Morgunblaðið - 26.05.2002, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. MAÍ 2002 11
brotaþola sérstaklega til íþyngingar
eða haft áhrif á framburð hans. Í því
tilviki skal dómari sjá til þess að máls-
aðilar geti fylgst með skýrslutöku um
leið og hún fer fram og er honum rétt
að leggja fyrir brotaþola þær spurn-
ingar sem þeir óska,“ segir nú í 7.
málsgrein 59. greinar laganna.
Sönnunarkröfur – réttur ákærða
Oft er sönnunarstaða í kynferðis-
brotamálum erfið, ekki síst þegar
börn eiga í hlut. Öðru hverju telja
dómstólar sig verða að sýkna ákærða
vegna þess að lögfull sönnun sé ekki
komin fram. Oft hefur verið rætt
hvort slaka eigi á sönnunarkröfum í
málum þessum og þrengja að rétt-
indum ákærða til að auka líkur á sak-
fellingu. Niðurstaðan er alltaf sú að
það er ekki hægt vegna grundvallar-
reglna réttarríkisins um að hver mað-
ur teljist saklaus uns sekt er sönnuð.
Brýnt er að lögregla, ákæruvald og
dómstólar vandi sem allra best máls-
meðferð. Hefur Hæstiréttur lagt ríka
áherslu á vandaða rannsókn mála og
nú síðast í dómi í apríl (og fjallað er
um í viðtalinu við Rósu Maríu Sal-
ómonsdóttur) að ekki séu lagðar leið-
andi spurningar fyrir vitni sem dreg-
ur úr trúverðugleika framburðar.
Forsvarsmenn Barnahúss hafa bent
á að skýrslutökur séu í samræmi við
viðurkennda staðla. Er greinilega
þörf á viðræðum milli Barnahúss og
dómstóla um það hvaða spurninga-
tækni sé forsvaranleg í málum af
þessu tagi.
Refsingar
Oft heyrast kvartanir frá almenn-
ingi um að refsingar séu of vægar í
kynferðisbrotamálum, m.a. þar sem
börn eiga í hlut. Til þess ber þó að líta
að mjög þungar refsingar geta haft
þau áhrif að ekki séu bornar fram
kærur vegna tillitssemi brotaþola við
brotamann sem oft er nákominn.
Hvað varðar athuganir á refsing-
um í kynferðisbrotamálum þar sem
börn og ungmenni eiga í hlut má
nefna skýrslu dómsmálaráðherra um
kynferðis- og sifskaparbrotamál sem
lögð var fram á 120. löggjafarþingi og
skýrslu Svölu Ólafsdóttur lögfræð-
ings frá árinu 1997 sem er aðgengileg
á heimasíðu umboðsmanns barna
(www.barn.is).
Fram kemur í skýrslu Svölu að
enginn áberandi munur sé á þyngd
refsinga í kynferðisbrotamálum af
þessu tagi milli Íslands og annarra
Norðurlanda.
Það sem af er þessu ári hefur
Hæstiréttur kveðið upp allmarga
dóma í kynferðisbrotamálum sem
varða börn. Má lesa út úr þeim hver
refsistefnan er um þessar mundir.
Brotin eru afar mismunandi, allt frá
því að maður berar sig í sundlaug fyr-
ir framan ungar stúlkur til langvar-
andi freklegrar misnotkunar á stjúp-
dóttur. Í fyrra tilfellinu er dæmd
60.000 króna sekt en í því síðara 5½
árs óskilorðsbundið fangelsi. Má
greina að Hæstiréttur hafi heldur
þyngt refsingu miðað við þá dóma
sem féllu fram til ársins 1996. Í alvar-
legustu málunum var á þeim tíma
dæmt í 4 ára–4½ árs óskilorðsbundið
fangelsi.
Fyrirbyggjandi ráðstafanir
Í nýsamþykktum barnaverndarlög-
um eru athyglisverð ákvæði um miðl-
un upplýsinga úr sakaskrá um þá sem
hlotið hafa refsidóm fyrir kynferðis-
brot gegn börnum. Ríkissaksóknara
verður gert skylt að láta Barnavernd-
arstofu í té afrit dóma ef hún óskar
þess. Barnaverndarstofa getur jafn-
framt tilkynnt viðkomandi barna-
verndarnefnd flytji slíkur maður í um-
dæmi hennar. Þá er tekið fram að
óheimilt sé að ráða til starfa hjá barna-
verndaryfirvöldum eða öðrum stofn-
unum sem sinna barnaverndarstarfi
menn sem hlotið hafa refsidóm fyrir
brot gegn viðkomandi ákvæðum hegn-
ingarlaga og yfirmenn skóla, leikskóla,
sumardvalarheimila, íþrótta- og tóm-
stundamiðstöðva og annarra slíkra
stofnana eða staða eigi rétt á upplýs-
ingum úr sakaskrá um það hvort til-
tekinn maður, sem sótt hefur um störf
á þeirra vegum, hefur hlotið dóm fyrir
kynferðisbrot gegn börnum.
Undanfarin ár hefur stórt átak ver-
ið gert til að bæta aðstoð við og rétt-
arstöðu brotaþola kynferðisbrota.
Ennfremur er augljós vilji hjá lög-
gjafanum, lögreglu- og dómsmálayf-
irvöldum og ákæruvaldi til að bæta
alla málsmeðferð og rannsókn. Margt
af því sem hefur verið gert, svo sem
starfsemi Stígamóta og tilkoma
Barnahúss, er tekið sem fyrirmynd-
ardæmi í nýlegri skýrslu Evrópu-
ráðsins um þetta efni.
Málafjöldi vekur óhug
En betur má ef duga skal. Hinn
mikli fjöldi mála, sem komið hafa til
kasta dómstóla síðustu ár, vekur
óneitanlega óhug. Málafjöldinn kann
auðvitað að bera vott um aukinn vilja
til að kæra brot af þessu tagi, sem er
jákvætt, en hann sýnir líka hversu
víðtækt þjóðfélagsvandamál er um að
ræða. Í fyrrnefndri skýrslu nefndar á
vegum ríkissaksóknara er til dæmis
bent á vaxandi virðingarleysi ungra
karlmanna fyrir hinu kyninu, sem
gæti verið hluti af vandanum.
Leita verður leiða til að ná til ungs
fólks og barna bæði til að fræða um
hætturnar af kynferðisofbeldi og til
að temja drengjum og ungum karl-
mönnum meiri virðingu gagnvart
hinu kyninu. Má benda á að í tilmæl-
um Evrópuráðsins nr. 16 (2001) um
vernd barna gagnvart kynferðislegri
misnotkun er hvatt til þess að í
grunnskólum verði komið á framfæri
við börn upplýsingum um hætturnar
á kynferðislega misnotkun þannig að
þau geti betur varið hendur sínar.
fyrstu viðtölum er þörf barnsins fyrir
meðferð metin og kannað hvort
barnið hafi hegðunartruflanir eða
önnur einkenni sem þarfnast með-
ferðar. Barnið fær jafnframt al-
menna fræðslu og upplýsingar um
framvindu málsins í réttarvörslu-
kerfinu ef það hefur aldur og þroska
til þess.
Í upplýsingum frá Barnahúsi kem-
ur fram að mikilvægt sé að barnið og
forráðamenn þess hafi raunhæfar
væntingar til málalykta, en algengt
sé að börn séu þess fullviss að meint-
ur gerandi fái fangelsisdóm þótt það
sé ekki alltaf raunin.
Barnaverndarnefnd vísar ungum
gerendum, sem eru innan við 18 ára
aldur, í meðferð hjá sálfræðingum
sem hafa sérhæft sig á þessu sviði, en
af þeim málum sem vísað var til
Barnahúss á síðasta ári voru 14%
gerenda undir 15 ára aldri og því
ósakhæfir. Þá starfrækir Barna-
verndarstofa eitt meðferðarheimili,
þar sem lögð er áhersla á meðferð
ungra gerenda.
Ef höfðað er mál á hendur meint-
um geranda er venjan að sérfræð-
ingur sá sem hefur barnið til með-
ferðar beri vitni fyrir dómi. Algengt
er jafnframt að saksóknari óski eftir
skriflegri greinargerð frá sérfræð-
ingnum um meðferðina og líðan
barnsins.
Samtals hefur málum 452 barna
verið vísað í Barnahús frá upphafi
starfsemi þess í nóvember 1998. Þar
af hafa 44 börn notið annarrar þjón-
ustu en hinnar hefðbundnu þjónustu
hússins vegna kynferðisofbeldis,
enda færist í vöxt að dómarar leiti til
sérfræðinga hússins við skýrslutök-
ur af börnum í málum sem varða lík-
amlegt ofbeldi og í málum þar sem
börn hafa orðið vitni að ofbeldi.
Lögreglurannsókn í málum
42 barna á síðasta ári
Á síðasta ári var málum 114 barna
vísað til Barnahúss. Þar af sættu 44
mál 42 barna lögreglurannsókn, en
tvö börn greindu frá tveimur aðskild-
um málum þar sem ekki var um sama
geranda að ræða og komu því tvisvar
sinnum í yfirheyrslur í Barnahús.
Alls komu 70 börn í könnunarviðtöl
og tvö börn komu fyrst í könnunar-
viðtöl, en síðan í skýrslutöku þar sem
upplýsingar úr könnunarviðtölum
gáfu tilefni til frekari rannsóknar á
málum þeirra. Þá hlutu 52 börn
greiningu og meðferð í Barnahúsi á
síðasta ári og er þeirri meðferð í
mörgum tilvikum ekki lokið. Frá
nóvember 1998 hafa yfir tvö hundruð
börn fengið greiningu og meðferð á
vegum Barnahúss. Greining og með-
ferð yngri barna snýst að mestu um
fræðslu, en eftir því sem börnin
verða eldri verður meðferðin mark-
vissari og nýtist börnunum betur.
í hverjum mánuði
Goðsagnir um mæðurnar:
Algengasta goðsögnin um mæð-
urnar er að þær viti um sifjaspellin,
meðvitað eða ómeðvitað, og hafist
ekkert að. Ekki er frekar útskýrt
hvernig hægt er að vita um það, sem
er ómeðvitað. Margir fagmenn hafa
skrifað lærðar greinar um þetta og
útlistað hvernig mæðurnar hafi
brugðist skyldu sinni sem húsmæð-
ur og eiginkonur og ljóst og leynt
unnið að því að dóttir þeirra taki að
sér bæði húsmóður- og eiginkonu-
hlutverkið í fjölskyldunni.
Þessi goðsögn stenst ekki. Hún
endurspeglar fyrst og fremst til-
raunir til að gera mæður ábyrgar
fyrir sifjaspellunum.
Staðreyndin er að flestar mæður
hafa ekki hugmynd um sifjaspellin
meðan þau standa yfir. Segi barnið
móður sinni frá þeim eða hún kemst
að þeim á annan hátt, er það að jafn-
aði fyrsta verk yfirgnæfandi meiri-
hluta mæðra að gera ráðstafanir til
að tryggja öryggi barnsins.
Einstaka mæður vita um sifja-
spellin en hafast ekkert að og velja
þar með að taka afstöðu með ofbeld-
ismanninum og trúa afneitun hans.
Slíkt er auðvitað mikið áfall fyrir
barnið, sem þá stendur eitt og yf-
irgefið. Flestum finnst slík afstaða
mæðra gjörsamlega óskiljanleg. Áð-
ur en við fellum dóma, er rétt að líta í
eigin barm og spyrja sjálfa sig
hversu auðvelt okkur þætti að trúa
því að maðurinn, sem við búum með,
misnoti börnin okkar. Þegar aðstæð-
ur þess litla hóps mæðra, sem ekki
trúir frásögn barna sinna, eru athug-
aðar nánar, kemur í ljós, að konurn-
ar búa að jafnaði við mikla kúgun af
hendi ofbeldismannsins.
Goðsagnir um ofbeldismennina:
Ýmislegt hefur verið fært fram til
þess að útskýra sifjaspell karla. Per-
sónuleikaþróun þeirra sé brengluð,
þeir misnoti áfengi og/eða lyf, þeir
hafi sjálfir verið kynferðislega mis-
notaðir sem börn, konur þeirra fær-
ist undan kynmökum við þá eða að
þeir séu kynferðislega brenglaðir.
Engin þessara skýringa og goð-
sagna hefur reynst haldbær. Kyn-
ferðisafbrotamenn falla ekki undir
neinar geðrænar sjúkdómsskil-
greiningar. Þeir eru ósköp venjuleg-
ir karlar. Þeir mynda félagslegan
þverskurð af samfélaginu. Þeir eru á
öllum aldri, flestir misnota ekki
áfengi eða lyf. Nýjustu bandarískar
rannsóknir sýna að um 30% þeirra
hafa orðið fyrir kynferðisofbeldi í
bernsku. Varla getur það, að konur
þeirra færist undan kynmökum við
þá, réttlætt að þeir ráðist á börn úr
fjölskyldum sínum til þess að fá kyn-
ferðislega útrás. Ítarlegar rann-
sóknir á dæmdum kynferðisofbeld-
ismönnum hafa heldur ekki leitt í
ljós að þessi hópur sé kynferðislega
brenglaðri en gerist og gengur.
Það er hvorki stjórnlaus kynhvöt,
sjúklegir eiginleikar né utanaðkom-
andi aðstæður, sem fá karla til að
fremja sifjaspell.
Úr bæklingi Stígamóta, Sifjaspell, Dr. Guðrún
Jónsdóttir félagsráðgjafi tók saman.
www.stigamot.is
Teikning/Andrés
„AFLEIÐINGAR sifjaspella eru
alltaf alvarlegar og það er hug-
læg upplifun barna og kvenna af
þeim, sem ákvarðar skaðsemina,
ekki form þeirra eða aðrir ytri
þættir,“ segir dr. Guðrún Jóns-
dóttir félagsfræðingur í bækl-
ingnum Sifjaspell, sem Stígamót
gáfu út. Þar segir einnig, að þrátt
fyrir einstaklingsmismun sé áber-
andi hve lík upplifun þolendanna
sé, bæði meðan á sifjaspellum
stendur og eftir að þeim lýkur.
Hér eru dæmi af ummælum sem
konur, sem upplifðu sifjaspell, létu
falla í viðtölum við Guðrúnu:

„Það var allt lokað innra með
mér og ég fyrirleit sjálfa mig, mér
fannst að það hlyti að vera eitt-
hvað við sjálfa mig, sem ylli
þessu. Ég ásakaði sjálfa mig,
hann gaf mér peninga og það
gerði það enn verra vegna þess
að þannig tryggði hann að ég
gæti ekki sagt frá og mér fannst
ég vera eins og hóra.“

„Ég var svo hjálparvana, ég
vildi bara helst loka augunum og
deyja. Ég skammaðist mín, mér
fannst að allir sæju að ég var
öðruvísi af því að hann hafði gert
þetta við mig, en öllum virtist
vera sama um hvernig mér leið.“

„Mér fannst allt dimmt og kalt.
Eins og ég hefði dáið innra með
mér, ætti engan pabba lengur,
væri tilfinningalaus og að ég gæti
engum treyst framar.“

„Hræðsla, ég man ekki eftir
öðru en hræðslu. Ég held að ótti
hafi verið öllum tilfinningum yf-
irsterkari. Ég var eins og dofin,
mér fannst að ég yrði að gera allt
sem hann sagði mér.“
Með sár á
sálinni