Morgunblaðið - 26.05.2002, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 26. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG HEYRÐI í honum á ein-leikstónleikum i Brüssel fyr-ir nokkrum árum. Það var al-veg stórkostlegt. Hann
spilaði blandað prógramm, Mozart,
Brahms, Prokofjev og eitthvað fleira
og það var stórkostlegt; – alveg stór-
kostlegt að heyra í honum. Það sem
mér fannst sérstakt við hann var það
hvað hann spilaði með hárnákvæm-
um stíl í hverju verki. Það var ótrú-
lega blæbrigðaríkt og fullkomið.
Hann kom ekki fyrir eins og einhver
yfirþyrmandi virtúós; – en tókst ótrú-
lega vel að skapa hverju verki sinn
karakter. Svo var hann svo gífurlega
sjarmerandi á sviðinu og með ofboðs-
lega útgeislun. Fólk var yfir sig hrif-
ið, – allur salurinn, og hann var auð-
vitað klappaður upp. Þá spilaði hann
Sverðdansinn eftir Katsjatúrían, og
tók stakkatóið allt á niðurstrokinu, og
þvílíkur kraftur. Það þeyttust hárin
úr fiðluboganum, – ég held að hann
hafi farið með helminginn af hárun-
um í þessu eina aukalagi. Þetta var
mikið show og húmor í þessu hjá hon-
um og fólk hló og skemmti sér vel.
Þegar hann var búinn með lagið, og
allir risu úr sætum með lófataki,
hrópum og köllum, þá sleit hann
slitnu hárin úr boganum og henti
þeim yfir fremstu bekkina, svona eins
og Elvis Presley gerði með svitaklút-
ana. Hann var svo skemmtilega
tengdur áheyrendum. Það var ekki
vottur af hroka í honum, þetta var
bara húmor sem virkaði mjög vel.
Það var ofboðslega gaman á þessum
tónleikum.“
Það er Þórunn Ósk Marinósdóttir
víóluleikari sem lýsir hér upplifun
sinni af tónleikum fiðluleikarans
Maxims Vengerovs í Brüssel fyrir
nokkrum árum, en Vengerov leikur á
Listahátíðartónleikum í Háskólabíó á
mánudagskvöld kl. 20.00.
Aðeins 27 ára gamall hefur Maxim
Vengerov skipað sér í röð bestu fiðlu-
leikara heims. Hann var liðlega fjög-
urra ára þegar hann fór í sinn fyrsta
fiðlutíma, – var fljótt talinn undra-
barn. Hann er nú einn mesti virtúós
samtímans.
Maxim Vengerov fæddist íhöfuðborg vesturhlutaSíberíu, Novosibirsk ár-ið 1974, og þar hélt hann
sína fyrstu einleikstónleika fimm ára
gamall. Tíu ára bar hann sigur úr
býtum í yngri deild hinnar frægu al-
þjóðlegu Wieniawskí keppni í Pól-
landi og fimmtán ára kom hann, sá og
sigraði í annarri frægri fiðlukeppni
kenndri við fiðluleikarann Carl
Flesch. Í millitíðinni, 10–15 ára gam-
all, kom hann fram á fjölda tónleika í
Moskvu og Leníngrad, og lék einleik
með frægum hljómsveitum á borð við
Concertgebouw hljómsveitina í
Amsterdam, Fílharmóníusveit BBC í
London og Rússnesku ríkishljóm-
sveitina. Á þessum árum kom hann
einnig fram á einleikstónleikum í
Wigmore salnum í London, í Mozar-
teum í Salzburg og í Concertgebouw í
Amsterdam.
Frá fimmtán ára aldri eða í rúman
áratug, hefur frægðarferill Venge-
rovs verið engu líkur. Hann hefur
leikið á öllum stærstu listahátíðum
heims, með öllum helstu hljómsveit-
um heims undir stjórn nafntogaðra
hljómsveitarstjóra. Það muna sjálf-
sagt margir eftir Vengerov úr sjón-
varpsþætti frá BBC sem sýndur var í
Sjónvarpinu í fyrravetur, þar sem
fjallað var um undrabörn; þar birtist
feiminn en broshýr ungur piltur, sem
umbreyttist á augabragði, þegar
hann lagði fiðlubogann yfir streng-
ina. Fyrirhafnarlaust að því er virtist
galdraði hann fram jafnt ótrúlegustu
fingrafimleika sem ljúfustu lýrík í
tónlistinni sem hann lék. Í öðrum
sjónvarpsþætti frá BBC var fjallað
um Vengerov, hann spilaði, og spjall-
að var við samferðarmenn hans í tón-
listinni. Þar lýsti píanóleikarinn og
hljómsveitarstjórinn Daniel Bar-
enboim leik hans og þeim hæfileika
sem hann taldi Vengerov hafa í ríkari
mæli en flesta aðra tónlistarmenn; –
að ná mjög persónulegu sambandi við
hlustendur sína. Það kemur vel heim
og saman við orð Þórunnar Óskar
Marinósdóttur hér að ofan. Barenbo-
im sagði ennfremur að Vengerov
væri ólíkur öðrum virtúósum að því
leyti, að hann spyrði aldrei „hvað
hann gæti gert við tónlistina til að
hún hljómaði vel hjá honum“ – heldur
spyrði hann alltaf „hvað hann og fiðl-
an gætu gert til að tónlistin yrði sem
fegurst í eyrum áheyrenda.“ Þannig
snýst viðhorf hans fyrst og fremst um
tónlistina sem hann leikur, en ekki
um eigið ágæti.
Í viðtali sem breski tónlistarfræð-
ingurinn og rithöfundurinn Jonathan
Tolansky átti við Vengerov í árslok
árið 2000 segir fiðluleikarinn frá ævi
sinni og rifjar upp ýmislegt forvitni-
leg úr fortíð sinni.
„Ég man vel eftir því þegar ég var
barn að elta mömmu á kóræfingar.
Hún stjórnaði barnakór á munaðar-
leysingjaheimili. Ég fékk að syngja
með, og ég man vel hve dásamlegt
mér þótti það. Það voru fimm hundr-
uð krakkar í kórnum, en mamma
sagði að ég væri langerfiðastur
þeirra allra! Þá strax var tónlistin
mér allt. Ég man líka eftir því að hafa
elt pabba á hljómsveitaræfingar.
Hann spilaði á óbó í Fílharmóníusveit
Novosíbirsk. Ég sat á fremsta bekk í
salnum og reyndi mikið að finna út
hvar pabbi sæti, en ég sá hann aldrei í
þessu mikla hljóðfæraskógi. Ég sá
bara fremstu fiðluleikarana, og það
var þá sem ég hugsaði með mér:
Þetta er það sem ég vil gera, standa á
sviðinu og spila fyrir fólk. Ég var
strax harðákveðinn í því að verða
fiðluleikari. Ég var fjögurra og hálfs
árs þegar ég fékk fiðlu til að læra á,
og ég gleymi aldrei fyrstu tónleikun-
um sem ég spilaði á, hálfu ári síðar.
Ég stóð fyrir framan þúsund manns.
Það fannst mér stórkostlegt. Ég man
ennþá fyrsta tóninn sem kom úr fiðl-
unni minni þarna á sviðinu; – ég var
að spila Ave Maria eftir Schubert. Ég
spilaði svo Adagio eftir Mozart og svo
fleiri verk, mjög erfið tæknilega, eins
og Paganinitilbrigðin. Þetta voru
hálftíma tónleikar, og ég gleymi aldr-
ei hvað ég var spenntur fyrir þessu.
Ég var gagntekinn, bæði andlega og
líkamlega. Þegar ég var búinn að
spila kom klappið; – ég var svo glaður
að það var ekki hægt að ná mér af
sviðinu í tuttugu mínútur!
Kennarinn minn Galina Tourchan-
inova sagði: Þú hefur gríðarlega
hæfileika, og þess vegna verðurðu að
æfa þig tvöfalt meira en annars. Ég
skildi ekkert í því hvers vegna ég
þyrfti að æfa mig svona mikið, ég var
svo lítill, og vildi bara spila. Mér
fannst nóg að æfa mig í tuttugu mín-
útur og sagði henni það. Þá var það
að mamma mín elskuleg tók í taum-
ana og sannfærði mig um að ég yrði
að æfa mig. Ég gerði það; stundum
allt upp í sjö tíma á dag til að ná
ákveðnum atriðum. Galina sagði allt-
af að krakkar væru svo móttækilegir
á aldrinum fjögurra til sjö ára, og hún
hafði rétt fyrir sér. Þarna lærði ég að
spila á fiðlu á örfáum árum.“
Tvítugur að aldri, árið 1994, var
Vengerov farinn að sanka að sér
verðlaunum fyrir geisladiska sína, og
var meðal annars valinn Ungi tónlist-
armaður ársins af tónlistartímaritinu
Gramophone. Næsta ár var geisla-
diskur hans þar sem hann lék fiðlu-
konserta Prokofjevs og Sjostakovitsj
undir stjórn Rostropovitsj valinn
geisladiskur ársins af sama tímariti.
Síðan þá hafa allir geisladiskar með
leik hans unnið til einna eða fleiri
verðlauna.
Flestir geisladiska Vengerovshafa verið gefnir út af Teldecútgáfufyrirtækinu, en í maíárið 2000 náðu EMI Classics
honum yfir til sín, og hafa haldið út-
gáfu með leik hans áfram. Meðal þess
sem er á verkefnaskrá hans hjá EMI
eru verk eftir Shchedrin, en á
Listahátíð leikur hann einmitt ein-
leiksverk eftir þetta lítt þekkta rúss-
neska tónskáld. Síðar í ofangreindu
viðtali talar Maxim Vengerov um þá
tónlist sem honum er kærust, og
nefnir þar einmitt tónlist Shchedrins.
„Það sem stendur hjarta mínu
næst eru fiðlukonsertar Beethovens,
Brahms og Tsjaíkovskís. Tsjaí-
kovskíkonsertinn hefur alltaf verið,
og er enn mitt uppáhaldsverk. Ég
man það þegar ég hlustaði á plötu
heima með þessu verki. Ég var
þriggja ára. Það var David Oistrakh
sem spilaði, og ég notaði hvert tæki-
færi sem gafst til að pota plötunni á
gamla grammófóninn okkar. Þetta er
eitt af bestu verkum Tsjaíkovskís,
þótt það hafi tekið almenning langan
tíma að ná ástum á því. Það er ein-
faldlega svo erfitt að spila það, að
lengi var það aldrei almennilega flutt.
Ég myndi jafnvel segja að verkið
stríddi svolítið gegn náttúru fiðlunn-
ar. En þegar maður glímir við erf-
iðleikana og nær því takmarki að
valda því af líkama og sál, þá verður
maður eitt með verkinu, fegurð þess
og yndislegri harmóníu. Þegar
tæknilegu erfiðleikarnir standa ekki
lengur í veginum fyrir manni, verður
þessi tónlist fullkomin.
Stravinskí hefur líka allaf verið eitt
af kraftaverkum 20. aldarinnar í mín-
um augum. Nýklassíski stíllinn í
fiðlukonserti hans er ótrúlega flottur.
Maður heyrir í honum fullt af barr-
okktónlist, en líka rómantík á
skemmtilegan hátt. Fiðlukonsertinn
er eitt af meistaraverum Stravinskís
og ég á mér þann draum að spila
hann einhvern tíma með ballettupp-
færslunni sem George Balanchine
gerði við hann. En af því að ég var að
minnast á barokkið; - það er ekkert
langt síðan ég fór að spila á barokk-
fiðlu og nú er ég búinn að eyða tals-
verðum tíma í hana síðustu árin. Mér
finnst barokkfiðlan vera orðin mik-
ilvægur partur af sjálfum mér; - ég
nota hana þegar ég spila Bach, og það
fellur mér mjög vel.
Mér finnst líka mikilvægt að spila
nýja tónlist. Ég er sérstaklega hrif-
inn af Rússanum Rodion Shchedrin,
sem hefur verið mér góður vinur og
stuðningsmaður um árabil. Ég var
tíu ára þegar ég hitti hann fyrst; ég
var þá að spila sónötu eftir hann,
stórkostlegt verk. Hann samdi Conc-
erto Cantabile fyrir mig og ég er bú-
inn að taka verkið upp með Sinfón-
íuhljómsveit Lundúna þar sem
Mstislav Rostropovitsj stjórnar.
Þetta er fallegt verk og dásamlega
litríkt. Það er þetta með samtímatón-
listina; - mér finnst að í henni þurfi að
vera eitthvað nýtt, einhver þróun,
byggð á gömlu klassísku hefðinni,
með vaxtarbrodd inn í nýja öld. Verk
Shchedrins hefur þetta til að bera.
Öll góð tónskáld liðinna tíma sköpuðu
eitthvað nýtt í tónlist sinni og flugu
þangað sem hugarflugið bar þau þótt
þau byggðu hana á gömlum grunni.
Sum þeirra voru jafnvel byltingar-
kennd í nýjungum sínum. Mér finnst
tónlist Shchedrins dæmi um það
hvernig tónlist getur tekið nýja
stefnu inn í nýja öld og verið falleg
samt sem áður. Ég er viss um að
fiðlukonsertinn hans verður eitt af
mest leiknu verkunum á þessari öld.“
Í október 2000 var Vengerov skip-
aður prófessor í fiðluleik við Tónlist-
arháskólann í Saarland, en er þó á
ferð og flugi heimshorna á milli og
leikur á tónleikum, bæði einleikstón-
leikum og sem einleikari með hljóm-
sveitum.
Maxim Vengerov varðfyrsti klassískt mennt-aði tónlistarmaðurinntil að verða skipaður
Sendiherra Barnahjálpar Sameinuðu
þjóðanna. Þetta var árið 1997 og
hann aðeins tuttugu og þriggja ára. Á
vegum Barnahjálparinnar hefur
hann leikið fyrir brottnumda her-
menn á barnsaldri í Úganda, fátæk
börn í Harlem, tælensk börn sem
hafa ánetjast eiturlyfjum, börn í Kos-
ovo af ólíkum þjóðarbrotum. Með
þessu hefur Vengerov ekki aðeins
auðgað líf barna sem eiga bágt, fram-
tak hans hefur auðveldað Barna-
hjálpinni umtalsvert fjársöfnun í
þágu þessara barna. Sjálfur hefur
hann sagt að hann skilji mætavel
hvaða töfra tónlistin getur fært börn-
um, tónlistin sé sameiginleg öllu
mannkyni og öllum skiljanleg; –
henni sé miðlað frá einu hjarta til
annars.
Á síðustu árum hefur Maxim
Vengerov æ oftar spreytt sig á hljóm-
sveitastjórn, og jafnvel leikið einleik
um leið. Hann segir hljómsveitar-
stjórnina færa sér víðari sýn á tónlist
og að fyrir vikið sé hann betri fiðlu-
leikari. Hann hefur þó ekki talið sig
sjálfskapaðan snilling á því sviði og
hefur sótt tíma í hljómsveitarstjórn
hjá þekktum píanóleikara og hljóm-
sveitarstjóra, Vag Papian. Í hitteð-
fyrra þóttu tvær tónleikaferðir
Vengerovs standa uppúr í tónlistarlífi
Vesturlanda. Hann ferðaðist annars
vegar með semballeikaranum og
hljómsveitarstjóranum Trevor Pinn-
ock, þar sem þeir spiluðu barokk-
tónlist, en hins vegar var hann með
einleikstónleikaröð þar sem hann lék
Bach sónötu, Echo sónötu Shchedr-
ins, og fjórar sónötur eftir Ysaye. Á
einleikstónleikunum lék Vengerov
bæði á Stradivarius fiðlu og barokk-
fiðlu. Þessi tónleikaferð vakti heims-
athygli og prógrammið þótti sérstakt
og glæsilegt. Hvarvetna fékk hann
frábæra dóma fyrir leik sinn. Tón-
leikagestir á Listahátíð geta glaðst,
því þetta eru einmitt sömu verk og
hann leikur hér. Síðustu daga hefur
Vengerov unnið að hljóðritun þessara
verka fyrir EMI Classics, og tónlist-
artímaritið virta, Gramophone, hefur
þegar valið geisladiskinn sem athygl-
isverðustu hljóðritun þessa árs, mán-
uðum áður en hann kemur út.
Næsta tónleikaferð Venge-rovs hefst í október. Hannfer fyrst til Evrópulandaog síðar til Bandaríkj-
anna. Hann verður líka á ferð og flugi
að spila með hljómsveitum.
Maxim Vengerov sinnir líka eigin
hljómsveit, en hann stofnaði ásamt
öðrum tónlistarhópinn Virtuosi, hóp
ellefu fiðluleikara af rússneskum
uppruna sem spila vinsæl uppklapps-
verk og fleira í þeim dúr. Hópurinn
hefur aðsetur í Ísrael þar sem flestir
fiðluleikaranna búa, og þar í landi
hefur hann náð gríðarlegum vinsæld-
um.
Stradivarus smíðaði fiðluna sem
Vengerov leikur á í Cremona um
1723. Þær Stradivariusfiðlur sem til
eru í dag eru flestar nefndar eftir
frægum fyrri eigendum, en fiðla
Vengerovs er „Ex-Kreutzer“. Þetta
er eitt frægasta hljóðfæri sögunnar
og vakti heimsathygli árið 1998 þegar
kaupandi á Sothebys uppboði í Lond-
on var tilbúinn til að reiða fram um
950.000 pund fyrir gripinn. Ekkert
hljóðfæri sögunnar hefur verið verð-
lagt svo hátt. Japönsk efnakona,
Yoko Nagae Ceschina kom því til
leiðar að fiðlan lenti í höndum Venge-
rovs, og hann notar hvert tækifæri
sem gefst til að þakka henni þann
stuðning við sig.
Tónleikar Vengerovs í Háskólabíói
annað kvöld hefjast kl. 20.00.
Fiðlusnillingurinn Maxim Vengerov leikur á tónleikum á Listahátíð annað kvöld
Tónlistin ofar eigin snilld
Maxim Vengerov
Maxim Vengerov var undrabarn; hélt sína fyrstu
einleikstónleika, hálftíma langa, fimm ára. Honum
fannst svo gaman á sviðinu, að það tók tuttugu
mínútur að ná honum niður. Hann vildi spila
meira og heyra fólkið klappa fyrir sér.
Bergþóra Jónsdóttir segir frá Vengerov, einum
mesta fiðluleikara heims, sem leikur á tónleikum á
Listahátíð annað kvöld; rifjar upp gamla sjón-
varpsþætti og viðtöl og sitthvað fleira.