Morgunblaðið - 16.02.2003, Blaðsíða 11

Ljósmynd/LUXPRESS/Jean-Claude Ernst
Þór Vilhjálmsson lét af embætti dómara við EFTA-dómstólinn 15. janúar sl. Á myndinni eru dómarar réttarins og dómritari, f.v. Carl Baudenbacher dómari frá
Liechtenstein og nýr forseti réttarins, Þór Vilhjálmsson, fráfarandi dómari og forseti réttarins frá ársbyrjun 2000, Per Tresselt, dómari frá Noregi og Lucien
Dedichen, dómritari. Við sama tækifæri tók Þorgeir Örlygsson sæti Þórs í réttinum sem fulltrúi Íslands.
vísað á ný til Eftirlitsstofnunar
EFTA. Í nýrri ákvörðun taldi Eft-
irlitsstofnunin að ekki væri hægt að
gera athugasemd við húsnæðiskerfið
í Noregi á grundvelli Evrópuréttar.
Þar við situr.“
Þór nefnir annað dæmi, sem varð-
aði fjármögnun almannatrygginga-
kerfisins í Noregi. „Kerfið er fjár-
magnað með almennum launaskatti
og hlutfall skattsins af launum var
mismunandi eftir landshlutum. Við
þetta gerði EFTA-dómstóllinn at-
hugasemdir og Norðmenn breyttu
reglum sínum til samræmis við álit
dómsins.“
Þriðja dæmið varðaði kjarasamn-
inga starfsmanna sveitarfélaga í
Noregi. „Í hinum almenna kjara-
samningi þeirra var kveðið á um að
eftirlaunasjóðir ættu að vera í vörslu
tiltekinnar fjármálastofnunar. Aðrar
fjármálastofnanir töldu þetta brot á
samkeppnisreglum. EFTA-dóm-
stóllinn taldi að þetta væri í öllum að-
alatriðum löglegt eftir Evrópurétti,
en hugsanlega gætu slík ákvæði
stefnt að öðru en tryggja rétt sjóðs-
félaga og væri þá brotið gegn Evr-
ópurétti. EFTA-dómstóllinn vísaði
því ákveðnum atriðum til heimadóm-
stólsins, félagsdóms í Noregi. Dómur
í því máli er nýgenginn eftir mjög
löng réttarhöld og varð niðurstaðan
sú að í kjarasamningunum fælist
ekki brot á Evrópurétti.“
Einkasala á áfengi í smásölu
samrýmist Evrópurétti
Nokkur mál sem snerta sölukerfi
áfengis hafa komið til kasta EFTA-
dómstólsins. „Dómstóllinn fjallaði
um mál frá Noregi og Íslandi. Nið-
urstöður þeirra má draga saman í
stuttu máli. Dómstóllinn komst að
þeirri niðurstöðu að einkasala ríkis-
ins í smásölu á áfengi bryti ekki gegn
Evrópurétti ef jafnréttis væri gætt
við innkaup, en heildsala á áfengi í
höndum ríkisins væri ekki samrým-
anleg Evrópurétti. Þessi niðurstaða
kom fyrst fram í norskum málum og
var síðar fyrirmynd að lagabreyting-
um í Noregi og hér á landi. Íslenska
málið fjallaði um þrengra svið, þ.e.
hvenær gera hefði átt breytingar á
löggjöfinni.“
Þór bendir á að viðhorf til áfeng-
isverslunar séu allt önnur í Finn-
landi, Svíþjóð, Noregi og á Íslandi en
í öðrum löndum Evrópu, þar á meðal
Danmörku. „Evrópudómstóllinn hef-
ur látið slík mál til sín taka, til dæmis
nýlega þegar hann komst að þeirri
niðurstöðu að bann við áfengisaug-
lýsingum í Svíþjóð samrýmdist ekki
reglum ESB. Hér á landi er stefnan í
áfengismálum ekki mörkuð af við-
skiptahagsmunum, nema að því leyti
sem litið er til hagnaðar af ÁTVR
sem rennur í ríkissjóð, heldur hefur
verið litið til félagslegra sjónarmiða
og heilbrigðissjónarmiða. Það er erf-
itt að vinna að samræmingu á þessu
sviði og margt óvænt hefur komið
upp hjá EFTA-dómstólnum, til
dæmis þegar dómstóllinn þurfti að
taka afstöðu til þess hvað áfengi væri
og hvort vissar áfengisnefndir væru í
raun dómstólar. Allt hefur þetta þó
verið leyst með reglum lögfræðinn-
ar.“
Bótaréttur samkvæmt
meginreglum EES
Af þeim átta íslensku málum sem
vísað var til EFTA-dómstólsins á
fyrstu níu starfsárum hans voru tvö
mjög áhugaverð frá lögfræðilegu
sjónarmiði, að sögn Þórs. Fyrra mál-
ið var mál Erlu Maríu Sveinbjörns-
dóttur, en dómstóllinn skilaði ráðgef-
andi áliti sínu í desember 1998. Erla
María starfaði á vélaverkstæði og
var sagt upp störfum með sex mán-
aða uppsagnarfresti. Áður en sá
frestur var liðinn var vélaverkstæðið
tekið til gjaldþrotaskipta. Hún fór
fram á greiðslu á eftirstöðvum launa
frá Ábyrgðarsjóði launa, en kröfu
hennar var hafnað á þeirri forsendu
að hún væri systir eiganda 40%
hlutafjár í fyrirtækinu.
Niðurstaða EFTA-dómstólsins
var sú, að íslensk stjórnvöld hefðu
gert mistök við lögfestingu tilskipun-
ar frá Evrópusambandinu. Erla
María hefði átt að fá laun á uppsagn-
artímanum eftir réttum skilningi á
tilskipuninni og ætti því rétt á skaða-
bótum. „Það sem gerði þetta mál sér-
staklega áhugavert var, að í EES-
samningnum segir ekkert um slíkan
rétt til bóta. Dómstóllinn þurfti því
að taka afstöðu til þess hvort bóta-
réttur hefði skapast, þó að engin
skrifuð ákvæði lægju þar til grund-
vallar. Evrópudómstóllinn hafði
dæmt í ýmsum málum, en EFTA-
dómstóllinn átti erfitt með að byggja
á þeim, því að rökstuðningur þeirra
gekk út á að tilskipanir hefðu bein
réttaráhrif. Það er ekki á Íslandi og í
Noregi. EFTA-dómstóllinn taldi
hægt að leiða skaðabótaskyldu ís-
lenska ríkisins af almennum megin-
reglum EES-samningsins, tilgangi
hans og uppbyggingu. Tilgangurinn
er að stuðla að eflingu viðskipta og
efnahagstengsla og að vernda rétt
einstaklinganna.“
Í ráðgefandi áliti EFTA-dómstóls-
ins segir m.a.: „Með vísan til þess
sem að framan greinir telur dóm-
stóllinn að EES-samningurinn sé
þjóðréttarsamningur sem er sér-
staks eðlis (sui generis) og sem felur
í sér sérstakt og sjálfstætt réttar-
kerfi. EES-samningurinn kemur
ekki á fót tollabandalagi heldur
þróuðu fríverslunarsvæði […] Sam-
runi sá sem EES-samningurinn
mælir fyrir um gengur ekki eins
langt og er ekki eins víðfeðmur og
samruni sá sem Rómarsamningur-
inn stefnir að. Hins vegar ganga
markmið EES-samningsins lengra
og gildissvið hans er víðtækara en
venjulegt er um þjóðréttarsamninga.
Dómstóllinn telur að markmiðið
um einsleitni og það markmið að
koma á og tryggja rétt einstaklinga
og aðila í atvinnurekstri til jafnræðis
og jafnra tækifæra komi svo skýrt
fram í samningnum, að EFTA-ríkj-
unum, sem aðild eiga að samningn-
um, hljóti að bera skylda til að sjá til
þess að það tjón fáist bætt sem hlýst
af því að landsréttur er ekki réttilega
lagaður að tilskipunum.“
Hitt íslenska málið, sem Þór nefn-
ir sérstaklega, er mál Harðar Ein-
arssonar gegn ríkissjóði sem varðaði
virðisaukaskatt af bókum. „Hörður
taldi að ekki mætti leggja hærri virð-
isaukaskatt á innfluttar bækur en ís-
lenskar. Dómstóllinn féllst á þetta
meginsjónarmið hans og í kjölfarið
var lögum á Íslandi breytt.“
Önnur íslensk mál, sem komið
hafa til kasta EFTA-dómstólsins,
hafa m.a. varðað samkeppnisað-
stöðu, vinnuréttindi launþega, áfeng-
ismál og útboð.
Breyttur Evrópuréttur
en ákvæði EES óbreytt
Þór Vilhjálmsson segir að EFTA-
dómstóllinn fái að sjálfsögðu ýmis
mál til umfjöllunar þar sem hann
beiti venjulegum lögskýringum og
lesi réttarheimildir á grundvelli
venjulegra lögskýringarleiða, en þar
greini menn oft á. „Í Noregi hafa til
dæmis komið upp ýmis álitamál um
verndun verkamanna þegar breyt-
ingar verða á eignarhaldi fyrirtækja.
Þá hefur dómstóllinn fjallað um mik-
ilvægt atriði, sem er hvernig fer um
samninginn um EES þegar þróun
verður í almennum Evrópurétti, þ.e.
rétti Evrópusambandsins, samanber
breytingar gerðar í Maastricht 1992,
í Amsterdam 1997 og nú síðast með
Nice-sáttmálanum, sem gekk í gildi
um síðustu mánaðamót. Efnisreglur
samningsins um Evrópska efnahags-
svæðið hafa hins vegar staðið
óbreyttar. Í Amsterdam-sáttmálan-
um er lögð sérstök áhersla á jafnrétt-
ismál, en nýlega skilaði EFTA-dóm-
stóllinn álitsgerð þar sem talið var að
gengið hefði verið of langt í Noregi
þegar nokkrar stöður við háskólann í
Osló voru sérstaklega ætlaðar kon-
um.“
Mál þetta, sem vakti verulega at-
hygli, var eina málið sem kom til
kasta EFTA-dómstólsins á starfs-
tíma Þórs sem hann dæmdi ekki, en
varamaður hans, Dóra Guðmunds-
dóttir lögfræðingur í London, tók
sæti hans.
Þór nefnir annað og nærtækt
dæmi um breytingar á Evrópurétti
frá því að EES-samningurinn var
gerður. „Í máli Harðar Einarssonar
bar íslenska ríkið við þeim vörnum,
að tilgangurinn með hærri virðis-
aukaskatti á erlendar bækur en inn-
lendar væri að vernda íslenska
tungu. Núna hefur ákvæðum um
vernd menningararfleifðar verið
bætt inn í Evrópuréttinn, en slíkt
ákvæði er ekki að finna í EES-samn-
ingnum. Og enn má benda á, að mikil
áhersla er lögð á náttúruvernd í end-
urskoðuðum Evrópurétti. Í EES-
samningnum er vikið að náttúru-
vernd, en engar breytingar hafa ver-
ið gerðar á þeim ákvæðum
samningsins frá upphafi, fremur en
öðrum ákvæðum.“
Stjórnarskrá ESB breytir
ekki dómstólunum
Svokölluð Ráðstefna um framtíð
Evrópu, sem nú starfar, leggur fram
uppkast að endurskoðuðum og ein-
földuðum stofnsáttmála Evrópusam-
bandsins næsta sumar. Stefnt er að
því að sá texti verði ígildi stjórnar-
skrár sem dugað geti ESB sem
grundvallarplagg um skipulag þess
og starfshætti næstu áratugina.
Þór er inntur eftir því hvort hann
telji að hlutverk yfirþjóðlegu dóm-
stólanna í Evrópu muni breytast með
tilkomu slíkrar stjórnarskrár. „Ég
held að svo verði ekki. Þarna er að-
allega verið að semja um skipun ým-
issa ráða, sem hafa yfirstjórn alls
Efnahagssambandsins, en ég hef
ekki séð nein merki þess að dóm-
stólahliðin muni taka neinum stór-
breytingum. Þó er ljóst að dómstólar
Evrópusambandsins munu á næst-
unni fá vissar heimildir á sviðum sem
tengjast Íslandi ekki, en það leiðir
ekki sérstaklega af starfi Ráðstefnu
um framtíð Evrópu.“
Ólík vinnubrögð dómstóla
Þór hefur mikla reynslu sem borg-
ardómari, hæstaréttardómari, dóm-
ari við Mannréttindadómstól Evrópu
og EFTA-dómstólinn. Hann segir að
allir þessir dómstólar fjalli um lög-
fræðileg álitaefni en þó séu vinnu-
brögðin nokkuð breytileg. „Hér á
landi er málflutningur í raun oftast
skriflegur, en munnlegur í mikilvæg-
ari málum. Dómstólarnir vinna
þannig, að dómararnir ræða málin
sín á milli og vinna að dómum á
grundvelli þeirrar umræðu. Til
skamms tíma fengu dómarar ekki
mikla aðstoð, þeir undirbjuggu mál,
gerðu athuganir og skrifuðu dóm-
ana.
Við Mannréttindadómstólinn eru
vinnubrögðin önnur. Þar er margt
starfsmanna, sem aðstoða dómar-
ana. Dómarar eru þó ekki með sér-
staka aðstoðarmenn, heldur skipta
dómritarar eða skrifstofustjórar
verkefnum á aðstoðarmennina. Að-
stoðarmennirnir undirbúa málflutn-
inginn með því að gera skriflega út-
drætti fyrir dómarana úr málum, þar
sem málsatvik og lagasjónarmið
koma fram. Eftir málflutninginn er
lagður spurningalisti fyrir dómar-
ana, á ábyrgð dómsforseta. Dómar-
arar ræða málið á grundvelli spurn-
ingalistans, þótt hann sé ekki
bindandi. Að því loknu skrifar nefnd
nokkurra dómara, ásamt starfs-
mönnum, dóminn. Bæði hér á landi
og í Mannréttindadómstólnum geta
dómarar skilað sératkvæði, ef þeir
eru ekki sáttir við niðurstöðu eða
rökstuðning meirihluta dómsins.
Í EFTA-dómstólnum er unnið
með nokkuð öðrum hætti. Málin eru
lögð fyrir og skrifuð um þau skýrsla í
nafni eins dómaranna, sem er fram-
sögumaður í málinu. Skýrslan liggur
fyrir við málflutning og lögmenn
geta gert athugasemdir ef þeir telja
að hún sé ekki að öllu leyti rétt. Eftir
munnlegan flutning ræða dómarar
málin. Ef þeir eru á einu máli, eða
meirihlutinn er sammála framsögu-
manni, þá skrifar hann dómsupp-
kastið, en ekki er heimilt að skrá sér-
atkvæði, hvorki í bækur dómstólsins
né til opinberrar birtingar. Það er
því engin leið að sjá hvort dómendur
eru sammála. Fyrir þessu eru ýmis
rök, bæði með og á móti.“
Hver dómari við EFTA-dómstól-
inn hefur eigin skrifstofu, ritara og
lögfræðilegan aðstoðarmann. „Þetta
kerfi hefur mikla kosti og gerir dóm-
urum kleift að vinna mál eftir sínu
höfði og miklu dýpra en ella. Aftur á
móti er þetta dýrt kerfi og hefur ekki
verið tekið upp við Mannréttinda-
dómstólinn.“
Mikill áhugi á Evrópurétti
Þór hefur ekki áhyggjur af því
hvernig íslenskum lögfræðingum
reiðir af í Evrópurétti. „Íslenskir
lögmenn hafa flutt mál fyrir EFTA-
dómstólnum og hafa síst verið lakari
en aðrir málflytjendur þar. Meðal
ungra íslenskra lögfræðinga er mik-
ill áhugi á Evrópurétti og margir
þeirra eru sprenglærðir. Evrópu-
réttur er nú kennslugrein við ís-
lenska háskóla, svo að ég sé ekkert
sem bendir til annars en að íslenskir
lögmenn standi og muni standa jafn-
fætis erlendum starfsbræðrum sín-
um á þessu sviði.“
dómsvaldsþætti EES
rsv@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. FEBRÚAR 2003 11