Morgunblaðið - 21.12.2002, Blaðsíða 36

SÚ ÁST sem þjóð
leggur á eftirlætis-
börn sín er oft á tíð-
um í miklum goð-
sagnastíl. Svo miklum
að þeir sem reyna að
fjalla um þau falla
gjarnan í þá gryfju að
segja einungis frá því
sem allir í raun vita í
stað þess að finna
sína eigin leið til að
nálgast viðfangsefnið.
Sú frásagnarleið
sem Auður Jónsdóttir
velur í bók um afa
sinn, Halldór Lax-
ness, er bæði vand-
meðfarin og persónuleg; en hún
notar sitt eigið innsæi sem rithöf-
undur til að greina þau frækorn í
uppvexti Nóbelskáldsins, sem
gerðu hann að þeim mikla höfundi
sem hann var. Hún tvinnar saman
bernsku Dóra litla og sína eigin,
spinnur söguþráðinn um skemmti-
leg atvik sem varpa ljósi á líf
þeirra beggja og um leið veruleika
horfins tíma. Sá veruleiki er bæði
forvitnilegur og framandi, en í því
sammannlega samhengi sem Auð-
ur setur hann, hreint ekki svo ólík-
ur veruleika barna í dag. Bernska
hennar sjálfrar og afa hennar
tengist þannig á óræðan máta í
gegnum sjónarhorn barnsins.
Stuttir textabútar, sem birtast
utan við hinn eiginlega söguþráð á
hverri síðu, þjóna ekki síður því
markmiði að tengja saman fortíð
og samtíð, þeir höfða til barna nú-
tímans með jákvæðum og uppörv-
andi hætti. Sem punktar eru þeir
tilvalin uppspretta samræðna,
enda bókin einstaklega vel til þess
fallin að fullorðnir lesi hana með
börnum sínum.
Bækur koma að vonum nokkuð
við sögu, enda bendir Auður á að
afi hennar hafi mótast af marg-
víslegum bókmenntum sem barn,
en ekki einungis af barnabókum
eins og flest börn samtímans – því
jafnvel vondar bækur þjónuðu til-
gangi í þroskaferli sagnameistar-
ans.
Ritáráttan er einnig eins og
rauður þráður í bókinni og þjónar
þeim tilgangi að að leiða ungum
lesendum fyrir sjónir að þeir geti
líka látið drauma sína rætast. „Ef
þig langar meira en allt annað í líf-
inu að gera eitthvað, hvað sem það
er, áttu að fylgja því eftir. Sama
þótt fólk geri grín að þér eða segi
að þú sért ekki eins og fólk er
flest. Í lífinu er nefnilega ekkert
til sem heitir að vera eins og fólk
er flest,“ segir Auður (bls 38). Sá
boðskapur er vissu-
lega dýrmætur á tím-
um þar sem krafan
um einsleitni beinist
stöðugt að börnum,
ekki síst í gegnum
leikfangaiðnaðinn.
Þó titill bókarinnar,
„Skrítnastur er maður
sjálfur“, sé tilvitnun í
skáldið á Gljúfra-
steini, vísar hann
langt út fyrir sögusvið
bókarinnar. Hann er í
raun umsögn um okk-
ur öll, hvatning til að
rækta það sem gerir
okkur einstök hvert
fyrir sig, hvatning til
að horfa framhjá því sem skiptir
ekki máli en hlúa þess í stað að því
sem hefur raunverulegt vægi. Þeg-
ar Auður segir afa sínum að hana
langi til að vera falleg þegar hún
verður stór, svarar hann henni á
máta sem sem er afhjúpandi fyrir
lífsspeki hans og jafnframt verð-
ugt umhugsunarefni fyrir lesend-
ur: „Það er ekki gott að vera of
fallegur. Þá þarf maður ekki að
hafa fyrir því að vera skemmti-
legur“ (bls. 32).
Þær hliðar afa síns sem Auður
afhjúpar eru afar kærkomin viðbót
við það myndagallerí sem þjóðin
geymir í hjarta sínu um skáldið.
Sumt má að vísu, eins og Auður
bendir á, þekkja úr endurminn-
ingabókum hans sjálfs, annað
tengist hennar eigin minningum
og varpar alveg nýju ljósi á skáld-
ið. Hönnun bókarinnar, sem er í
höndum annars barnabarns Hall-
dórs, Margrétar E. Laxness, er
ekki síður mikilvægur þáttur í
þeirri fallegu heild sem frásögnin
myndar. Saman ferst þeim stöllum
einkar vel úr hendi að afhjúpa
þann mann sem afi þeirra geymdi,
mann sem Auður hélt að ynni á
Mánafossi (bls. 9) og var í hennar
augum fyrst og fremst afi – rétt
eins og „alls konar afar“ (bls. 6)
annarra barna. Opinberu hlutverki
hans eru þó gerð ágæt skil á hóf-
stilltan og tilgerðarlausan máta,
með fullri vitund um þá grundvall-
arreglu að manngildi hvers og eins
ræðst af hans innra manni en ekki
af ytri aðstæðum – af „virðíngu
fyrir náúnganum“ og „fegurð í
mannlegri sambúð“ (bls. 5).
„Fegurð í mann-
legri sambúð“
BÆKUR
Barnabækur
Eftir Auði Jónsdóttur. Hönnun útlits bók-
arinnar: Margrét E. Laxness. 96 bls. Mál
og menning 2002
SKRÝTNASTUR ER MAÐUR SJÁLFUR
Fríða Björk Ingvarsdóttir
Auður Jónsdóttir
LISTIR
36 LAUGARDAGUR 21. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
SIGRÍÐUR Ásgeirsdóttir mun opna
vinnustofu sína í Stórholti 1 í dag og
á morgun kl. 13–20.
Undanfarin ár hefur Sigríður Ás-
geirsdóttir annað slagið búið til gler-
bakka og diska. Þessir hlutir eru
unnir eins og skissur og oft verður
lítill bakki kveikjan að stærra verki í
steindu gleri og verða bakkarnir sem
orðið hafa til í ár til sýnis og sölu.
Sigríður er kunn fyrir vinnu sína í
steint gler og lágmyndir og er verk
eftir hana að finna t.d. í Þjóðarbók-
hlöðunni, Langholtskirkju og Ís-
landsbanka við Lækjargötu.
ALMENNINGUR nú til dags á
líklega erfitt með að gera sér í hug-
arlund hve mikilvægir vitarnir hafa
verið í sögu landsins. Allt frá því
fyrsti vitinn var byggður á Vala-
hnúk á Reykjanesi 1878 og langt
fram á síðustu öld, var bygging vit-
anna þrekvirki og tækjabúnaður
svo framandi að með ólíkindum var,
en löngu úreltur nú.
Um þetta má nú fræðast í glæsi-
legri sögu, Vitar á Íslandi, leið-
arljós á landsins ströndum 1878 til
2002, sem Siglingastofnun hefur
gefið út.
„Er auðvelt að gera sér í hug-
arlund þvílík bylting bygging vita
gat orðið fyrir heimamenn ef skoð-
aðar eru gamlar ljósmyndir af vit-
um. t.d. af byggingu Malarrifsvita
árið 1917. Þangað var flutt efni í
vita, járngrind sem hafði verið
smíðuð á verkstæði í Reykjavík,
sjálfvirk gasljóstæki með sólar-
ventli frá Stokkhólmi og linsa frá
París, en þá bjó bóndinn á Mal-
arrifi og tilvonandi vitavörður í
torfbæ,“ segir meðal annars í kafla
um menningarsögulegt gildi vit-
anna.
Fyrsti vitinn, á Valahnúk, féll í
valinn fyrir um einni öld síðan, en
bygging hans markaði tímamót í
sögu siglinga við Íslands og örygg-
ismálum sjófarenda. Svokölluð leið-
arljós höfðu þó áður tíðkast og eru
elztu heimildir um þau frá 13. öld.
Þá loguðu ljós í kirkjum sem stóðu
nálægt sjó og sumar í fjölsóttum
verstöðvum. „Í máldögum tveggja
kirkna á Snæfellsnesi, sem báðir
eru taldir vera frá því um 1274 og
eignaðir Árna Þorlákssyni Skál-
holtsbiskupi, eru ákvæði um að ljós
skuli loga þar að næturlagi. Þessar
kirkjur voru Knarrarkirkja í
Breiðuvík og Saxahvolskirkja, sem
báðar voru Maríukirkjur, og í mál-
dögum hvorrar
um sig var áskil-
ið að þar skyldi
ljós loga sér-
hverja nótt frá
Maríumessu
hinni fyrri (15.
ágúst) til loka
páskaviku,“ segir
í bókinni.
Í bókinni er
saga vitanna rak-
in frá því 1878 til okkar daga.
Fjallað er um vita og sjómerki fyrr
og nú, upphaf íslenzkra vitamála,
breytingar um aldamótin 1900 og
þróunina þar til ljósahringum var
lokað árið 1954 og rafvæðing, sól-
arorka, lóran og GPS tóku við.
Fjallað er um skip vitamálastofn-
unar, vitaverði og vitastöðvar, bún-
að vitanna og byggingarsögu
þeirra. Þá er sérstök umfjöllun um
hvern einasta vita á landinu. Í bók-
inni er mikill fjöldi ljósmynda,
teikninga og korta, útdráttur á
ensku og skrár yfir tilvísanir,
myndir og teikningar, heimildir og
nafnaskrá.
Bókin er full af fróðleik af marg-
víslegu tagi enda er hún mikil að
vöxtum. Þar er af mörgu að taka,
en nefna má reglur um heimsóknir
gesta í vita, sem voru settar árið
1897. Töluvert var um slíkar heim-
sóknir og urðu vitaverðir fyrir töf-
um af þeim sökum og útgjöldum.
Þeir fóru því fram á að fá að
heimta gjald af gestum vitanna og
var það heimilað árið 1910.
Samkvæmt reglunum urðu að-
komumenn að rita nöfn sín, stöðu
og heimili í þar til gerða bók, áður
en þeim yrði sýndur vitinn. Gestir
máttu ekki snerta á tækjum vit-
anna, ekki vera í votum fötum og
ekki taka með sér göngustafi og
regnhlífar inn í vitann. Tóbaks-
reyking var öllum forboðin, allir
urðu að þurrka vel af sér á gólf-
mottu, ekki mátti hrækja á gólfið
og hundar voru óvelkomnir. Þá var
það fyrirboðið að leyfa nokkrum
ölvuðum manni að ganga í vitann
eða þeim sem voru ræflalega til
fara.
Vitaverðirnir eru stór þáttur í
sögu vitanna. Sumir voru í fullu
starfi og bjuggu í vitunum, en aðrir
í hlutastarfi. Þótti mörgum þeirra
kjör sín knöpp, en það lagaðist þeg-
ar á leið. Skáldskapur og vitavarzla
virðist hafa farið vel saman. Steinn
Steinarr var einn þeirra sem tóku
að sér vitavörzlu, reyndar í skamm-
an tíma, en þekktastur vitavarða í
hópi rithöfunda er líklega Óskar
Aðalsteinn, sem gerði hvort tveggja
að ævistarfi.
Þeim sem áhuga hafa á vitamál-
um er þessi bók væntanlega mikil
hvalreki, enda mikið rit og vandað
og frágangur allur til sóma. Aðrir
geta vitaskuld líka sótt sér bæði
skemmtan og fróðleik í bókina.
Leiðarljós
BÆKUR
Sagnfræði
Guðmundur Bernódusson, Guðmundur L.
Hafsteinsson, Kristján Sveinsson.
Siglingastofnun Kópavogi 2002. 435 bls.
Myndir og teikningar
VITAR Á ÍSLANDI
LEIÐARLJÓS Á LANDSINS STRÖNDUM
1878–2002
Hjörtur Gíslason
Guðmundur L.
Hafsteinsson
Guðmundur
Bernódusson
Kristján
Sveinsson
Vinnustofa
Sigríðar
Ásgeirsdóttur
opin
♦ ♦ ♦
HALDIÐ var hóf
til heiðurs Gunn-
ari G. Schram sjö-
tugum á dög-
unum. Nýlega
kom út hjá Al-
menna bókafélag-
inu afmælisrit af
tilefninu og hefur
það að geyma
þrjátíu og eina rit-
gerð eftir fræði-
menn í lögfræði
um málefni sem
mörg hver eru í
brennidepli þjóð-
málaumræðunnar.
Formaður rit-
nefndar var Ár-
mann Snævarr og
afhenti hann af-
mælisbarninu ein-
tak af bókinni í
hófinu. Morgunblaðið/Jim Smart
Gunnari G. Schram
afhent afmælisrit
ÞAÐ muna eflaust einhverjir eftir
gamalli hljómplötu með söng Krist-
ins Hallssonar og píanóleik Árna
Kristjánssonar. Platan kom út ein-
hvern tíma kringum 1970, og hafði
að geyma íslensk sönglög og nor-
ræna og þýska ljóðasöngva. Þótt
söngur og leikur þeirra Kristins og
Árna væri dásamlegri en orð fá lýst,
var umbúnaður plötunnar og frá-
gangur svo illa af hendi leystur, að
hún fór fyrir ofan garð og neðan hjá
mörgum. Texti á plötuumslagi var
stórlega gallaður, og erfitt að gera
sér grein fyrir innihaldi plötunnar.
Árum saman hefur gagnrýnandi
beðið eftir því að einhver tæki sig til
og gæfi þessa plötu út aftur, – og nú
er sú stund loksins runnin upp. Þar
komu Söngvinir Kristins til sögunn-
ar og hafa bætt um betur með
tveggja geisladiska útgáfu, en upp-
tökurnar eru nær allar úr safni Rík-
isútvarpsins. Á fyrri diskinum er úr-
val hljóðritana frá ferli Kristins, –
íslensk sönglög og erlend; atriði úr
óperum, óperettum og söngleikjum
og dægurlög. Meðleikarar Kristins
eru ýmsir, en Fritz Weisshappel er
sá píanóleikari sem oft-
ast er nefndur til sög-
unnar. Elstu upptök-
urnar eru frá 1954
þegar Kristinn hafði
nýlokið prófum frá
Konunglegu tónlistar-
akademíunni í London,
en þær yngstu frá 1985.
Á seinni diskinum eru
fyrrnefndar upptökur
með Árna Kristjáns-
syni, sem gerðar voru
1965.
Þessi útgáfa er mikill
happafengur. Ástæður
þess eru margar. Fyrst
af öllu getur hér að
heyra einn okkar fremstu söngvara í
upptökum sem spanna allan hans
feril. Allt of lítið er til útgefið af söng
þeirra listamanna sem ruddu hér
brautina fyrir þá grósku sem nú rík-
ir í sönglistinni, og því er þessi við-
bót í þann sjóð ómetanleg. Í öðru
lagi var fyrrnefnd hljómplata Krist-
ins og Árna Kristjánssonar þvílík
gersemi, að óverjandi hefði verið að
koma henni ekki út á nýjan leik, og
þá ekki síður fyrir þá staðreynd að
lítið er til í upptökum af leik Árna
sem hlýtur að teljast einn besti pí-
anóleikari sem þjóðin hefur átt.
Samstarf þeirra gat af sér upptökur
sem eru einstakar fyrir listræna
túlkun þeirra beggja. Túlkun þeirra
á lagi Árna Thorsteinssonar, Fögur
sem forðum, Vögguvísu Jóns Leifs,
Säf, säf susa eftir Sibelius og Am
Meer eftir Schubert hefði skipað
þeim í heimsklassa
hefðu þeir haft sömu
tækifæri og fólk hefur
í dag. Tilfinning þeirra
fyrir sambandi orðs og
tóna, er einstök, og öll-
um blæbrigðum ljóðs-
ins er mætt með mús-
íkölskum skilningi og
blæbrigðum í styrk og
hendingamótun.
Í þriðja lagi er áður
óúgefna efnið frábær
viðbót við efnið af
hljómplötunni, og sýn-
ir vel hve Kristinn var
fjölhæfur listamaður.
Það er sama hvort bor-
ið er niður í Sverri konung, hinn
sænska Per Svinaherde eða blúsað-
an slagara Merle Travis, Sixteen
Tons; – Kristinn hefur þessi ólíku
stílbrigði fullkomlega á valdi sínu og
músíkalskur söngur hans er
heillandi. Valið á efni, sem var í
höndum Vernharðar Linnet, hefur
líka tekist með miklum ágætum. Síð-
ast en ekki síst ættu þessir diskar að
vera holl hlustun þeim fjölmörgu
sem stunda söngnám eða hafa söng
að atvinnu. Það er hreinn hroki að
halda því fram að allt sé betra í dag í
sönglistinni en var fyrr á árum, þótt
þau viðhorf heyrist alltaf af og til.
Fyrir alla hina, – þá sem unna góðri
tónlist í framúrskarandi flutningi
mikilla listamanna er útgáfan
happafengur að eigin verðleikum.
Happafengur
TÓNLIST
Geisladiskar
Kristinn Hallsson bassbariton syngur
með píanóleikurunum Árna Kristjáns-
syni, Fritz Weisshappel, Ólafi Vigni Al-
bertssyni og fleiri listamönnum. Upptök-
urnar eru flestar úr safni Ríkisútvarpsins
og gerðar á árunum 1954–1985.
Útgefandi: Söngvinir Kristins 2002.
KRISTINN HALLSSON BASSBARITON
Bergþóra Jónsdóttir
Kristinn Hallsson