
ur komið á alþjóðlegt lýðræði. Vissulega er unnt
að segja að það sé afsprengi lýðræðisins. En auð-
vitað er það miklu betra fyrir heiminn allan, líka
fyrir Íslendinga og Svía, ef okkur tekst að byggja
upp evrópskt eða alþjóðlegt lýðræði, því við höfð-
um það ekki betra áður fyrr.“
Bildt sagði jafnframt að í framtíðinni myndi
lýðræðið virka á mismunandi stigum. „Við kom-
um til með að hafa staðbundið lýðræði á mismun-
andi stöðum í mismunandi löndum, við munum
hafa þjóðlýðræði, við munum byggja upp evr-
ópskt lýðræði og einn fagran dag byggjum við
kannski upp alþjóðlegt lýðræði, þótt um eins
konar afsprengi verði að ræða. Ég tel að ekki sé
hægt að stilla þjóðlýðræðinu upp gegn evrópsku
lýðræði því þá erum við að líta um öxl sem ég
held að gefi okkur ranga mynd.“
Lýðræðishallinn
í ESB
Lengi hafa menn rætt
um „lýðræðishallann“
innan Evrópusam-
bandsins og sett fram
tillögur til lausnar á honum. Vandinn hefur í
stuttu máli verið talinn sá að lýðræðislegt aðhald
skorti að ákvarðanatöku í sambandinu. Íbúar
ríkja Evrópusambandsins eru vanir því að ráða-
menn þurfi að standa lýðkjörnu þingi reiknings-
skil gerða sinna. Aðildarríki ESB framselja hins
vegar hluta af því valdi, sem ríkisstjórnir og lög-
gjafarþing fara með, til sameiginlegra stofnana
sambandsins. Valdamesta stofnunin er ráðherra-
ráðið, þar sem ráðherrar úr ríkisstjórnum aðild-
arríkjanna sitja, en jafnframt fer framkvæmda-
stjórnin með mikið vald og þar sitja ekki kjörnir
fulltrúar, heldur skipaðir af ríkisstjórnum aðild-
arríkjanna. Hvorug stofnunin, ráðherraráðið eða
framkvæmdastjórnin, ber ábyrgð gagnvart lýð-
kjörinni samkundu á sama hátt og ríkisstjórnir í
lýðræðisríkjum. Evrópuþingið, sem kjörið er
beint af kjósendum í aðildarríkjunum, er veikt og
valdalítið í samanburði við þjóðþing flestra lýð-
ræðisríkja og þótt það hafi með breytingum á
stofnsáttmála sambandsins smám saman fengið
aukin völd – ekki sízt í þeim yfirlýsta tilgangi að
rétta af lýðræðishallann – hafa orðið til ný sam-
starfssvið innan ESB, t.d. á sviði utanríkis- og
varnarmálasamstarfs og dómsmálasamstarfs,
þar sem eftirlit og áhrif þingsins eru enn mjög
takmörkuð.
Sumir segja sem svo að lýðræðishallinn sé ýkt-
ur; ráðherrarnir, sem sitja í hinu valdamikla ráð-
herraráði, hafi flestir verið kjörnir á þing í eigin
heimalandi og beri ábyrgð gagnvart því sama
þingi. Gallinn við þessa röksemdafærslu er sá að í
þingkosningum í þjóðríkjunum eru ríkisstjórnir
fyrst og fremst dæmdar af verkum sínum í lands-
málunum. Það liggur heldur ekki alltaf ljóst fyrir
hver hefur verið afstaða hverrar ríkisstjórnar í
einstökum málum innan ESB, af því að fundir
ráðherraráðsins eru lokaðir. Sama á við um ríkis-
stjórnarfundi í einstökum ríkjum, en þar ber rík-
isstjórnin sem heild ábyrgð gagnvart þingi og
kjósendum, en sama er ekki hægt að segja um
ráðherraráð ESB. Og þótt þjóðþing aðildarríkj-
anna þurfi að forminu til oftast að samþykkja
nýja löggjöf frá stofnunum Evrópusambandsins,
er það ekki raunverulegur kostur að breyta
henni eða hafna, því að þar með væri botninn
dottinn úr samstarfinu.
Tillögur í þá átt að rétta af lýðræðishallann eru
einkum tvenns konar; annars vegar um að auka
völd Evrópuþingsins og gera stjórn sambandsins
beint ábyrga gagnvart því með einum eða öðrum
hætti, hins vegar um að taka upp beinar kosn-
ingar allra ESB-borgara um mikilvæg álitamál í
samstarfinu og jafnvel kosningu lýðkjörins for-
seta sambandsins. Þessar tillögur hafa ekki náð
fram að ganga, fyrst og fremst vegna þess að
með þessu yrði Evrópusambandið auðvitað yf-
irþjóðlegra og líkara sambandsríki en það er í
dag og það hafa aðildarríkin ekki verið reiðubúin
að samþykkja.
Í þessu felst ákveðin þversögn; til þess að lýð-
ræðislegt aðhald að ákvarðanatöku í Evrópu-
sambandinu verði virkara þyrftu menn að líta á
sambandið sem pólitískt samfélag með svipuðum
hætti og þjóðríki dagsins í dag, en hætt er við að
ef tillaga um slíkt yrði borin undir lýðræðislega
atkvæðagreiðslu í þjóðríkjunum sem mynda
sambandið yrði hún alls staðar kolfelld. Eins og
lýðræðisfyrirkomulagið hefur þróazt undanfarin
200 ár eða svo höfum við vanizt því að það eigi við
um ríki, pólitísk samfélög sem eru samheldnar
einingar með nokkuð sterka samvitund íbúanna,
sem gjarnan byggist á sameiginlegu þjóðerni,
tungu og menningu. Kjósendur, sem deila með
sér hinu lýðræðislega valdi, þurfa jafnframt að
vera reiðubúnir að deila örlögum sínum með öðr-
um og sætta sig við að meirihlutinn ráði. Evrópsk
samvitund er hins vegar vanþroskuð, þótt ein-
hver vísir að henni kunni að vera orðinn til, og
menningar- og tungumálamúrar koma í veg fyrir
að borgarar ESB líti á sig sem eitt samfélag, sem
er til þess bært að taka sameiginlegar ákvarðanir
í kosningum. Við þetta bætist að þótt þau málefni
og verkefni, sem flutt hafa verið af vettvangi
þjóðríkisstjórnmálanna til Evrópusambandsins,
séu brýn og ósjaldan þess eðlis að eingöngu
verða fundnar lausnir á þeim í alþjóðlegu sam-
starfi, hefur almenningur í aðildarríkjunum oft
lítinn áhuga á þeim og lítur á þau sem fjarlægt og
tæknilegt viðfangsefni embættismanna og sér-
fræðinga. Þátttaka í kosningum til Evrópuþings-
ins er lítil og frambjóðendur, sem ná kjöri á þing-
ið, eru margir hverjir ýmist hættir í pólitík heima