Morgunblaðið - 14.01.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 14. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
T
vær bækur tengdar
hestamennsku rak á
jólafjörurnar; Reið-
tygi á Íslandi um
aldaraðir (svo heitir
bókin á kápu, en Íslensk reiðtygi
um aldaraðir inni í bókinni) eftir
Þórð Tómasson í Skógum og Sam-
band hests og knapa – Gagn-
kvæmur skilningur manns og
hests eftir Rikke Mark Schultz.
Fyrrnefnda bókin var gefin út í
tilefni af opnun Samgöngusafns-
ins í Skógum og fjallar Þórður
Tómasson, safnajöfur og fræða-
þulur, þar um flest það er lýtur að
reiðtygjum; hnakka, söðla, beizli
og ístöð,
reiðföt,
spora, svipur
og keyri,
drykkjar-
horn og
ferðadalla,
hófa og hár, skeifur og skeifna-
smíði og einnig segir hann frá
nokkrum þekktum söðlasmiðum á
fyrri hluta síðustu aldar.
Þórður fjallar um efniviðinn á
léttan og glaðan máta, eins og
hans var von og vísa. Kunnátta
hans og ást á viðfangsefninu dylst
ekki og gæðir textann elskulegum
tóni, sem ljúft er að lesa. Hann
seilist langt aftur um efni og þeg-
ar nær dregur og hann þekkir til
manna og muna, skreytist frásögn
hans mjög af persónulegum toga.
Bókin er ríkulega myndskreytt.
Þessi bók er stútfull af
skemmtilegum fróðleik, ekki ein-
asta fyrir hestamenn, heldur og
alla þá sem unna þjóðlegum fróð-
leik.
Það vekur athygli, þegar bók-
inni er flett, hversu mikið menn
hafa lagt í reiðtygi sín, margt er
þar sannkallaðir listmunir og
skartgripir. Af reiðskapnum má
riddarann kenna segir gamall
málsháttur, sem Þórður velur að
einu kaflaheiti sínu.
Bíllinn hefur nú leyst hestinn af
hólmi sem samgöngutæki. Það má
líka sjá margt líkt með höfð-
ingjahnökkunum og jeppunum;
hvoru tveggja öðrum þræði stöðu-
tákn síns tíma.
Einn þeirra söðlasmiða, sem
Þórður fjallar um í sérstökum
kafla, er Markús í Borgareyrum.
Markús Jónsson í Borg-
areyrum var um langt árabil
fréttaritari Morgunblaðsins og
einn þeirra, sem ég kynntist og
man sérstaklega. Listfengið
handbragð hans leyndi sér ekki,
svo Markúsarhnakkar þekktust í
einni sjónhending.
Markús var ekki einasta lista-
smiður, heldur einnig listaskáld:
Sumir tigna tölt og skeið
með tæran blæ í fangi.
Aðrir laumast ævileið
á yfirgangi.
Í viðtal við Markús, sem Þórður
birtir í bókinni, kemur fram, að
Markús var tólf ára, þegar hann
kom fyrst að viðgerð á hnakki og
ári síðar smíðaði hann hnakk að
öllu leyti.
Markús segir m.a. svo: „Ég hef
lifað mikla breytingatíma. Í æsku
minni riðu allar konur í söðlum.
Upp úr 1930 hverfa þeir ár frá ári
úr notkun. Ég held að sumir séu
nú ákaflega fegnir að vera búnir
að brenna gömlu söðlana. Hnakk-
arnir gáfu mér nóg að starfa. Frá
1928 og fram að 1950 var söðla-
smíðin aðalstarf mitt. Milli 1930
og 40 ræktaði ég smábletti í tún til
þess að geta haft eina til tvær kýr
og fá mjólk í heimili. Staðbundin
réttindi til söðlasmíði fékk ég
1930. Fram að því fann þó enginn
maður að starfi mínu. Eftir 1950
var á tímabili ekkert að gera í
söðlasmíði, þá voru menn bara á
jeppunum sínum og þurftu ekkert
á hnakki að halda. Upp úr því
komu hestamannafélögin, ný
bylgja reis í reiðmennsku og ég
hef haft nóg að starfa.“
Markús var að til hinztu stund-
ar. Hann varð bráðkvaddur á
heimili sínu 28. júlí 1988; orðinn
83ja ára.
Rikke Mark Schultz er dýra-
læknir, starfaði hálft sjötta ár í
Skagafirði, en starfar nú í Dan-
mörku. Hún hefur átt íslenzka
hesta frá sex ára aldri. Auk hefð-
bundins dýralæknisnáms hefur
hún sótt námskeið í nálastungum
og smáskammtalækningum.
Á bókarkápu segir, að gagn-
kvæmur skilningur hests og
knapa sé grundvöllur þess að
samskipti þeirra og samvinna séu
góð. Það geti verið erfitt að skilja,
hvað liggi að baki þeim merkjum,
sem hesturinn gefur, t.d. þegar
hann rýkur, slær til taglinu, geng-
ur ekki hreint eða er órólegur,
þegar stigið er á bak. Í bókinni fer
höfundurinn yfir táknmál hestsins
og samskipti hans og knapans og
fjallar um kvilla, sjúkdóma og að-
stæður, sem valda því að hest-
urinn er ekki fær um að fram-
kvæma það sem knapinn ætlast
til.
Líkt og hjá Þórði fer kunnátta
Rikke Mark Schultz og ást henn-
ar á viðfangsefninu ekki á milli
mála. Hins vegar hefði texti henn-
ar betur fengið meiri athygli og
málfræði, þegar hann var þýddur
á íslenzku. Þótt allt megi skilja
stinga vitleysurnar í augun og
fæla lesendur frá bókinni.
En efnið stendur fyrir sínu.
Kaflarnir heita; Skapgerð og
táknmál, Skert hæfni, Tennur,
Hryggsúlan, Vöðvar, Helti, Hóf-
ar, tálgun og járning, Aðrir kvill-
ar, Knapinn, Hnakkurinn, Mélin –
samskiptatæki, Tamningar,
Læknisskoðun, Meðferð og lækn-
ing og Að kaupa hest. Aftast eru
svo einkennalisti, heimildalisti og
atriðisorðaskrá.
Rikke Mark Schultz er tals-
maður hinna mjúku gilda í hesta-
mennskunni. Það er ekki einasta
að hún hjálpi lesandanum til að
skilja hestinn betur, heldur leiðir
hún honum líka fyrir sjónir hans
hlut í sambandinu.
Öfugt við það sem margur vill
meina, liggur meinið nefnilega
ekki alltaf hjá hestinum, heldur er
maðurinn líka orsök erfiðleika.
Rikke Mark Schultz fær les-
andann til þess að líta líka í eigin
barm, en einblína ekki á hestinn.
Þar með er fenginn lykillinn að
gagnkvæmum skilningi manns og
hests.
Tak hnakk
þinn og
hest
Hér segir af tveimur bókum, tengdum
hestamennsku. Önnur segir frá reiðtygj-
um á Íslandi um aldaraðir og hin
fjallar um samband hests og knapa.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
MYNDUN og mótun hreyfingar
vinstri-grænna er meðal þess mik-
ilvægasta sem gerst hefur í íslensk-
um stjórnmálum á síðustu áratug-
um. Ef vel tekst til um uppbyggingu
VG getur flokkurinn og stuðnings-
menn hans valdið straumhvörfum til
góðs í þjóðfélaginu.
Með VG eignuðust vinstrimenn
tæki sem tekur skýra afstöðu í orði
og verki með öllum helstu viðhorfum
vinstrimanna. Sterk andspyrna gegn
einkavæðingarstefnu og kaldri
markaðshyggju sem er svo ríkjandi
um þessar mundir. Þeir sem fara
verst út úr þessari stefnu eru lág-
launafólk, öryrkjar og aldraðir. Á
þingi eiga þessir hópar fyrst og
fremst stuðning meðal vinstri-
grænna. Landsbyggðin öll þjáist
undir einkavæðingarstefnunni og
markaðshyggjunni og kvótabrask-
inu. Á Alþingi eru VG einir til varnar
gegn þeirri stefnu, en berjast hvar-
vetna fyrir uppbyggingu á lands-
byggðinni. Á þingi gerir VG einn
flokka kröfu um gerbreytta utanrík-
isstefnu, þeir einu sem mótmæla
landvinningastefnu Bandaríkjanna
og árásarstríðum í fátækum löndum,
þeir einu sem vilja herinn burt, þeir
einu sem reka friðarstefnu. VG er
eini flokkurinn sem berst fyrir sjálf-
stæði gagnvart Evrópusambandinu.
VG er eini flokkurinn sem undan-
bragðalaust hefur barist fyrir vernd-
un umhverfisins.
Vinstrimenn mega ekki fyrir
nokkurn mun láta af stuðningi við
VG og kjósa Samfylkinguna í staðinn
út af því að Ingibjörg Sólrún verður
þar á lista. Án þess að leggja hér
nokkurt mat á hana sem stjórnmála-
mann, vil ég benda á að menn eru að
kjósa stefnu Samfylkingarinnar með
því að kjósa hana í kosningunum að
vori. Menn eru að kjósa áframhald-
andi einkavæðingarstefnu yfir sig.
Menn eru að kjósa yfiir sig Evrópu-
sambandið, en Samfylkingin er ein-
arðasti flokkurinn í baráttu fyrir inn-
limun í það. Menn eru að kjósa yfir
sig óbreytta utanríkisstefnu því
Samfylkingin hefur lagt blessun sína
yfir öll nýjustu landvinningastríð
Bandaríkjanna. Menn eru að kjósa
yfir sig áframhaldandi eyðingu
landsbyggðarinnar, því þetta er sá
flokkur sem ásamt forvera sínum Al-
þýðuflokknum hefur mest barist fyr-
ir samþjöppun alls valds og auðs á
Reykjavíkursvæðinu, ef ekki í
Brussel. Vinstrimenn eru að kjósa til
forystu flokk sem kallar sig ekki einu
sinni sjálfur vinstriflokk heldur
miðjuflokk.
Fyrir hverju er barist með því að
kjósa Samfylkinguna núna? Hið
mikla baráttumál er að fella Davíð
Oddsson. Ekki af því að sett sé fram
önnur stefna. Nei, „hann er leiðin-
legur og búinn að vera allt of lengi“,
segja þeir. Niðurstaðan virðist vera
sú að menn hætti við að kjósa vinstri-
græna, eina vinstri flokkinn í land-
inu, til að geta kosið Samfylkingu
sem menn vita mest lítið hvað vill.
Og Sjálfstæðisflokkurinn fitnar og
eflist eins og púkinn á fjósbitanum
horfandi kankvís á valdasprell Sam-
fylkingarinnar.
Stór Samfylking og lítil samtök
vinstri-grænna ýtir sannarlega ekki
undir sókn vinstri sjónarmiða í þjóð-
félaginu. Ekki eykur það líkur á
myndun vinstri stjórnar, hafi menn
búist við slíku. Samfylkingin sem
berst bara fyrir völdum en er stefnu-
laus að flestu öðru leyti, fer í stjórn
með þeim flokki sem gefur þeim
mest í aðra hönd í áhrifastöðum, og
það getur helst verið Framsókn eða
Sjálfstæðisflokkur. Þeir geta ekki
myndað ríkisstjórn með VG nema
hugsanlega með því að leggja niður
eina skýra stefnumið sitt, sem er að
Ísland sé innlimað í Evrópusam-
bandið.
Höldum áfram að styðja og byggja
upp vinstri-græna, í kosningum, í
skoðanakönnunum og í félagslegu
starfi. Efling vinstri-grænna er leið
til að breyta stefnu íslenskra stjórn-
mála, til góðs.
Vinstrimenn kjósa
vinstri-græna
Eftir Ragnar
Stefánsson
„Vinstri-
menn mega
ekki fyrir
nokkurn
mun láta af
stuðningi við VG og
kjósa Samfylkinguna í
staðinn.“
Höfundur er jarðskjálftafræðingur.
AF OG til skýtur umræða um
hegðunarvanda barna upp kollinum í
fjölmiðlum, sérstaklega þann sem á
fagmáli kallast bæði ofvirkniröskun
og athyglisbrestur með ofvirkni eða
einfaldlega ofvirkni. Í þeirri umræðu
kemur stundum fram ótti við að
vandi barnanna skuli greindur, sér-
staklega ef niðurstaðan leiðir til
lyfjameðferðar. Aukin notkun örv-
andi lyfja í kjölfar þess að fleiri eru
greindir veldur mörgum áhyggjum,
aukning sem einnig tengist þeirri
staðreynd að farið er að greina og
meðhöndla fullorðna með ofvirkni í
vaxandi mæli. Þær áhyggjur eru vel
skiljanlegar í ljósi þess að upp hafa
komið tilvik þar sem þessi lyf eru
misnotuð í tíu til hundrað földum
skömmtum af vímuefnamisnotend-
um. Þá eru langtíma áhrif meðferðar
með örvandi lyfjum ekki fyllilega
þekkt en þó benda nýlegar rann-
sóknir til að lyfjameðferð við ofvirkni
í bernsku dragi úr áhættu á fíkni-
efnamisnotkun á unglings- og full-
orðinsárum. Skammtímanotkun er
hins vegar mjög vel rannsökuð og
talin örugg og áhrifarík meðferð við
ofvirkni þegar lækningalegir
skammtar eru notaðir.
Margt bendir til að ofvirkni sé
álíka algeng hér og í nágrannalönd-
unum en aðeins ein rannsókn hefur
verið gerð hér á landi um algengi of-
virknieinkenna sérstaklega. Tölur
um algengi eru hins vegar á breiðu
bili vegna þess hve mismunandi
greiningarskilyrðin eru en ofvirkni
er algengust hjá 7 til 10 ára strákum
( 2 til 6% ) en sjaldgæfari hjá stelpum
og í öðrum aldurshópum stráka. Ein-
kennin sem greiningin miðast við eru
nánast óbreytt í greiningarkerfum
frá miðjum sjöunda áratug síðustu
aldar þó að greiningarskilmerkin
hafi þróast þannig að þau greina mis-
munandi hópa og hlutföll barna.
Vegna þess hve lítið við vitum um or-
sakir ofvirkni, þrátt fyrir gífurlegar
rannsóknir á því sviði, annað en að
líffræðilegir erfðaþættir vega þyngst
einstakra orsakaþátta, getum við lít-
ið gert til að fyrirbyggja ofvirkni. Við
vitum hins vegar heilmikið um áhrif
mismunandi meðferðar á ofvirkni-
einkenni og má í því sambandi benda
á Uppeldishandbókina, bók banda-
rísku barnageðlæknasamtakanna
sem var þýdd, staðfærð og útgefin
hér árið 2000 sem og Ofvirknibók
Rögnu Freyju Karlsdótttur sér-
kennara. Þá er rétt að benda á að ein-
kennin eru ekki nærri alltaf viðvar-
andi heldur dvína þau í 20-40%
tilvika þegar fram á unglingsár kem-
ur.
Margar áreiðanlegar rannsóknir
sýna virkni lyfja til skemmri tíma við
ofvirknieinkennum, sérstaklega eru
örvandi lyf áhrifarík í þessu sam-
bandi og hafa valdið straumhvörfum
til hins betra í lífi margra ofvirkra
barna. Það vakna hins vegar ýmsar
spurningar um þá auknu notkun sem
á sér stað hér á landi síðustu ár eins
og tölur hafa sýnt og fram komu
meðal annars í svari heilbrigðisráð-
herra á alþingi 10. desember síðast
liðin. Þó að lyfin virki hlutfallslega
best á ofvirknieinkenni þarf að hafa í
huga að þau geta líka að vissu marki
aukið athygli og úthald barna og full-
orðinna sem ekki eru ofvirk og með-
ferðarsvörun ein því ekki endilega
staðfesting á réttri greiningu. Lík-
legasta skýringin á aukinni notkun
örvandi lyfja er þó sú að fleiri séu
greindir og meðhöndlaðir en áður
ekki síst vegna aukinnar þekkingar
foreldra og annarra sem að uppeldi
ofvirkra barna koma, það er fólk leit-
ar sér frekar aðstoðar en áður.
Þó að þekking geti skýrt aukna
lyfjameðferð að hluta er ýmislegt
sem bendir til að eitthvað í nánasta
umhverfi barna og unglinga, hvort
sem um er að ræða líffræðilega eða
félagslega þætti, hafi breyst á síð-
ustu árum þannig að einkenni sem
falla undir skilmerki hvatvísi, óró-
leika og athyglisbrest hafi aukist. Þol
hinna fullorðnu gagnvart slíkum
háttum kann líka að hafa breyst auk
þess sem skólaumhverfið og heimilin
eru öðruvísi stofnanir en áður. Það er
því ekki ástæðulausu að staldrað sé
við þá aukningu sem orðið hefur í
notkun lyfja á þessu sviði. Hætt er
við að vægi lyfjameðferðar við of-
virknieinkennum aukist enn frekar
sem kann að vera óæskilegt nema
hjá þeim hópi barna sem á við alvar-
legan athyglisbrest með ofvirkni að
stríða. Mörg önnur áhrifarík úrræði
eru til fyrir hinn stóra hóp sem sýnir
einkenni en þarf ekki á lyfjameðferð
að halda.
Nauðsynlegt er að rannsaka far-
aldsfræði ofvirkni og annarra geð- og
þroskaraskana hér á landi, ekki ein-
öngu af faglegum ástæðum heldur
ekki síður af samfélagslegum ástæð-
um. Ein slík rannsókn hefur verið í
undirbúningi undanfarin ár af hópi
fagfólks, rannsókn sem mun tengjast
5 ára skoðun barna á þremur heilsu-
gæslustöðvum í fyrstu. Slíkar rann-
sóknir eru sá grundvöllur sem frek-
ari þekking byggir á og hjálpa okkur
öllum í að gera umræðuna uppbyggi-
legri en stundum vill brenna við.
Rannsóknar
er þörf
Eftir Ólaf Ó.
Guðmundsson
„Margt
bendir til að
ofvirkni sé
álíka algeng
hér á landi
og í nágrannalönd-
unum …“
Höfundur er yfirlæknir barna- og
unglingageðdeildar Landspítala –
háskólasjúkrahúss við Dalbraut og
sjálfstætt starfandi barnageðlæknir.