Morgunblaðið - 26.04.2003, Qupperneq 30

Mynd/U.S. Army Photograph. Ljósmyndasafn Sævars Þ. Jóhannessonar
Bandarískur hermaður og íslenskur lögregluþjónn við umferðarstjórn á
tímum seinni heimsstyrjaldarinnar.
L
ÖGREGLAN er ein
elsta og rótgrónasta
stofnun þjóðfélagsins
og nú er þess minnst
að tvær aldir eru liðnar
frá því einkennisklæddir lög-
regluþjónarnir sáust fyrst á götum
Reykjavíkur. Löggæsla er þó mun
eldra fyrirbæri en 200 ára afmæli
hins einkennisklædda lögregluþjóns
gefur til kynna. „Með lögum skal
land vort byggja, en með ólögum
eigi eyða,“ er haft eftir Njáli á
Bergþórshvoli, þeim mikla lögspek-
ingi, og víst er að Íslendingar hafa
reynt að hafa þau orð í heiðri allt
frá upphafi landnáms, þótt aðferðir
og aðstaða til að framfylgja lögum
hér fyrr á öldum hafi verið æði frá-
brugðnar því sem við þekkjum nú
til dags.
Þjóðveldi og
Jónsbók
Á þjóðveldistímanum, frá 930 til
1262 lutu Íslendingar lögum sem
lögsögumenn kváðu upp á Alþingi
og voru þau geymd í minni manna
þar til ákveðið var að skrá þau árið
1117. Í lögbókinni Grágás má sjá að
helstu refsingar á þessum tíma voru
fjársektir og hin þyngsta refsing út-
legð, en með þeim dómi voru menn
útilokaðir frá samfélaginu og rétt-
dræpir. Þegnar samfélagsins áttu
sjálfir að útkljá sín mál og ef maður
var veginn stóð upp á aðstandendur
hans að hefna vígsins.
Með Gamla sáttmála, sem gerður
var er Íslendingar gengu Nor-
egskonungi á hönd 1262–1264, er
konungi gert skylt að halda uppi
lögum og reglum í landinu. Magnús
lagabætir færði Íslendingum nýja
lögbók, Járnsíðu, árið 1271 og árið
1280 gekk í gildi svokölluð Jónsbók.
Samkvæmt lögbókunum var fram-
kvæmdavaldið í höndum umboðs-
manna konungs, sakamál urðu op-
inber og blóðhefnd numin úr lögum.
Þá var farið að beita líkams- og
dauðarefsingum. Fram til siða-
skipta hafði kaþólska kirkjan enn-
fremur dómsvald í málum sem
tengdust kirkjunni og fólust refs-
ingar hennar einkum í fjársektum,
forboði og bannfæringu.
Samkvæmt Jónsbók voru sýslu-
menn helstu löggæslumenn kon-
ungs og var þeim meðal annars ætl-
að að sjá um handtöku þjófa og
ofbeldismanna, rannsaka mál, með-
al annars með yfirheyrslum og
vitnaleiðslum. Margt í starfi þeirra
á Jónsbókartímanum, sem stóð frá
1281 og fram á 18. öld, minnir því á
skyldur lögreglunnar í dag. Ekki er
unnt að fara hér nánar í saumana á
þessari sögu, en bent skal á ágæta
samantekt Sólborgar Unu Páls-
dóttur sagnfræðings og Ólafs K.
Ólafssonar sýslumanns um Lög-
gæslu fyrri alda í ritinu Ágrip af
sögu lögreglunnar, sem Ríkislög-
reglustjórinn hefur gefið út í tilefni
af 200 ára afmælis hins einkenn-
isklædda lögregluþjóns á Íslandi.
Fyrstu lögregluþjónarnir
Guðmundur Guðjónsson, yfirlög-
regluþjónn við embætti Ríkislög-
reglustjóra, er manna fróðastur um
sögu íslensku lögreglunnar enda
hefur hann skrifað gagnmerka bók
um þá sögu og er jafnframt formað-
ur afmælisnefndar og ritstjóri áð-
urnefnds rits um Ágrip af sögu lög-
reglunnar. Það er því fróðlegt að
ganga um með Guðmundi á Sögu-
sýningu lögreglunnar, sem opnuð
hefur verið í húsakynnum Ríkislög-
reglustjóra á Skúlagötu 21, í tilefni
200 ára afmælis hins einkenn-
isklædda lögregluþjóns á Íslandi.
„Hér má sjá endurgerð að ein-
kennisbúningi fyrstu lögregluþjón-
anna í Reykjavík frá 1803,“ sagði
Guðmundur og benti á fagurrauðan
lögreglubúning að danskri fyr-
irmynd. „Reykjavík varð, sam-
kvæmt konungsúrskurði, sérstakt
lögsagnarumdæmi 15. apríl 1803.
Reykjavík varð fullburða kaup-
staður með sérstökum staðarrétt-
indum þegar ráðinn var bæjarfógeti
sama ár. Bæjarfógetinn, Rasmus
Frydensberg, tók við lögreglustjórn
bæjarins og honum til aðstoðar voru
ráðnir tveir danskir lögregluþjónar,
sem áður höfðu verið undirforingjar
í danska hernum. Þeir hétu Ole
Biörn og Vilhelm Nolte. Sá síð-
arnefndi kunni fyrir sér í skósmíði
og skipti það máli um ráðningu
hans. Iðn sína skyldi hann stunda
jafnhliða lögreglustarfinu. Vilhelm
Nolte lagðist strax í drykkju og var
vikið úr starfi ári síðar. Var þá ann-
ar danskur lögregluþjónn ráðinn,
skraddari að mennt. Fyrsti íslenski
lögregluþjónninn hét Jón Benja-
mínsson, en hann tók við starfi Ole
Biörns í Reykjavík árið 1814. Hann
starfaði í eitt ár. Næsti íslenski lög-
regluþjónninn var Magnús Jónsson,
en hann starfaði í Reykjavík á ár-
unum 1826 til 1839. Síðasti danski
lögregluþjónninn í Reykjavík starf-
aði á árunum 1857 til 1859. Eftir
það er löggæslan alíslensk.
Vaktarar Innréttinganna
Guðmundur sagði að nokkur að-
dragandi hefði verið að stofnun
starfsstéttar lögregluþjóna í
Reykjavík og að upphafið mætti
rekja til svokallaðra vaktara við
Innréttingarnar, en frá því er greint
í Ágripi af sögu lögreglunnar svo-
hljóðandi:
„Í hallæri sem gekk yfir Ísland á
árunum 1751–1758 var mikið um
þjófnaði og gripdeildir um allt land
og voru margir dæmdir til þrælkun-
ar í Kaupmannahöfn fyrir þá sök.
Sýslumenn urðu að geyma fangana
þar til skipsrúm fengist til að flytja
þá úr landi og kostaði það sýslu-
mennina offjár. Rituðu þeir konungi
bænaskrá sumarið 1757 um að leyft
yrði að hengja þjófa í stað þess að
senda þá utan til þrælkunar, en það
myndi horfa til sparnaðar og hagn-
aðarauka. Ekki var fallist á þessa
beiðni en sýslumenn virðast, þrátt
fyrir það, hafa tekið þjófa af lífi í
einhverjum tilvikum.
Árið 1759 var samkvæmt kon-
ungsúrskurði lagður fasteignaskatt-
ur á húseigendur, til að standa
straum af kostnaði við byggingu
tukthúss á Íslandi og kostnaði af
gæsluvarðhaldsvist fanga og flutn-
ingi þeirra til Danmerkur. Einnig
skyldi konungur leggja fram til-
tekna fjárhæð. Þá var ákveðið að af-
brotamenn skyldu í stað refsingar
vinna við smíði tukthúss í Reykja-
vík. Vorið 1761 var byrjað að draga
að grjót og grafa fyrir veggjum.
Tukthúsið var svo tekið í notkun ár-
ið 1764.
Sama ár varð stórbruni í verk-
smiðjuhúsum Innréttinganna. Ekki
er ósennilegt að bruni verksmiðju-
húsanna og tilkoma tukthússins hafi
orðið til þess öðru fremur að Inn-
réttingarnar réðu vaktara, en fyrir
kom að fangar frá tukthúsinu bryt-
ust inn í hús í þorpinu. Ráðsmaður
var við Innréttingarnar 1766–1767
og annaðist ýmislegt sem síðar varð
á verksviði vaktara. Hvenær vakt-
arar hófu störf er annars óvíst, en
þeim var sett erindisbréf árið 1778.
Segja má að vaktararnir hafi verið
forverar lögregluþjóna, því að þeim
bar ekki aðeins að líta eftir eignum
Innréttinganna og gera viðvart ef
eldur kæmi upp, heldur láta sig
varða allt annað sem óeðlilegt gæti
talist í þess tíma skilningi. Vakt-
ararnir sungu svokölluð vakt-
aravers á klukkustundarfresti að
gömlum evrópskum sið, og létu með
því vita að allt væri með felldu auk
þess að tilkynna hvað tímanum liði.
Til starfa síns höfðu vaktararnir
stundaglas og lukt en líka langan
staf með göddóttum hnúð á öðrum
endanum, svokallaða morg-
unstjörnu. Þetta skæða vopn er vís-
bending um að vökturunum hafi
verið ætlað að takast á við og yf-
irbuga afbrotamenn ef nauðsyn
krafði. Næturvarsla Innréttinganna
lagðist af 4. júní árið 1791. Eftir að
stórþjófur einn slapp úr tukthúsinu
síðla september sama ár, tóku
nokkrir mektarborgarar sig saman
um að greiða kostnað af næt-
urvörslu. Jafnframt kvörtuðu þeir
til amtmanns undan aðgerðarleysi í
löggæslumálum. Fór svo að Reykja-
víkurkaupstaður réð vaktara 10.
nóvember 1791, sem jafnframt var
fyrsti starfsmaður kaupstaðarins.
Í lok árs 1802 var amtmannsemb-
ættið í Vesturamtinu veitt Ludvig
Erichsen. Hann hafði skömmu áður
komið til Kaupmannahafnar og lýsti
því þar fyrir rentukammerinu að
stjórnarfarið á Íslandi væri mjög
bágborið. Var þá óskað eftir því við
Ludvig að hann tæki saman skýrslu
um ásakanir sínar um hvernig hátt-
að væri eftirliti með opinberum
stofnunum, löggæslu í Reykjavík-
urbæ og umsjón með framkvæmd
lagaboða og fyrirmæla stjórn-
arinnar á Íslandi. Í þeirri skýrslu
víkur Ludvig að löggæslunni í
Reykjavík, sem hann taldi vera nán-
ast enga, slökkvitæki skorti með
öllu og vaktari bæjarins væri
drykkfelldur og hirðulaus. Þá væru
afbrot undantekningarlítið ekki
kærð né fyrir slíkt refsað, heldur
gerðu menn jafnan málin upp sín í
milli. Agaleysið væri takmarkalaust
og þjófnaðir hefðu færst í vöxt.“
Þegar hér var komið sögu þótti
sýnt að óhjákvæmilegt væri að
skipa sérstaka lögregluþjóna til
starfa í Reykjavík, eins og Guð-
mundur greinir frá hér að framan.
Löggæslan úti á landi
Alþingi setti lög um lögreglu-
samþykktir, sem gildi tóku árið
1891, og voru fljótlega upp úr því
smám saman ráðnir lögregluþjónar
í helstu þéttbýli landsins utan
Reykjavíkur.
Snemma hafði þó verið ráðinn
sérstakur löggæslumaður á Ak-
ureyri, líklega í kringum 1820, þeg-
ar íbúar bæjarins voru um 50. Mað-
ur þessi var danskur og
kaupmönnum bæjarins var gert að
greiða honum launin. Meðal skyldu-
verka hans var að hirða upp ölvaða
menn og hindra skotveiði á „poll-
inum“ á helgum dögum. Ekki leið á
löngu áður en kaupmenn fóru að
draga við sig launagreiðslurnar og
embættið lagðist af. Á Akureyri
leiddi verslunarfrelsið árið 1854 til
aukinnar þarfar fyrir löggæslu,
enda fjölgaði þar skipakomum til
muna. Sama ár var ráðinn fyrsti
næturvörðurinn en laun hans voru
Með lögum skal
land byggja
Merki sem hannað var í
tilefni 200 ára afmælisins.
Teikning/Ásgeir Júlíusson
Vaktari frá tímum Innréttinganna
með stundaglas, lukt og morg-
unstjörnu.
Morgunblaðið/Sverrir
Eftirlíking af „fyrirrennara lögreglubílsins“, en í slíkum kerrum var ofur-
ölvi mönnum ekið í „steininn“ hér í eina tíð.
Tvær aldir eru nú liðnar frá því fyrstu einkenn-
isklæddu lögregluþjónarnir sáust á götum
Reykjavíkur. Sveinn Guðjónsson rifjar upp þætti
úr sögu íslenskrar löggæslu og skoðar Sögusýn-
ingu lögreglunnar í fylgd með Guðmundi Guð-
jónssyni yfirlögregluþjóni, sem er allra manna
fróðastur um þessi mál.
LÖGREGLAN Í 200 ÁR
30 LAUGARDAGUR 26. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
FYRSTA einkennistákn íslenskr-
ar lögreglu er hönd með auga
greyptu í lófa. Uppruni táknsins
er ævaforn og hefur verið rakinn
til Mið-Austurlanda, allt aftur til
tíma Gamla testamentisins – og
jafnvel enn lengra.
Höndin táknar nærveru guð-
dómsins, sem hin dæmandi hönd,
hin hjálpandi hönd og hin hlífandi
hönd, en augað var hinsvegar
tákn um guðdómsins alsjáandi og
ávallt vakandi og verndandi auga.
Þessi tákn eru þekkt í kristni.
Áður stóðu þessi tákn ein og sér
en fyrsta þekkta dæmi þess að
augað sé fellt inn í höndina er lík-
lega frá 14. öld. Í fyrstu var augað
í lófa uppréttrar handar en síðar
breyttist táknið í þá veru sem sést
á hnöppum einkennisbúninga
dönsku og íslensku lögreglunnar;
augað á útréttri hönd.
Höndin og augað eru elsta tákn
íslensku lögreglunnar, sem fékk
öll sín einkenni frá lögreglunni í
Kaupmannahöfn. Eftir miðja 19.
öld var það í hjálm- og húfumerki,
og prýddi beltissylgjur og hnappa
á einkennisfötum íslensku lög-
reglunnar. Danska húfu- og
hjálmmerkið var lagt niður um
1915 en hnapparnir notaðir
áfram og eru enn. Sú breyting
varð á húfumerkjum íslensku lög-
reglunnar að tekinn var upp spor-
öskjulagaður látúnsskjöldur í ís-
lensku fánalitunum. Skjöldurinn
var festur langsum á húfurnar,
sem á þeim tíma líktust frönskum
einkennishúfum. Hann var lagður
niður árið 1930 er nýtt merki, lög-
reglustjarnan, var tekið upp.
Fyrsta lögreglutáknið
Heimild: Ágrip af sögu lögreglunnar
Sýnishorn af lögreglutáknum.
Fyrir miðju er beltissylgja
með fyrsta einkennistákninu,
hönd með auga greyptu í lófa.