Morgunblaðið - 26.05.2002, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 26. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
FALKIRK-hjólið er miðpunktur Þús-aldarhlekksins svo nefnda, eða Mill-enium Link eins og hann nefnist áenskri tungu. Þúsaldarhlekkurinn er,líkt og nafnið gefur til kynna, eitt
hinna fjölmörgu mannvirkja sem reist hafa ver-
ið í Bretlandi í tilefni árþúsundamótanna. Að
þessu sinni er um að ræða endurgerð og lagfær-
ingar á röð skipaskurða, sem sumir eru um 200
ára gamlir, og tengja austur- og vesturströnd
Skotlands svo unnt er að sigla þvert í gegnum
landið.
Merkasti og jafnframt kostnaðarsamasti lið-
ur þessara framkvæmda, sem metnar eru á um
84,5 milljónir punda eða rúma 11 milljarða
króna, er Falkirk-hjólið sem leysir af hólmi 11
hliða skipastiga er fyllt hafði verið uppí fyrir 40
árum. Hjólið rís á eftirminnilegan hátt upp úr
sveitum héraðsins sem það dregur nafn sitt af
líkt og tíðkaðist um brúarmannvirki á tímum
iðnbyltingarinnar, og ber tæknihugviti höfunda
sinna ekki síður vitni en mannvirki Viktoríutím-
ans. Falkirk-hjólið er fyrsta skipalyfta sinnar
tegundar þótt hugmyndin sé reyndar um
hundrað ára gömul. En höfundur hennar er
þýskur verkfræðingur, sem um aldamótin 1900
lagði til að hannaðar yrðu skipalyftur sem
byggðust á hreyfingu hjólsins. Tæp öld átti þó
eftir að líða áður en reynt var að hleypa slíkri
hugmynd í framkvæmd.
Eitt af kennileitum Skotlands
Falkirk-hjólið er um 35 metrar að hæð og
vegur 1.800 tonn þegar lyftuhólfin, eða gondól-
arnir svo nefndu, hafa verið fyllt af vatni. Arm-
arnir tveir sem gondólana bera vega 300 tonn
hver, og hvor gondól fyrir sig vegur 80 tonn til
viðbótar og rúmar um 250.000 lítra af vatni. Alls
rúmast fjórir fljótaprammar, í einum gondól og
tekur ferðin milli hæða um fimmtán mínútur.
En við rætur hjólsins er manngerð tjörn á með-
an vatnsveitustokkur tekur á móti umferð ofan
frá.
Um fjögurra ára undirbúningsvinna liggur
að baki smíði hjólsins, þótt framkvæmdirnar
sjálfar hafi ekki hafist fyrr en síðla árs 1999.
Undirbúningurinn fólst ekki hvað síst í náinni
samvinnu skoskra arkitekta og verkfræðinga,
en Skotar eru þess nú þegar fullvissir að Fal-
kirk-hjólið eigi eftir að vinna sér fastan sess
sem eitt af kennileitum landsins. Hönnun þess
hefur enda verið mjög svo lofuð af konunglegu
skosku menningarstofuninni, Royal Fine Art
Commission, sem kýs að líkja hjólinu við skúlp-
túr:
„Það hefur greinilega verið leitast við að
hanna hjólið fyrir 21. öldina og er þessi hönnun í
ætt við nútímaskúlptúr. Samtvinnun menning-
arlegra- og tæknilegra þátta eykur umtalsvert
á heildaráhrif hugtaksins sem leiðir til verulega
spennandi lausnar,“ segir í umfjöllun stofnun-
arinnar. Einn helsti hugmyndasmiður hjólsins,
Tony Kettle, er á sama máli og segir það ekki
síður listmun en hagnýtan grip og líkir hann
hönnun þess við beinagrind þar sem vatnsveit-
ustokkurinn er hryggjarsúlan og brjóstkassinn,
en hjólið hauskúpan. Að hans mati er hönnunin
líka táknræn. „Í Skotlandi höfum við austur- og
vesturströnd sem talast varla við; hryggjarsúl-
an tjáir hugmyndina um að strandirnar séu nú
tengdar,“ segir Kettle.
Milljónir punda í ferðamannatekjur
Skotar eru vongóðir um að ferðamanna-
straumur til Falkirk aukist verulega með til-
komu skipalyftunnar. Upplýsingamiðstöð hefur
þess vegna verið haganlega komið fyrir við ræt-
ur hjólsins með það í huga að útsýni yfir Fal-
kirk-hjólið verði eins og best sé á kosið, en búist
er við að ferðamannastraumurinn færi hér-
aðinu milljónir punda í tekjur ár hvert. Til að
gera heimsóknina svo enn eftirsóknarverðari
geta ferðalangar þá einnig fengið sér ferð með
lyftunni, en til stendur að bjóða uppá útsýn-
isferðir þar sem ekið verður um nálægar sveitir
og Antoníusar-veggurinn – sem reistur var á
tímum rómverska keisarans Antoníusar Píusar
(142 e.kr.) m.a. skoðaður og því næst siglt eftir
skipaskurðinum í átt að lyftunni sem flytur far-
þegana aftur niður í upplýsingamiðstöðina.
Falkirk-hjólið hefur jafnvel fundið sér leið
inn í námskrá skoskra skólabarna, sem ætti að
gera sitt til að festa hjólið í sessi, og takast
börnin í eðlisfræðitímum nú á við sum þeirra
vandamála sem skipaskurðasmiðir fortíðar og
hönnuðir Falkirk-hjólsins þurftu að sigrast á.
Tilkoma Falkirk-hjólsins hefur þá ekki hvað
síst bætt siglingaleiðina milli Glasgow og Ed-
inborgar til muna, en siglingaleiðin milli borg-
anna lá lengi vel um 11 hólfa skipastiga sem
tengdi Forth & Clyde- og Union-skipaskurðina,
þótt sú 200 ára gamla samgönguæð hafi nú ver-
ið lokuð sl. 40 ár. Endurgerð þessarar sam-
gönguleiðar hefur hins vegar haft mjög svo já-
kvæð áhrif á mannlífið meðfram
skipaskurðunum. Union-skurðurinn rann til að
mynda í gegnum Wester Hailes, fátæklegt út-
hverfi þar sem atvinnuleysi er mikið, og með
tímanum hafði hann orðið lítið annað en rusla-
haugur. Eftir gagngerar endurbætur í fyrra er
hann hins vegar orðinn vinsælasta útivistar-
svæði hverfisins og hafa svanir jafnvel snúið
þangað aftur til hreiðurgerðar.
Til þessa hefur hæðótt landslag verið versta
martröð sem skipaskurðasmiðir hafa þurft að
takast á við. Samkvæmt hinni hefðbundnu að-
ferð eru smíðaðir skipastigar, þar sem vatni er
hleypt á milli hólfa og yfirborð hækkað og
lækkað í samræmi við för skipsins upp eða nið-
ur hæðina. Slík för hefur reynst mjög tímafrek
og má nefna sem dæmi að ferðalag í gegnum
skipastigana, sem Falkirk-hjólið leysir af hólmi
og áður tengdu Glasgow og Edinborg, tók eina
dagstund í staðinn fyrir mínúturnar 15 sem fara
í ferð með hjólinu.
Framkvæmd gömlu skipastiganna var jafn-
framt flókin, bæði fyrir ferðalanga sem fram-
kvæmdaaðila og vonast menn til að þessi ferða-
máti hafi tekið varanlegum breytingum með
Falkirk-hjólinu. Tilkoma skipalyftunnar er um
leið talin líkleg til að auka atvinnulíf skosku inn-
sveitanna og benda hagfræðirannsóknir til að
árið 2006 hafi um 4.000 ný störf skapast þar í
kjölfar Þúsaldarhlekksins.
Hönnun Falkirk-hjólsins minnir á beinagrind að sögn aðalhönnuðarins sem segir vatnsveitustokkinn sem hér er horft eftir líkjast hryggjarsúlu.
Ljósmynd/John Martin
Hjóla- og vélabúnaður allur er stór í sniðum,
enda hjólið í heild sinni ein 1.800 tonn að þyngd.
Falkirk-hjólið sker sig óneitanlega úr hæðunum í kring og vona Skotar að það verði þekkt kennileiti.
Siglt er inn í gondólana svonefndu sem síðan bera fljótapramma og aðra farkosti milli hæða.
Upplýsingamiðstöð hefur verið reist við rætur
skipalyftunnar til að draga að ferðamenn.
Hjólið fundið upp
Skotar vígðu nú í vikulokin allframúrstefnulega skipalyftu sem fengið hefur nafnið Falkirk-hjólið
og er fyrsta skipalyftan sem hringsnýst. Anna Sigríður Einarsdóttir skoðaði þetta nýja kennileiti
Skota, en hafi einhvern tímann mátt segja í bókstaflegum skilningi hafi hjólið verið fundið upp
að nýju eigi það við um þetta verkfræðiundur.
annaei@mbl.is