Morgunblaðið - 22.11.2002, Síða 38

LISTIR
38 FÖSTUDAGUR 22. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
E
RLENDUR Guðmundsson frá
Mörk í Laxárdal í Austur-
Húnavatnssýslu fæddist árið 1865.
Hann kvæntist Ingibjörgu Krist-
mundsdóttur frá Vakursstöðum og
áttu þau tvær dætur, Brynhildi og Elínu. Ingi-
björg var sigld, og hafði farið til Kaup-
mannahafnar. Um jólin, þegar dæturnar voru
fimm og fjögurra ára, sagði Ingibjörg við bónda
sinn að nú yrði fjölskyldan að flytja til Sauð-
árkróks, og að hann yrði að reyna að fá vinnu
hjá einhverjum af þeim dönsku kaupmönnum
sem störfuðu þar. Draumur Ingibjargar var að
búa í „alvöru“ húsi, en ekki torfbæ með mold-
argólfum.
Vildi alls ekki fara vestur
Dóttursonur Erlendar og Ingibjargar, Jón
Marvin Jónsson sem býr í Seattle í Bandaríkj-
unum, hefur nú um árabil unnið að útgáfu á
handritum afa síns, og nú er saga hans loks
komin út, undir heitinu Heima og heiman. Bók-
in er tvískipt. Í fyrri hlutanum segir Erlendur
frá ævi sinni hér heima og undirbúningi vest-
urfararinnar, en í síðari hlutanum segir hann
frá lífi sínu vestra. Erlendur var alla tíð mótfall-
inn vesturferðunum, og það féll honum þungt að
þurfa að yfirgefa land sitt og þjóð.
„Afi var furðu lostinn yfir þessum draumi
ömmu. Hann dreymdi um að vakna á morgnana
og geta litið út yfir túnin sín sem hann sjálfur
hafði erjað eins og faðir hans og forfeður. Hann
hafði þá nýlega byggt fjárhús fyrir þrjátíu kind-
ur, og skildi ekki hvað amma vildi hafa það
betra. Hann hugsaði um þetta í tvo daga, og
gerði ömmu svo gagntilboð sem hann vissi að
hún myndi aldrei samþykkja. „Því að fara til
Sauðárkróks, af hverju förum við ekki bara til
Kanada?“ Honum til mikillar undrunar sagði
amma strax: „Þetta er góð hugmynd.“ Tveimur
mánuðum síðar fór amma út til Gimli með
Brynhildi mömmu mína, fimm ára, og Elínu
systur hennar, fjögurra ára. Afi varð eftir til að
selja búið og til að finna heimili fyrir Ingibjörgu
fósturdóttur þeirra sem var tíu ára. Móðir
hennar var vinnukona á bæ í sveitinni, en gat
ekki haft dóttur sína hjá sér. Eftir árið var afi
búinn að selja búið, en ekki búinn að finna pláss
fyrir Ingibjörgu litlu. Það varð úr, að hann tók
hana með sér til Gimli, til móðurbróður hennar,
sem þar bjó.“
Erlendur og Ingibjörg settust fyrst að á slóð-
um Íslendinga og Úkraínumanna rétt norðan
við Loni Beach, fluttust síðar að Gimli, en sett-
ust svo að á Loni Beach til frambúðar.
Í sveit hjá afa og ömmu
„Ég var tíu ára, 1938, þegar ég fór fyrst með
mömmu að heimsækja afa og ömmu að Loni
Beach. Þetta var heilmikið ferðalag fyrir strák
sem hafði varla komið út fyrir borgarmörkin í
Seattle. Við mamma sigldum til Vancouver og
tókum þaðan lestina til Winnipeg, – lestarferðin
tók einn og hálfan sólarhring. Ég dvaldi svo
sumarlangt hjá afa og ömmu. Ég minnist þess
ekki að hafa séð afa skrifa þá, enda var þetta
háannatíminn, þau voru með eina kú, og afi sló
allt með orfi og ljá. Ég man hins vegar að ég
týndi skónum mínum í hlöðunni og var skamm-
aður fyrir. Ég veit þó að hann skrifaði eins og
hann gat. Það var ekki fyrr en afi og amma
voru dáin, og mamma búin að sækja dótið hans,
að ég fór að skoða þetta. Ég undrast það stöð-
ugt hvað afi hafði fallega rithönd, en kannski
var það bara algengara í þá daga, að fólk skrif-
aði svona vel.“
Réð fólk í vinnu við að skrá handritið
Erlendur skrifaði minningar sínar í inn-
bundnar skrifbækur, og segir Jón Marvin, að
svo virðist sem hann hafi haft allt klárt í koll-
inum þegar hann settist niður við að skrifa, og
lítið eða ekkert sé um leiðréttingar. „Það er erf-
itt að ímynda sér þetta nú á tímum; við skrifum
texta í tölvur og förum svo yfir hann aftur og
aftur til að endurskoða hann og leiðrétta.“ Er-
lendur lauk við minningabækur sínar árið 1932.
Jón Marvin segist ekki vita hvort afi hans hafi
strax hugsað sér að bækur hans yrðu gefnar út.
„Ég veit það þó, að móðir Gróu Finnsdóttur á
Landsbókasafninu átti í bréfaskipt-
um við afa, og hafði mikinn áhuga á
að vita hvað um bækurnar yrði að
honum liðnum. Mamma lét Pál
Kolka hafa handrit afa, en ég veit
ekki hvað þeim fór á milli um hugs-
anlega útgáfu. Þegar mamma dó
sótti ég bækurnar til Páls og afhenti
Landsbókasafninu þær. Í þá daga
var ég ekkert að flýta mér, og það
liðu ein fimmtán ár, þar til ég fór að
hugsa aftur um þetta.“ Jón Marvin
er lögfræðingur og rekur stofu í
Seattle. Þegar áhugi hans á bókum
afa síns kviknaði að nýju réð hann til
sín nokkrar konur og háskólanema,
sem unnu nokkra tíma á dag við að
slá handrit afa hans inn í tölvu. Því
verki lauk árið 1993 og þá tók próf-
arkalestur við. „Þegar farið var að
skoða handritið kom í ljós, að afi not-
aði ýmis skemmtileg orð sem voru
ekki til í íslensku þegar hann yfirgaf
Ísland. Þar á meðal var orðið sjálf-
rennireið sem hann notaði yfir bíl; –
það orð þekkti hann auðvitað ekki.“
Vel á minnst …
Jón Marvin segist hafa komið með handritið
til Íslands til að kanna möguleika á útgáfu.
Hann fór með það í Háskóla Íslands og skildi
það eftir í von um að þar kviknaði áhugi á út-
gáfu. „Svo var ég hér á landi, og var staddur í
matarboði hjá forsetanum, þegar Ólafur Ragnar
spurði mig hverra erinda ég væri á Íslandi. Ég
sagði honum frá bók afa, og hann sagði mér að
tala við Mál og menningu, og sá jafnvel um að
panta tíma fyrir mig hjá þeim. Þetta var 1995.
Ég fór með handritið þangað; þeir sögðu að
handritið þarfnaðist talsverðrar ritstýringar.
Þeir tóku það að sér, en ég sá um að útvega
bæði ljósmyndir, sendibréf og fleira úr fórum
afa frá þessum tíma. Þetta var heilmikil vinna.“
Jón Marvin segir að sum sendibréfanna séu birt
í bókinni. Þar á hann eitt uppáhaldsbréf, sem
afi hans skrifaði. Þá hafði Erlendur þegar séð
Ingibjörgu og hrifist af henni. Bréfið skrifar
hann Kristmundi föður hennar, kynnir sig og
greinir frá þeim aðstæðum sínum, að hann búi
einn að Mörk með aldraðri móður sinni. „Í bréf-
inu segir hann að móðir sín þarfnist kvenmanns
í bæinn, til að sinna þeim kvenmannsverkum
sem hann sjálfur hefur ekki tök á að sinna.
Hann spyr Kristmund hvort möguleiki sé á að
Ingibjörg dóttir hans geti tekið þetta að sér.
Það sem mér þótti svo skemmtilegt var að í
næstu málsgrein skrifar afi einhvern veginn á
þann veg: „Vel á minnst, þá langar mig að
kvænast henni.“ Ég veit ekki hvort þetta var
ógurlegur húmor afa míns, eða hvort þetta var
tíðarandinn í þá daga. Ég hefði helst viljað hafa
þetta bréf birt í handriti afa, því skriftin var
mjög læsileg og falleg.“
Jón Marvin segir að meðal annars áhuga-
verðs ítarefnis í bókinni sé skrá sem afi hans
gerði yfir allt það er hann flutti með sér vestur
um haf, þar á meðal listi yfir allar þær bækur
sem hann tók með sér. „Þegar afi dó voru lang-
flestar bækurnar enn til, í hestakistunum þrem-
ur sem hann flutti þær í yfir hafið.“
„Vel á minnst, þá langar
mig að kvænast henni“
begga@mbl.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Jón Marvin Jónsson, dóttursonur Erlendar Guðmundssonar:
„Ég undrast það stöðugt hvað afi hafði fallega rithönd.“
Heima og heiman er nýút-
gefin endurminningabók
Erlendar Guðmundssonar
frá Mörk sem fluttist gegn
vilja sínum vestur um haf
fyrir rúmri öld. Bergþóra
Jónsdóttir ræddi við dótt-
urson skáldsins, Jón Marvin
Jónsson, um sögu Erlendar
og söguna að baki útgáfu
hennar nú, sextíu árum eftir
að Erlendur lauk við hana.
TÓNLEIKARÖÐIN „Benda“ var
á boðstólum á Nýja sviði Borgarleik-
hússins á „15:15“-tónleikunum á veg-
um Caput-hópsins sl. laugardag.
Sjaldan þessu vant var nánast hús-
fyllir. Að sögn Péturs Grétarssonar
kynnis féll niður II. og IV. þáttur úr
fimmþættum CAPUT-konsert
Snorra Sigfúsar nr. 2, er útheimtu
fullskipaða sinfóníettu, vegna anna
flytjenda, og af sömu ástæðum Are
we …? eftir Þorstein Hauksson. En
þau skyldu aftur á móti flutt hinn 2.
janúar nk.
Farið hefur svo mikið tónspekiorð
af John Cage (1912–92) að mönnum
hættir til að gleyma að hann samdi
(líka) tónlist fyrir hlustendur. Þrátt
fyrir að Schönberg ku hafa sagt að
hann skorti tóneyra; væri uppfinn-
ingamaður en ekki tónskáld. Um
áhrif hans á yngri slík deila hins veg-
ar fáir. Þykir sumum jákvæðast að
hinn kalíforníski frumkvöðull frelsis,
háttleysu og slembivals vísaði leið úr
spennitreyju raðhyggju; öðrum mið-
ur að einhverjir lærisveinar hans
skyldu í staðinn rata annað öng-
stræti naumhyggjunnar.
Það kann því að hafa komið áheyr-
endum á óvart hversu mikil músík
skyldi samt leynast í „Amores“, fjór-
þættu verki Cages sem hófst og end-
aði á stuttri invensjón fyrir sérútbú-
ið („prepared“) píanó. Þ.e. með
strengina alsetta ýmsu lauslegu dóti
sem kallaði fram annarlegan „kling-
dúmp-plink“-enduróm af austræn-
um bjöllum og málmspilum. Á milli
kom fyrst handþeytt tokkata fyrir
þrjá slagverkara á tom-tom-fjöl-
skylduna og skreltustöng, og síðan
lágvær tré- og hofblakkakviða er
dugað hefði Hitchcock dável í skor-
dýrahryllingsmynd. Var flest af
setningi slegið, og Snorri dró næm-
lega fram exótíska reimleikann úr
umturnaða klassíska flyglinum.
Seinna Cage-verkið, „Living room
music“ fyrir „húsgögn og hversdags-
lega hluti“, kom í launkíminni túlkun
slagverkstríósins fyrir sem dada-
ískuleg innsetning í hljóðfalli. Von-
laust verk fyrir útvarp og hljómdisk,
en því skemmtilegra fyrir konsert-
uppfærslu – sérstaklega þeim er
mest kvarta yfir hversu lítið gerist
fyrir augað á venjulegum tónleikum.
Þó meiddi óneitanlega söguskyn
manns að sjá skrölt á nútíma tölvu-
lyklaborð (1940!) og kviknaði ljótur
grunur um að ekki hefði tekizt að
grafa upp fornlegra stílvopn.
„L’oops“, verk Péturs Grétarsson-
ar fyrir trompet, píanó og þrjá slag-
verksmenn, var hið hressilegasta
áheyrnar; litríkt, einfalt en skilvirkt.
Hljómkassi flygilsins var óspart
virkjaður til enduróms af grenjandi
lúðri „sérstaka gestsins“ Eiríks Arn-
ar Pálssonar, og heildaráferðin af
funheitum salsaskotnum suðrænum
stórborgarghettórytmum temprað-
ist af íhugulum miðkafla, unz öllu
lauk með óværum timburklikkandi
kóda er aftur leiddi hugann að Hitch-
cockskum maurum og termítum.
Af hinum þremur þáttum úr CAP-
UT-konsert nr. 2 eftir Snorra – For-
spili, Millispili og Eftirspili (í raun I.,
III. og V.), komu bezt út tveir fyrstu.
Forspilið var gegnsýrt af etnískum
bumbuslætti, Millispilið (píanó, tveir
víbrafónar og hin nýja risamarimba
Steefs) einkenndist af sísköruðum
hrynmynztrum, en innhverf hægg-
isin áferð Eftirspilsins, með dulræn-
um píanómódúlasjónum inn á milli,
dróst aðeins á langinn áður en lauk.
Forn en
fersk fram-
úrstefna
Ríkarður Ö. Pálsson
TÓNLIST
Borgarleikhúsið
Cage: Amores (1943); Living Room Mus-
ic (1940). Pétur Grétarsson: L’oops
(1995). Snorri Sigfús Birgisson: Þrír
þættir úr CAPUT-konsert nr. 2. Steef van
Osterhout, Pétur Grétarsson og Eggert
Pálsson slagverk, Snorri Sigfús Birg-
isson píanó, Eiríkur Örn Pálsson trompet.
Laugardaginn 16. nóvember kl. 15:15.
KAMMERTÓNLEIKAR
BENJAMIN Britten var sannar-
lega undir heillastjörnu þegar hann
samdi kantötu sína um Heilagan
Nikulás. Verkið er innblásið anda-
gift hádramatískrar sögu um ævi og
störf dýrlingsins, – það snertir við
manni í mikilfengleik sínum, en hef-
ur einnig til að bera þann eiginleika
að beinlínis skemmta hlustandanum.
Húmor er vandmeðfarinn í drama-
tík, en Britten notar meðul sín vel;
kór og barnakór, einsöngvara,
strengi og mikið slagverk. Barna-
raddirnar ljá verkinu hlýju og húm-
or og kórinn, sem er stundum skipt
upp í karlakór og kvennakór, skapar
dýnamíska breidd með strengjun-
um. Öflugt slagverk er drifkraftur
verksins og er vel notað, allt frá því
að skapa stemmningu andaktar til
þess að lýsa holskeflum af stórsjó í
ofsaveðri. Eins og í eldri verkum af
sama toga er einsöngvarinn í hlut-
verki aðalpersónunnar, Nikulásar,
en kórarnir í hlutverkum fólksins
sem verður á vegi hans og segir frá
honum. Það er því að mörgu leyti
byggt á hefðum, þótt tónmál Brit-
tens sé persónulegt og stíllinn
fylginn öðrum verkum hans frá því
um miðja síðustu öld.
Flytjendur á tónleikum í Hall-
grímskirkju á sunnudaginn, Garðar
Thor Cortes, Dómkórinn, Skólakór
Kársness og hljóðfæraleikararnir,
náðu vel að draga fram kjarna verks
Brittens; söguna af Nikulási, með
allri þeirri alvöru jafnt sem húmor
sem í henni býr. Garðar Thor var
mjög góður; – lýrísk rödd hans hent-
aði hlutverkinu fullkomlega. Ein-
söngskaflar hans voru skínandi góð-
ir, ekki síst í þriðja þætti verksins
þar sem Nikulás syngur um það er
honum varð ljós eymd mannkynsins
og hann biður guð að sefa reiði sálar
sinnar og veita sér auðmýkt. Dóm-
kórinn hefur sjaldan hljómað tærar
og betur; – Hallgrímskirkja líka bet-
ur fallin til söngs en Dómkirkjan
þótt hún hafi sína galla sem tónleika-
hús. Kórinn var jafngóður, en nefna
má að í áttunda þætti verksins, þar
sem sungið er um guðsótta Nikulás-
ar og dásamlegar gjörðir hans meðal
fólksins, var fegurð tónlistarinnar
sérstaklega áþreifanleg í áhrifamikl-
um söng Dómkórsins. Skólakór
Kársness stóð sig líka með mikilli
prýði og einsöngvarar úr hans röð-
um skínandi góðir. Barnakórinn stóð
andspænis Dómkórnum inni í kór
kirkjunnar, og fjarlægðin á milli
þeirra því talsverð og ekki auðvelt
fyrir krakkana að henda reiður á því
sem var að gerast frammi við dyrn-
ar. Nákvæmnin í samsöng kóranna
var þó hnökralaus. Þrír strákar úr
barnakórnum, í hlutverkum drengj-
anna þriggja sem lágu niðurbrytj-
aðir í pækiltunnu þegar Nikulás blés
í þá lífi á ný, voru stórskemmtilegir
og gáfu flutningnum lit. Hljómsveit-
in, leidd af Auði Hafsteinsdóttur
sem jafnframt lék einleik á fiðlu,
hljómaði kraftmikil þótt fámenn
væri.
Þetta var afbragðsgóður flutning-
ur á frábæru tónverki.
Nikulás bæði góður og skemmtilegur
TÓNLIST
Hallgrímskirkja
Dómkórinn, Skólakór Kársness, Garðar
Thor Cortes og félagar úr Sinfón-
íuhljómsveit Íslands fluttu kantötuna
Saint Nicholas fyrir tenór, kór, barnakór,
strengi og slagverk; Þórunn Björnsdóttir
stjórnaði barnakórnum, en stjórnandi á
tónleikunum var Marteinn H. Friðriksson.
KÓRTÓNLEIKAR
Bergþóra Jónsdóttir